كيەلى قالامىن شىندىقپەن سۋارىپ، ۇلتىنىڭ قاسىرەتىن كوركەم شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتكەن زاڭعار جازۋشىمىز – قابدەش ءجۇمادى­لوۆ بىزگە بەرگەن سۇحباتىندا كىتاپتارىنىڭ تسەنزۋرادان قالاي وتكەنىن، كىمدەر قول ۇشىن بەرگەنىن، كەشەگى تاركىلەۋ كەزىندە اباي، شاكارىم ۇرپاقتارىنىڭ سوڭعى تاعدىرى قالاي بولعانىن ايتىپ بەردى.

«ادام ءوز تاعدىرىن تاڭداپ المايدى ەكەن»

– ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي يمپەريانى كوردىڭىز. ەكەۋىنىڭ دە قازاققا سالعان زوبالاڭى از ەمەس.  ونى ءسىزدىڭ شىعارما­لاردان وقىپ وستىك. وسىنداي تەرەڭ تاقىرىپقا قالاي باردىڭىز؟  

–  ەكى يمپەريانى كوردىڭىز دەپ وتىرسىڭ. بۇل مەن تاڭداپ العان تاعدىر ەمەس. ادام ءوزىنىڭ اتا-اناسىن، قارايتىن مەملەكەتىن تاڭداپ الماعانى سەكىلدى، ءوز تاعدىرىن دا تاڭداپ المايدى ەكەن. مەن شىڭجاڭ ولكەسىنە قاراستى تارباعاتاي ايماعىندا دۇنيەگە كەلدىم. جاقسى وقىعاندىعىمنان بولار، مەنى 1956 جىلى وسى جاققا ءبىلىم جەتىلدىرۋگە جىبەردى. ەكى كۋرس بىتىرگەن سوڭ، ءبىزدى قايتا الىپ كەتتى. ول جاقتا 4 جىل بويى سۇرگىندە بولدىم. 1962 جىلى قايتا ورالدىم. ورالعاندا جالعىز ءوزىم ەمەس، سول ايماقتاعى قازاق حالقىن بەرى قاراي كوشۋگە دايىندادىم. ول كەزدە اشتىق قىسىپ، ساياسي-ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا قۇلدىراپ بارا جاتقان تۇس ەدى. ەل باسىنداعى قيىن تاعدىردى، اۋىر ءحالدى كورىپ، ءۇنسىز كەتىپ قالۋدى ءجون كورمەدىم. بار ويىم كوشتى باستاپ كەلۋ بولدى. مەنىڭ ماڭايىما جاستار، مۇعالىمدەر توپتالىپ، بەرى كوشىپ كەلۋگە بەل بايلادى. سول كەزدەگى باسىمىزعا تۇسكەن قيىن كۇندەر تۋرالى مەنىڭ شىعارمالارىمدا، اسىرەسە «تاڭعاجايىپ دۇنيەمدە» تولىق ايتىلادى. وقۋىمنان قالعانىم، جۇرەگىمە داق تۇسىرگەنىن ايتپاعاندا، بۇل جاعدايلار مەنىڭ شىعارماشىلىعىما پايداسى زور بولدى. سول جىلدارى ەكى بىردەي رومانعا جۇك بولاتىن ماتەريال الىپ قايتتىم. كەيىن سول ماتەريالدار «تاعدىر»، «سوڭعى كوش» سياقتى روماندار بولىپ وقىرمانعا جەتتى.  بۇل شىعارمالارداعى كەيبىر دەتالدار – بۇرىننان ەل اراسىندا جۇرگەن، بالا كەزىمىزدەن قۇلاعىمىزدا قالعان وقيعالار. سودان سوڭ  «سوڭعى كوشتەگى» وقيعالاردا ارعى بەتتەگى قازاق حالقىنىڭ كورگەن ازاپتارى مەن قورلىقتارىنىڭ قاعازعا تۇسكەن نۇسقاسى. مەن وسى شىعارمامدا قىتاي يمپەرياسىنىڭ اسىرا سىلتەۋشىلىكتەرىن جازدىم. يمپەريانىڭ زورلىعىن جازۋ ول كەزدە باستالماعان. بۇل جاقتا دا سوۆەت يمپەرياسى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلمادى. «سوڭعى كوشتە» 1932 جىلعى اشتىق تا ايتىلادى. كەيبىرەۋلەر قىتاي قازاقتارى كولحوزدان قاشىپ بارعان دەپ ويلايدى ەكەن. بۇل مۇلدەم قاتە كوزقاراس. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ابىلاي حان، قابانباي باتىر تۇسىندا بارعان.

– «سوڭعى كوش» دەمەكشى، بۇل رومانىڭىزدىڭ جارىققا شىعۋى دا وڭايعا تۇسپەگەن دەپ ەستىپ ەك...

