Óz zamanynda Músa payghambar evrey halqyn 40-jyl artyna ertip, suy joq Sahara shólinde kóship-qonyp ómir sýripti, sondaghy maqsaty halqyn qúldyq sanadan aryltu eken.

Óitkeni qúldyq sana da auru sekildi «mysqaldap kirip, batpandap shyghatyngha» úqsaydy. Eng bastysy -úlan baytaq jerimizde bes myng jyl boyy ýzilmegen tarihymyz bolghandy, milliondaghan ata-babamyz tirshilik etip, myndaghan han-patshalar basqarghan jýzdegen memleketterding dәuren sýrgeni, әrbir Alash azamatynyng qanyna sinip, kókeyine qonuy qajet. Biraq, búl olay emes, ashy bolsa da -shyndyq. Qazirgi qazaq qoghamynyng onala almay jatqany elim dep eniregen jigitting qolynda mal joq, qansha tyrashtanghanymen tyshqaq laq taba almay jýr, qazaq qoghamy - kedey qogham. Maly barlardyng qazaqpen isi joq, búl býgingi kýnning paradoksy.

Osy kelensizdikti jon ýshin de Kenes Odaghynan qalghan «baylyq» úghymyna kózqarasymyzdy kýrt ózgertip, elding әleumettik sanasyn kóteru lәzim. Qazaqtyng kedey bolatyn sebebi, baylyqqa degen teris kózqaras shógip jatyr, qúldyq psihologiyadan aryla almaghandyghymyzdyng aighaghy. Búl naghyz qazaqy sana emes, deformasiyagha úshyraghan, otarlyq ezgiden sansyraghan aurushan, dimkәs sana.

Óz zamanynda Músa payghambar evrey halqyn 40-jyl artyna ertip, suy joq Sahara shólinde kóship-qonyp ómir sýripti, sondaghy maqsaty halqyn qúldyq sanadan aryltu eken.

Óitkeni qúldyq sana da auru sekildi «mysqaldap kirip, batpandap shyghatyngha» úqsaydy. Eng bastysy -úlan baytaq jerimizde bes myng jyl boyy ýzilmegen tarihymyz bolghandy, milliondaghan ata-babamyz tirshilik etip, myndaghan han-patshalar basqarghan jýzdegen memleketterding dәuren sýrgeni, әrbir Alash azamatynyng qanyna sinip, kókeyine qonuy qajet. Biraq, búl olay emes, ashy bolsa da -shyndyq. Qazirgi qazaq qoghamynyng onala almay jatqany elim dep eniregen jigitting qolynda mal joq, qansha tyrashtanghanymen tyshqaq laq taba almay jýr, qazaq qoghamy - kedey qogham. Maly barlardyng qazaqpen isi joq, búl býgingi kýnning paradoksy.

Osy kelensizdikti jon ýshin de Kenes Odaghynan qalghan «baylyq» úghymyna kózqarasymyzdy kýrt ózgertip, elding әleumettik sanasyn kóteru lәzim. Qazaqtyng kedey bolatyn sebebi, baylyqqa degen teris kózqaras shógip jatyr, qúldyq psihologiyadan aryla almaghandyghymyzdyng aighaghy. Búl naghyz qazaqy sana emes, deformasiyagha úshyraghan, otarlyq ezgiden sansyraghan aurushan, dimkәs sana.

Baylyq bәrin sheshedi. Tipten tәuelsizdigindi de. Baylyqty kim iyelense, sonyng mereyi ýstem - biylik sonyng qolynda. Búl tarihy myng ret dәleldengen shyndyq. «Auzy qisyq bolsa da, baydyng balasy sóilesin». Olay bolsa, baylyghyn, ekonomikasyn óz qolymyzgha qazaq últtynyng iygiligine ústau qajettilik. Qazaqstan baylyqtaryn sheteldikterge óndiruge beruding qazaqqa әkeletin soraqy kesapaty orazan zor.

Baylyq jaman emes, baylyq -jaqsy! Qazaqy qisyngha salar bolsaq, «Jemeseng de may jaqsy, bermese de bay jaqsy!» Hosh, endi baylyqqa qalay jetemiz? Baylyqty bizge kim beredi? Eshkim de bermeydi. «Baylyqty ne aqqan terden súra, ne qara jerden súra»! Babalar amanaty osy.