– ول كەزدە ادەبيەتكە كەل­گەن­دەر الدىمەن بىرنەشە اڭگىمە جا­زىپ، ودان اڭگىمەلەر جيناعىن شىعارىپ بارىپ، رومانعا كەلەتىن. مەن «قازدار قايتىپ بارادى» دەگەن اڭگىمەلەر جيناعىن شىعار­دىم. بۇل جيناقتاعى اڭگىمەلەر شەكارا ماسەلەسى تۋرالى ەدى. ول كەزدە شەكارانىڭ سىرتىندا قازاق بار دەگەندى ايتقىزبايتىن. سول سەبەپتى، بۇل كىتاپ زورعا شىقتى. ودان كەيىن «كوكەيكەستى» دەگەن شاعىن رومان جازدىم. بۇل دا قى­زىق­تى تاقىرىپ بولدى. تۇرمەدەن بوساعان جىگىتتى جاعىمدى كەيىپكەر ەتۋ دەگەن سيرەك كەزدەسەتىن شىعار. مەن سولاي جازدىم. قىسقاسىن ايتقاندا، «سوڭعى كوشتەن» بۇرىن 3 كىتاپ شىعارىپ بارىپ، اتالعان رو­مان­دى باسپاعا ۇسىندىم. بۇل شى­عار­ما­نىڭ كىتاپ بولىپ باسى­لۋى­­نىڭ ءوزى ءبىر قيىن جاعداي بول­دى. ول كەزدە قىتاي مەن سوۆەت وداعى­نىڭ اراسى ۋشىعىپ تۇرعان. مەن شىعارمامدا قىتاي يمپەريا­سى­نىڭ از ۇلتتارعا قاراتقان ەزگىسىن ايتقان بولىپ، سوۆەت وداعىنىڭ سولاقاي ساياساتىن دا كىرىستىردىم. بىراق باسپا ورىندارى ول كىتاپتى باسۋدان قورىقتى. سودان سوڭ ادەبيەت ينستيتۋتىنا، تاريح ينستيتۋتىنا، كگب-ءنىڭ باسقارما ورتالىعىنا ءبىر-ءبىر دانادان وقۋعا بەردىك. ينستيتۋتتار: «ادەبي جاعىنا، جازۋشىلىق شەبەرلىگىنە ايتارىمىز جوق. بىراق قىتايدىڭ ىشكى ساياساتىنان حابارسىزبىز، ول جاقتا­عى ءومىر شىندىعىن قالاي جازعانىن بىلمەيمىز»، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ال، كگب باسقارماسى: «بۇل روماندى ماسكەۋدەگى قيىر-شى­عىس ينستيتۋتىنا جىبەرۋ كەرەك»،  – دەپتى. سول كەزدەگى جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى ءانۋار ءالىم­جا­نوۆ وتە مەيىرىمدى ادام ەدى. ورىسشانى جەتىك بىلەتىن جۋر­نا­ليست عابباس جۇماباەۆ پەن ورىسشا ولەڭ جازاتىن تولەۋ شاحانوۆ دەي­تىن ەكى ازاماتتى وسى كىتاپتىڭ جولما-جول اۋدارماسىنا جاۋاپتى ەتىپ «تەزدەتىپ اۋدارىڭدار» دەپ تاپسىرما بەردى. اۋدارما ءۇش ايدىڭ ىشىندە دايىندالدى. سودان كەيىن ءانۋار اعا اتالعان ينستيتۋتقا حات جازىپ ءوزى جىبەردى. جارتى جىلدان كەيىن جاۋاپ كەلدى. جاۋابىندا: «بۇل بىزگە وتە كەرەكتى كىتاپ. ەشبىر اسىرا سىلتەۋشىلىك جوق. وسى شى­عار­ما ارقىلى قىتايداعى قازاق­تىڭ جاعدايىن بىلۋگە بولادى ەكەن»، – دەپ جاۋاپ قايتارىپتى. سول جاۋاپ-حاتتى الىپ بىردەن «جۇل­دىز» جۋرنالىنا باردىم. ول كەزدە باس رەداكتورى شەرحان مۇرتازا ەدى. قولىمداعى ماسكەۋ­دىڭ جاۋاپ-حاتىن ءوزى قازاقشاعا اۋدارىپ، «سوڭعى كوشتى» جۋرنالعا جىبەردى. سول جىلعى (1973 جىلى) «جۇلدىز­دىڭ» ءۇش نومىرىنە ارت-ارتىنان باسىلدى. «سوڭعى كوش» باسىلعان نومىرلەر 196 مىڭ دانامەن  تاراپ، مەنىڭ داڭقىمدى شىعاردى. مىنە، وسىلايشا «سوڭ­عى كوش» جارىققا شىقتى. اكىم تارازي قاتارلى قالامداس­تارىم وسى شىعارمام تۋرالى جاقسى پىكىرلەر ايتتى.

– ادەبيەتكە العاش رەت ولەڭمەن كەلىپسىز. كەيىن پروزاعا قالاي  اۋىستىڭىز؟

–   8 سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە جازعان ولەڭدەرىم «شىڭجاڭ گا­زەتىنە» جاريالانعان ەدى. ول گازەت ارعى بەتتەگى وتە تانىمال، بۇكىل قازاق وقيتىن گازەت. مەنىڭ قازۇۋ-عا وقۋعا تۇسۋىمە اقىندى­عىم سەبەپ­كەر بولدى. كەيىن قا­جىقۇ­مار شابدانۇلىنىڭ كەڭە­سىمەن ەپتەپ پروزالىق شىعارمالار جازا باستادىم. 10 سىنىپ وقىپ جۇرگەن­دە جازعان «جامال» اتتى اڭگىمەم 1956 جىلى شىڭجاڭداعى ادەبي جۋرنال «شۇعىلاعا» جاريالاندى. بۇل دا مەنىڭ مەرەيىمدى ءوسىرىپ، ادەبيەتشى بولىپ شىعۋىما شابىت، دەمەۋ بولدى. وسى جاققا كەلگەندە دە بىرنەشە ولەڭدەر جاريالادىم. مەن كورگەن شىندىقتار، ۇلتتىڭ باسىنداعى قاسىرەتتەر، زورلىقتار ولەڭگە سىيمايدى ەكەن. سول ءۇشىن ونى كەسەك شىعارمامەن الەمگە جاريا ەتۋىم كەرەك دەپ ويلادىم. مۇ­قاعالي ماقاتاەۆ «سوڭعى كوشتىڭ» ءبىرىنشى كىتابىن وقىپ بولعان سوڭ، ارنايى كەلىپ قۇتتىق­تادى. ولەڭ جازاتىنىمدى دا ءبىلۋشى ەدى. سوندا ماعان: «بالا، ولەڭدى بىزگە قالدىر. سەنىڭ جولىڭ كەڭ قۇلاشتى پروزادا ەكەن»، – دەگەنى ءالى ەسىمدە.

– الماتىعا العاش كەلگەنىڭىزدە اعالىق اقىلىن ايتىپ، قول ۇشىن بەرگەندەر بولدى ما؟

– الماتىدا وقىپ جۇرگەندە مۇحتار اۋەزوۆتەن ءدارىس تىڭدادىق. قىتايدان ەكى ستۋدەنت كەلىپ وقىپ جاتىر دەگەندى ەستىگەن سوڭ، ول كىسى ءبىزدى كافەدراسىنا شاقىردى. سوندا مۇحاڭ بىزدەن: «قىتايدا قانشا قازاق بار؟ ولار نەمەن اينالىسادى؟ ءباسپاسوز ءىسى قالاي؟ قانشا قازاقتىلدى گازەت-جۋرنالدار بار؟ قازاقشا مەكتەپتەر، ينس­تي­تۋت­تار بار ما؟ شىعارما جازاتىن كىمدەر بار؟» دەگەن سياقتى ۇلت ىسىنە قاتىستى سۇراقتاردى قويدى.  بىلگەنىمىزشە جاۋاپ بەردىك. ءبىر ساتتە: «ول جاقتاعى قانداستارعا مەنىڭ كىتابىم باردى ما؟»، – دەپ سۇراپ قالدى. «اباي» رومانى اراب ارپىمەن باسىلعانىن، ونى 13 جاسىمدا وقىعانىمدى ايتتىم. قاتتى قۋاندى.

– سودان كەيىن مۇحتار اۋەزوۆ­پەن كەزدەسە الدىڭىز با؟

–  مەن قىتايعا كەتەردە: «ءبىزدى اكەتىپ بارا جاتىر، الدىمىزدا قانداي كۇندەر تۇرعانىن بىلمەي­مىز، الدىن الا دەرەكتەرگە قاراعان­دا باياعىداعى 1937 جىلعى قاسىرەت سول جاقتا ەندى باستالىپ جاتقان كورىنەدى. ءبىراز ادامداردى لاگەر­لەر­گە جىبەرىپ جاتىر ەكەن. ەندى قاي­تىپ كورىسەمىز بە، جوق پا، ءبىل­مەي­مىن»، – دەپ اۋەزوۆپەن قوشتا­سىپ كەتكەم. سوندا مۇحاڭ: «بۇل حالىقارالىق جاعداي عوي، ولاردىڭ ىشكى ىسىنە ءبىز ارالاسىپ، سەنى الىپ قالا المايمىز، بىراق جاسىماڭدار، جازۋشى بولام دەپ جۇرگەن ادام­سىڭ. تەگى ەسىڭدە بولسىن، جازۋشى بولام دەگەن ادامدى تاعدىر ءوزى ءبىر قيىن جەرلەرگە سالادى. سودان سوڭ بارىپ قايتادان ءار نارسەنى ءوز ورنىنا قويادى. ءۇمىت ۇزبەڭدەر»، – دەپ اقىلىن ايتىپ ەدى. سونىمەن ءبىزدى ماسكەۋدەن قىتاي ەلشىلى­گىنەن ادام كەلىپ، ساناپ وتىرىپ، سامولەتقا وتىر­عىزىپ جىبەردى. كەيىن مۇحاڭ 1961 جىلى قايتىس بولىپتى. مەن ول كەزدە سۇرگىندە ءجۇر ەدىم. ول كىسىنىڭ قايتىس بولعانىن ءۇش ايدان كەيىن ەستىدىم. اۋىر قازانى ەستى­گەندە پورا-پورا بولىپ، وڭاشادا جىلا­عانىم ەسىمدە. 1962 جىلى قازاق­ستانعا قايتا ورالدىم.  بىراق ما­عان مۇحتار اۋەزوۆسىز الماتى بوس قالعان سياقتى بولىپ كورىندى.