Qazaqtyng atynan әlemdegi eng bay adamdardyng tizimine engen Aleksandr Mashkevich Izraili azamattyghyn aldy, Teli-Avivten eng ýlken keremet pәter alyp ta ýlgeripti. «Men Izralidi óte jaqsy kórem, osy jerde baqyttymyn»-dep Mashkevich Izraili ekonomikasyna asa qomaqty investisiya salmaqshy. Mine, búl әrbir evreyding boryshy sekildi, qayda jýrse de elining qamyn oilap jýredi. Bizde, kerisinshe bayyp alyp shetelge qashqandar, kýn sanap kóbeyde.

Ókinishke oray, býgingi qazaqtyng qúldyq sanasy qanyna sheyin siresip seng bolyp qalghandyghy sonshalyqty, esh nәrseni sezbeytin dәrejege jettik. Últtyq mýddeni oilaytyn adam qalmay jatyr. Taryday bolyp mektep qabyrghasyn attaghan qazaq balasy, tauday orys bolyp shyghady.

Ondaygha kýndelikti ómirde kózimiz әbden ýirengen, etimiz ólgen. Tal týste kóshede qazaqtyng jigitin qorlap, qyzyn zorlap jatsa da, «әu» deytin bir qazaq joq.

Songhy uaqytta bizding elde túratyn orys diaspora ókilderi, óz kólikterine Reseyding jalauyn jelbiretip qoyatyn bolghan, ol «Men oryspyn el basyna kýn tusa, Reseyge qashyp ketemin» degenge sayady. Orys tili әdebiyetinde «Oleg», «Oryol» «Oliga» degen adam attaryn kez kelgen orys aita alady, al bizding «Ospandy - Aspan», «Oralmandy - Aralman», «Otyrardy - Atyrar», «Otardy - Atar» dep ózgertip aluy qazaq tilin moyyndamau, nege? onda «Semeydi - Semipalatinsk», «Oraldy - Uralisk», «Óskemendi - Usti-kamenogorsk» deytinin qalay týsinse bolady. Pavlodar men Petropavl qalasynyng atyn ózgertu jyldan jylgha qalyp barady.

Juyrda internette Aqtóbelik zeynetker S.Kurmikova zeynetaqysy az bolghandyqtan, Resey preziydenti D.Medvedevke hat jazypty, búny qalay týsinuge bolady? Orystyng ólmeli kempirine deyin, bizding tәuelsizdigimizdi moyyndamaydy, әli sol 70-jyl boyy búiyryp ýirenip qalghandyghy, esine týsip kete beredi qaytsin bayghús? 2007jyly gharyshqa 69million qarjyny arqalap Kazsat-№1 úshyryp edik, iz-týzsiz joghaldy, ol az bolghanday, endi 2011jyl 29nauryzda Kazsat-№2 gharyshqa úshyrmaqshy týk týsinsem búiyrmasyn.

Bizde demokratiya eshkim eshtenege jauap bermeydi. Au búl ne degen masqara. Bәrimiz de adambyz. Pendemiz. Kýnine basqa neshe týrli oy keledi. Kóptegen kórinisterdi kóz aldynnan ótkizesin. Jeksenbi kýni tanerteng túryp, juynyp shayymdy iship alyp teledidardy qostym. Sol bayaghy tausylmaytyn sheteldik serialdar, jantalas sýiis, qarbalas kýiis, nebir anayy kórinister. Birden basqa arnagha auystyrdym. Ol da onyp túrghan joq, ashanada shyr-pyr bolyp, auzy auzyna júqpay sóilep tamaq pisirip jýrgen orystyng qatynyn kórdim.

Amalsyz basqa arnagha qostym. Jarnama, taghy qostym, Habardan «Betpe-bet» baghdarlamasy kósilip bir senator sóilep jatyr. Elbasynyng arqasynda Aziada da birinshi oryndy egeledik. Jalaqymyz az bolsa da shydap jýrmiz el ýshin, amal qansha? Elbasy aitty, bitti, damyghan elu elding qataryna qaytsek te kiremiz. Jauyr bolghan sózderge shyday almay, teledidardy óshirip syrtqa bettedim.