ءوزىنىڭ ءومىرى تازا ەمەس ادامدار عۇمىرنامالىق رومان جازۋدان قورقادى

–  «تاعدىر» اتتى رومانىڭىز باس كەيىپكەر دەمەجان ارقىلى ارعى بەتتەگى، تارباعاتاي وڭىرىندەگى قازاقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن سۋرەتتەيدى. شىعارماعا نەلىكتەن «تاعدىر» دەپ ات قويدىڭىز؟

– دەمەجان ءبىزدىڭ ەلدىڭ اعا سۇلتانى بولعان، شەشەن، باتىر، ۇلتشىل تۇلعا. بۇل شىعارماداعى تاعدىر تەك ءبىر ادامنىڭ تاعدىرى ەمەس. دەمەجان ەل بيلەپ تۇرعاندا ەكى ەل اراسىندا شەكارا ءبولىسى جۇرەدى. بۇعان ول ءوزى قاتىسادى. سول شاقتا حالىق ەكىگە ءبولىنىپ، باستا­رىنا اۋىر كۇن تۋدى. قۇددى ءبىر ورگانيزمدى قاق جارعان سەكىلدى. ءبىر جىلعا دەيىن قازاققا: «قىتايعا قارايسىڭ با، الدە ورىسقا قاراي­سىڭ با؟ وزدەرىڭ تاڭداڭدار»، – دەپ ەرىك بەرگەن بولادى. بىراق بۇل ەرىك قازاق حالقىنا ءتيىمسىز بولدى. بىرەۋىنىڭ جايلاۋى مىنا جاقتا، قىستاۋى انا جاقتا دەگەن سەكىلدى كوشپەلى حالىقتىڭ تاعدىرىنا سىزات تۇسىرەتىن جاعدايلار بەلەڭ الدى. وسى جاعداي «تاعدىر» رومانىنا وزەك بولدى. بۇل روماندا ءبىر قىزىق ەپيزود بار. ەجەلدەن ءبىر-بىرىنە ءوش ەكى باي وسى شەكارا ءبولىسى تۇسىندا دا ۇستاسادى، اڭدىسادى. اناۋ قاي جاققا قاراسا، مەن كەرىسىنشە قارسى جاققا قارايمىن دەپ ارباسادى. بۇل ارقىلى مەن قازاقتىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان التىباقان الاۋىزدىعىن، قازاقتىڭ وزىنە عانا ءتان مىنەزىن ايتقىم كەلدى. باس كەيىپكەر دەمەجان ومىردە بولعان ادام. ول وسى روماندا ەل تاعدىرىن شەشۋگە كۇرەسەدى. قازاققا سۋ بەرگىسى كەلمەگەن ءمانچجۋردىڭ دوعالداي دەيتىن شونجارىنىڭ ايدارىنان ۇستاپ تۇرىپ، باكىسىمەن كەسىپ الادى. ولاردىڭ سالتىندا ايدار كەسۋ دەگەن باس كەسۋمەن بىردەي. اقىرىندا قازاقتىڭ كۇنشىلدەرى، جاڭاعى مانچجۋرلەر بىرلەسىپ، 1907 جىلى دەمەجاندى شاۋەشەك­ت­ە دارعا اسىپ ولتىرەدى. بۇنىڭ ءبارى شىن وقيعالار. ەندى وسى وقيعالار­دى تاريحي رومان ەتىپ جازعان سوڭ، وعان «تاعدىر» دەگەن ات قويماي، نە دەپ قويامىن؟

– ال، «تاڭعاجايىپ دۇنيەڭىز» تۇتاس شىندىققا قۇرىلعان با، الدە كوركەمدىگى باسىم با؟

– بۇل – عۇمىرنامالىق رومان. ىشىندە ايتىلعانداردىڭ بارلىعى شىندىق. كەزىندە ءسابيت مۇقانوۆ تا وسىنداي شىعارما جازدى. تاعى باسقالارى دا جازىپ جاتىر. عۇمىرنامالىق روماندى شىن­دىق­تى ايتۋدان قورىقپايتىندار عانا جازا الادى. ءوزىنىڭ ءومىرى تازا ەمەس ادامدار عۇمىرنامالىق شىعارما جازۋدان قورقادى. وعان ءداتى جەتپەيدى دە. مەنىڭ ءومىرىم ەكىگە ءبولىنىپ قالعان سوڭ، وسىنداي شىعارما جازباسىما بولمادى. كەيىن مەنى كىم زەرتتەيدى دەگەنگە جاۋاپ ىزدەدىم.  60 جىلدىق مەرەي­تويىم ماقانشى جاقتا تويلاندى. قاسىمدا رىمعالي  نۇرعالي باستاعان كوپتەگەن اقىن-جازۋ­شىلار مەن ادەبيەتشىلەر بولدى. ولاردى شەكارانىڭ بويىنا اپارىپ: «اناۋ مەنىڭ قىستاۋىم، اناۋ مەنىڭ جايلاۋىم ەدى» ، – دەپ اقشوقىنىڭ باۋرايىنان كورسەتىپ تۇردىم. سول ساتتە ماعان «مەمۋار جازۋىم كەرەك ەكەن. قاشانعى ەلگە كىندىك قانىم تامعان جەردى ساۋسا­عىممەن نۇسقاپ كورسەتە بەرمەك­پىن» دەگەن وي كەلدى. سول جىلى كۇزدەن باستاپ جازۋعا وتىردىم. «تاڭعاجايىپ دۇنيەدە» مەنىڭ ءتورت جاسىمدا ەسىم كىرگەنى، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءبىر اقبوز اتتى سوعىمعا سويعانى، اياعىن بوس بايلاعانى سەبەپتى اقبوزدىڭ تۇرىپ كەتىپ، اپپاق قارعا قىزىل قان قىزعالداق سياقتى شاشىلعانى، اناداي جەردە تۇرعان 4 جاسار مەنىڭ سول كورىنىسكە شىر­قىراپ جىلاعانىم، سودان كەيىن سانا قاقپاعىم اشىلعانى تۋرالى باستاپ ايتادى. بۇل كىتاپقا 5 جا­سىم­نان 60 جاسىما دەيىنگى ارالىقتاعى سانالى ومىرىمدەگى باستى وقيعالار ەندى. كوش تە بار، قاسىرەتتى كەزەڭ دە، ءبارى بار. «تاڭعا­جايىپ دۇنيە» دەپ ات قويعانىم – اينالا، قورشاعان دۇنيەگە كوز سالۋ. وسىلاردىڭ بارلىعى عاجايىپ نارسەلەرگە تولى. وقىر­مانعا وسى دۇنيەنى كورسەتكىم كەلدى، ءوزىمدى عانا ەمەس. بىرەۋلەر:«ماعاۋين «مەن» دەپ مەمۋار جازىپتى. ءسىزدىڭ مەمۋارىڭىزدىڭ ودان ايىرماشىلىعى نە؟» دەپ سۇرايدى.  «ايىرماشىلىعى – تاقىرىبىندا، سودان-اق بىلە بەرىڭدەر»، – دەدىم. ول «مەن» دەپ ءوزىن عانا جازدى.  ال، مەن «تاڭعا­جايىپ دۇنيە» دەپ دۇنيە تۋرالى جازدىم. مىنە، ايىرماشىلىعى وسىندا.

«شاكارىمدى جازباي كىمدى جازامىن»

– «اققۋدى اتپاس بولار» اتتى شىعارماڭىزدا شاكارىم بولمىسى سۋرەتتەلەدى. عۇلاما شاكارىم تۋرالى قالام سىلتەۋىڭىزگە نە تۇرتكى بولدى؟