Demalys kýnderi kóligime otyryp taksis bolyp adam tasimyn. Ýirengen әdetimmen Jenis danghylyna jete berip edim, bir qazaq qyz qol bylghap túr, qasyna jaqyndadym. «Mega pyatisot» degen song otyrghyzyp aldym.

Saryarqa kóshesimen jýreyin be? desem, - Ya ne ponimai po kazahskiy, govoriyte po russkiy...Ya koreyanka. dep qoyady. Kәriske mýldem úqsamaydy. Kәris pen qazaqty ajyratatyn jasqa kelgenmin. Odan keyin qolynda balasy bar erli-zayypty kóligime kirdi. Álgi qazaq jigit óz kelinshegine «Solnse moy begemotik spiti» dep úiyqtap qalghan balasyn aityp otyr. Osylay bir kýnde kemi on qazaqty aitqan jerine aparyp tastaymyn, men qazaqsha olar oryssha sóileydi.Qazaqtar qazaq boludy qalamaydy, Alash úly boludy armandamaydy. Óitkeni oghan bәri belgili әri týsinikti. Eger ol shynayy qazaq bolatyn bolsa, pende retinde kóp nәrseden qúr qalady. Qúr qalyp qoysa jaqsy ghoy, elge mazaq, júrtqa kýlki bolady. Ózge emes tipti óz qandastary ony «Mәmbet», «yjaniyn» «Yojik v tumane» dep artyn ashyp tarqyldap kýledi. Tabalaydy. Sol ýshin qazaq balasy әrqashan qoldan kelse qazaq bolmaugha tyrysady. Soghan baryn, janyn, aryn salady. Ózgege sinip ketuden týk te namystanbaydy, eshqashan arlanbaydy, kerisinshe shattanady. Óitkeni ózgege sinip ketuding úyaty men namysy qazaq bolyp kóretin qorlyq pen azaptan әldeqayda jenil! Sondyqtan qazaq balasynyng qoly jetkeni oida orysqa, qyrda qytaygha sinip jatsa, qalghany ózbek,qyrghyz, úighyrgha, múnghúl, kәris, syghannyng qúshaghyna kirip jatsa, tang qalmanyz. «Múrnyn tartyp qoyyp,besbarmaghyn jep otyra beredi». «Sen tiymesen, men tiymeymin badyraq kóz»-ding keypin kiygen. «Óz qarnym toq bolsa boldy. Qalghanyng gýl bolmasang qúl bol!» Namysyng qayda jandaghy? Erliging qayda qandaghy? Siz ben biz namyssyz kýlki, qamsyz úiqymen 20 jyldyq tәuelsizdikti osylay qarsy alamyz ba?...

Keshke sharshap ýige keldim. Jany ashityn jalghyz Altynay әielim ghana...

- Sorly-au, qoysanshy, kimdi jenem dep jýrsin? Alua men Amanatty oilasanshy! Solardyng bolashaghy ýshin qazaq bolmay-aq qoysanshy! Orys bolghyng kelmese, úighyr bolayyqshy. Eshkimge eshtene dәleldemey-aq, óz Otany, jeri bolmasa da bolyp-tolyp otyr. Álemde 20 million, bir Qytayda 10 milliony ómir sýredi. Áytpese, anau dýken egesi kýrtke qosylyp solardyng últyna kirsek qaytedi? Otany eli bolmasa da jahanda 60 million, Týrkiyanyng ózinde 25 milliony túrady. Ákim qaralar sonyng ýiinen shyqpaydy tuysqany sekildi. Dýngenderding týri bizden ainymaydy, músylman dinin berik ústaydy. Otany joq bolsa da, 18 milliongha jetken olardyng Shynjanda 9 milliony túrady-mys. Áyteuir qazaq bolmayyqshy. Sebebi sen myna týrinmen ne jyndyhanagha týsesin, ne bolmasa ajalynnan búryn ólesin!

Mine, qazirgi últjandy qazaqtyng siqy osynday.

«Abay-aqparat»