– شاكارىم تاقىرىبىنا بارعان سەبەبىم – اباي ۇرپاقتارىنىڭ سوڭعى تاعدىرىن وقىرمانعا ءبىلدىرۋ. قازىر «اباي ەلىنىڭ تۇلەكتەرىمىز» دەپ كەۋدەسىن كەرىپ سويلەيتىندەر كوبەيدى. مەن كىمنىڭ اباي ۇرپاقتارى ەكەنىن ايىرعىم كەلدى. تاركىلەۋ كەزىندە قاراساتوۆ دەگەن  قاراعاندىنىڭ جۇمىسشىسى اباي اۋدانىنا تاپ كەلەدى عوي. سوندايلاردى ادەيى جىبەرەدى. مىسالى، اياگوزگە سارنوعاەۆ دەگەندى جىبە­رىپتى. ول دا قاراعاندىدان كەلگەن بەلسەندى، ماقساتتارى  ەلدى جويۋ.   ىرعىزبايدى، قۇنانباي اۋلەتىن قۇرتۋ، سونى الاستاۋ، اۋداندى تازارتۋ. ال، اياگوزگە كەلگەندەرگە اقتايلاق ءبيدىڭ ۇرپاقتارىن جويۋ­دى ماقسات ەتكەن. سودان ءبىرىن ءسىبىر­گە ايداعان، جان-جاققا بىتىراتقان. شاكارىمنىڭ ءوزى قوعامنان بەزىپ، سوناۋ شىڭعىس­تاۋعا بۇركىتى مەن مىلتىعىن الىپ، سايات ۇيىندە تۇنەپ جۇرگەن. سول جەردە جۇرگەن جەرىندە اتىپ ءول­تىردى. شاكارىم زيات دەيتىن ۇلىنا ءوزىنىڭ استىنداعى اتىن بەرىپ، قورجىنعا بۇكىل دۇنيەسىن سالىپ بەرىپ، قىتايعا سانالى تۇردە قاشىرعان. «بار قازىنام مىنا قورجىننىڭ ىشىندە كەتىپ بارا جاتىر، سونى امان ساقتاپ قال»، – دەيدى. سول زيات الىپ وتكەن دۇنيە شاكارىمنىڭ مۇراسى بولىپ قالدى. پوۆەست جازاردا مەن ول اۋداندى زەرتتەدىم. تاركىلەۋدەن بۇرىن 30 مىڭداي حالىق بار ەكەن. 1933 جىلعى ساناقتا سول حالىقتان 5 مىڭدايى عانا قالىپتى. اتىلعان، شابىلعان، سىبىرگە كەتكەن. اباي­دىڭ ۇلى تۇراعىل، نەمەرەسى ماعاۋيانىڭ ۇلى جاعىپار شىمكەنتتە اشتان ولەدى. ولاردى 1932 جىلى كۇشپەن جەر اۋدارعان. شاكارىمنىڭ بايبىشەسى، بىرنەشە بالاسى قاراۋىلدىڭ تۇرمەسىندە جاتىپ اشتان ولەدى. ونىڭ ۇلكەن ۇلى احات سەمەيدەگى تۇرمەدە بول­دى. شاكارىمنىڭ ءوز باسىنا وسىنداي كۇن تۋدى. اۋداندا امان قالعان 5 مىڭ ادام كىم دەيسىز عوي؟ پرولوتارلار، «سوۆەت وكىمەتىنىڭ بەل بالاسىمىز» دەپ ۇرانداعان كەدەيلەرى مەن جانسىزدار، تىڭشىلار. اباي ۇرپاقتارى قۇرىپ كەت­كەن. ول اۋلەتتەن 7 ادام ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعى­سىنا كەتكەن ەكەن، قايتا ورال­ماپتى. شاكارىمدى قالاي اتىپ، قالاي ولتىرگەنى تۋرالى پوۆەستتە انىق جازىلعان. ونىڭ جانازاسىن دا شىعارتپاي، ەلگە بەرمەي قۇر قۇدىققا كيىزگە وراپ تاستاي سالا­دى. سونى قىرىق جىلدان كەيىن بالاسى احات  قازىپ العان. سۇيەك تىك كۇيىندە قالعان ەكەن. ونى الىپ، ساناپ، تۇگەندەپ، ابايدىڭ قاسىنا اكەلىپ جەرلەيدى. بىرنەشە جىل بۇرىن  ابايدىڭ باسىنا ءبىر توپ جازۋشى باردىق. اراسى 30-40 مەتردەي جەردەگى شاكارىمنىڭ باسىنا قالاقتاي عانا اق تاس ورنا­تىپتى. «شىداڭىز شاكە، 40 جىل قۇدىقتا جاتىپ تا شىداعان­سىز، ءسىزدىڭ دە باسىڭىزعا ءالى-اق كە­سەنە ورنايدى»، – دەپ دۇعا قىلىپ ەدىك ىشىمىزدەن. اقىرىندا باسى­نا كەسەنە ورنادى.   مەن وسى شىعار­مام ارقىلى كەزىندە كام­پەس­كە كىم ءۇشىن جۇرگەنىن، ول قازاق­تى قىرۋعا عانا ەمەس، قازاقتىڭ سورپا بەتىنە شىعار قايماعىن قالقىپ الۋ ەكە­نىنە كوز جەتكىزبەك بولدىم. گەناتسيت دەگەن سول ەكەن. سونى بىلە تۇرا، ەستي تۇرا شاكارىم تۋرالى جازباۋ مەن ءۇشىن قىل­مىسپەن تەڭ.

– جاركەن اقىن ءبىر سوزىندە: «ارعى بەتتەن ارىپ-شارشاپ الماتىعا كەلگەن سوڭ، ەڭ الدىمەن قابدەش اعامنىڭ ۇيىنە باردىم. باۋىرىم كەلدىڭ بە؟ ەندى الاڭداماي ولەڭىڭدى جاز»، – دەگەنى ەسىمىزدە. سول كەزدەر تۋرالى ەستەلىك ايتىڭىزشى؟

– جاركەن 1969 جىلى بەرى ءوتىپتى. جاركەن، ايتان، تاريحشى الىمعازى داۋلەتحان بار، 20-30 ادام باستارىنا ءىس تۇسكەندە بەرى قا­شىپ وتكەن عوي. بۇلاردىڭ دا كور­مەگەنى جوق. استىندا اتتارى بولعان ەكەن، بىراق اتتارى ومبى قاردا قالىپ قويىپتى. «ءبىز كەتىپ بارا جاتقاندا جىلقىلار كىسىنەپ دىبىس بەردى»، – دەيدى. شەكارا بۇزعان ولاردى كوكشەتاۋداعى ش.ءۋاليحانوۆ اۋدانىنا 2 جىلعا مال باعۋعا جىبەرەدى. جاركەن سول جەر­دە ءجۇرىپ، ماعان حات جازدى. مەن ول كەزدە جاركەن دەگەن جىگىتتى بىلمەيمىن. ول ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ايتىپتى. سوندا ماعان جازعان:

«قوي باعىپ ءجۇر دەگەنشە،

وي باعىپ ءجۇر دەسەيشى.

قوينى-قونىشىن ولەڭگە،

قويما قىپ ءجۇر دەسەيشى»، – دەگەن شۋماقتارى ءالى ەسىمدە.

كەيىن الماتىعا كەلدى. جۇمىسقا ورنالاستى. قاسىندا ايتان دەگەن اقىن بار. ەكەۋى دە وقۋعا ءتۇستى. سودان بەرى جاركەن ەلىنە قىزمەت ەتىپ، توم-توم كىتاپ شىعا­رىپ، ارقالى، ادۋىندى اقىن بولىپ كەتتى.

– الجير لاگەرى تۋرالى دا قالام تەربەپسىز...

– بۇل قاسىرەت ارقالاعان لاگەر عوي. مەن ءار قاشان شىندىق ىزدەپ جۇرەتىن جازۋشىمىن. حالىق جاۋلارىنىڭ ايەلدەرى دەپ ونمىڭ­داعان بەيكۇنا ايەلدەردى قاماعان «الجير» لاگەرى تۋرالى «ارانعا تۇسكەن اققۋلار» دەگەن شىعارما جازدىم. بۇلاردىڭ ىشىندە جۇزدەگەن قازاق ايەلى بار ەكەن. بۇل تاقىرىپقا ەشكىمنىڭ ءتىسى باتىپ بارا المادى. سول لاگەردە تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ايەلى عازيزا، تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ ايەلى دامەل، بەيىم­بەتتىڭ ايەلى گۇلجامال بولعان. سونىمەن بىرگە، بىرنەشە ورىس ايەلدەرى بار. مارشال تۋحاچوۆسكيدىڭ ليزا جانە گالينا دەگەن ەكى قارىنداسى دا سوندا بولعان. وسى تەكتەس ايەلدەردىڭ ايانىشتى تاعدىرى سۋرەتتەلەدى. سانالى ايەلدەر الگىندە ايتقان عازيزا مەن دامەلدىڭ ويىمەن بەرىلەدى. وسى لاگەرگە بىرنەشە رەت باردىم. قامالعاندار بۇكىل سوۆەت وداعىنان كەلگەندەر ەكەن. جاقىن جىلدارى مۇراجاي اشىلدى. ءبىر كەزدەگى ورىس وتارشىلدىعىنىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە ۇلتقا سالعان لاڭىن شىعارمام ارقىلى جاھانعا پاش ەتپەك بولدىم. ون بەس جىل (1938-1953) جۇمىس ىستەگەن لاگەردە كۇيەۋلەرى ءۇشىن ايەلدەرى جاۋاپقا تارتىلىپ، 20 مىڭ ايەلدىڭ ءتىزىمى تۇر. سولار ەزگىدە، قاماۋدا ءومىر ءسۇردى. ىزدەگەنگە شىندىق دەگەن سوندا جاتىر.

– تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جىل­داردا كولەمدى پروزالىق شىعار­ما­لار كوپ جازىلماي جاتىر. بۇل توقىراۋ ما الدە؟

– مەن باسقالار تۋرالى ەمەس، ءوز شىعارماشىلىعىم تۋرالى ايتايىن. وسىعان دەيىن 10 رومان، 21 پوۆەست جازىپپىن. سونىڭ ىشىندە 2 روماندى، 15 پوۆەستى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن جازدىم. پوۆەست ادەبيەت ەمەس پە؟! ونىمەن قوسا، 70-تەن استام اڭگىمە جازدىم. ونىڭ دا ەلۋ نەشەسى وسى جۋىق جىلدارى جازىلدى. كەيىنگى كەزدە رومان جازۋعا دا، وقۋعا دا ۋاقىت كەرەك. سول ءۇشىن كوپتەگەن جازۋ­شى­لار شاعىن اڭگىمەلەر مەن شا­عىن دۇنيەلەرگە نازار اۋدارسا كەرەك.

«جازۋشى – بويجەتكەن قىز ەمەس»

– قازىرگى قوعامنىڭ باستى دەرتى نە دەپ ويلايسىز؟

– پرەزيدەنتتىڭ باستاماسىمەن «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى مەملەكەتتىك باعدارلاما جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. بىراق مۇندا ويلاناتىن باستى ماسەلە – نەنى جاڭعىرتامىز دەگەنگە سايادى. سانانى جاڭعىرتۋ كەرەك. بىزدە قۇلدىق سانا، وتارلىق سانا ءالى ميىمىزدان، قانىمىزدان كەتپەي جاتىر. ءالى دە «بۇرىنعى قو­جايىن­عا» جالتاقتايمىز. ءبىزدىڭ باسى­مىز­دان قانداي تاعدىر وتسە سونى ايتۋىمىز كەرەك. مەن ءار شىعار­مامدا وسىنى ۇستاندىم. مەن ءبىر تالاي وتىرىكتى اشكەرەلەدىم. مىسالى، «ءتۇپ-تۇقيانىمنان وزىمە شەيىن» دەگەن كىتاپ بار. بۇنى بۇگىنگىنىڭ ادامدارى جازعان. ال، ونى «XVIII عاسىردا جازىلعان، جەردەن قازىپ الدىق»، – دەپ جۇرتقا ۇسىنىپ وتىر. كىتاپتىڭ مازمۇنى تاريحي تۇلعالاردى قورلايدى. «ابىلايدى كۇڭنەن تۋعان، تولە بي ۇرلاپ الىپ، ءبىر تورەنىڭ قولىنا بەرەدى»، – دەيدى. تەك بۇل ەمەس، بۇحار جىراۋدى دا جاعىمسىز ادام رەتىندە ايتادى. كوپ ۋاقىت شىعارىپ، وسىنى اشكەرەلەدىم. وسى وتىرىك كىتاپ قاعازدىڭ تاپشى كەزىندە 300 مىڭ دانامەن شىقتى. وسى ءۇشىن جۇرتتىڭ كوبى مەنى ۇناتپايدى. جازۋشى – بويجەتكەن قىز ەمەس، كورىنگەنگە ۇناعىسى كەلە بەرەتىن. مەنىڭ ءبىراز ۋاقىتىم وسىنداي جۇيەسى جوق وتىرىكتەردى ورنىنا قويۋعا، اقيقاتتى اشۋعا جۇمسالىپ كەتتى. تاعى ءبىر دەرت بىزدەگى قاتىگەزدىك. ۇرى-قارى، ءبىرىن-ءبىرى اتۋ، ساتۋ، بالاسىن دالاعا تاستاپ كەتكەن ايەلدەر كوبەيدى. وسى قاتىگەزدىك قايدان كەلدى. ادام ساناسىن وزگەرتەتىن، قاتىگەزدىكتى جوياتىن بىردەن-ءبىر ءدارى – كوركەم شىعارما. ابايدى، پۋشكيندى، لەرمونتوۆتى، شاكارىمدى ءسۇيىپ، جۇرەگىمەن وقىعان ادامدار ەشقاشان قىلمىس جاسامايدى. سول ءۇشىن جاپپاي كىتاپ وقىتۋدى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. انە كوردىڭ بە؟ (دالىزدەگى ءۇيىلىپ تۇرعان كىتاپتارىن كورسەتتى. – د.ءا.). «سوڭعى كوش»، «دارابوز» روماندارىم وسىندا تۇر. باسپا وسىندا اكەلىپ تاستادى. ءبىز سەكىلدىلەر ءوز كىتابىن ءوزى سا­تادى. قوعامدى لاس كۇيىندە ۇستاۋعا بولمايدى. تازارتۋ كەرەك. ول ءۇشىن كىتاپ وقۋ قاجەت.

– «جازۋشى بولۋ – جان ازابى. ول – اردىڭ ءىسى» دەپ جاتادى. بۇل كاسىپتىڭ راحاتىن سەزىنە الدىڭىز با؟

– جازۋشىلىقتىڭ ازاپ ەكەنى راس. جيىرما تومداي كىتاپ جا­زىپپىن. بۇل تىلەپ العان اۋرۋىڭ. مەن ءومىرىمدى قايتا باستاسام، تاعى دا جازۋشى بولۋ جولىن تاڭدار ەدىم. بۇل كاسىپتىڭ راحاتى – العان سىيلىعىڭ، اتاعىڭ دا ەمەس. ءار كىتاپتى ءبىتىرىپ، سوڭعى نۇكتەسىن قويعان كەزىڭدە جۇرەگىڭدى ءبىر قۋانىش بيلەيدى. ول ساتتەگى ءلاززاتتى ەشتەڭەگە ايىرباستاي المايسىڭ. قوعامنان مەزى بولعاندا تاريحي رومان جازۋدىڭ راحاتىنا باتامىن. سول كەزىڭدە سەن ەجەلگى ادامدارمەن سويلەس­كەندەي بو­لاسىڭ. بيلەرمەن، حاندارمەن، باتىرلارمەن ءبىر تاباقتان اس ءىشىپ، دامدەس بولاسىڭ. وسىنىڭ ءبارى راحات. بۇل راحاتتى تەك قالام ۇستاعان جازۋشى عانا تۇسىنە الادى.

سۇحباتتاسقان دۇيسەنالى الىماقىن 

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى،

№7, 15.02.2019 جىل

Abai.kz