ءوز زامانىندا مۇسا پايعامبار ەۆرەي حالقىن 40-جىل ارتىنا ەرتىپ، سۋى جوق ساحارا شولىندە كوشىپ-قونىپ ءومىر ءسۇرىپتى، سونداعى ماقساتى حالقىن قۇلدىق سانادان ارىلتۋ ەكەن.

ويتكەنى قۇلدىق سانا دا اۋرۋ سەكىلدى «مىسقالداپ كىرىپ، باتپانداپ شىعاتىنعا» ۇقسايدى. ەڭ باستىسى -ۇلان بايتاق جەرىمىزدە بەس مىڭ جىل بويى ۇزىلمەگەن تاريحىمىز بولعاندى، ميلليونداعان اتا-بابامىز تىرشىلىك ەتىپ، مىڭداعان حان-پاتشالار باسقارعان جۇزدەگەن مەملەكەتتەردىڭ داۋرەن سۇرگەنى، ءاربىر الاش ازاماتىنىڭ قانىنا ءسىڭىپ، كوكەيىنە قونۋى قاجەت. بىراق، بۇل ولاي ەمەس، اششى بولسا دا -شىندىق. قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ وڭالا الماي جاتقانى ەلىم دەپ ەڭىرەگەن جىگىتتىڭ قولىندا مال جوق، قانشا تىراشتانعانىمەن تىشقاق لاق تابا الماي ءجۇر، قازاق قوعامى - كەدەي قوعام. مالى بارلاردىڭ قازاقپەن ءىسى جوق، بۇل بۇگىنگى كۇننىڭ پارادوكسى.

وسى كەلەڭسىزدىكتى جويۋ ءۇشىن دە كەڭەس وداعىنان قالعان «بايلىق» ۇعىمىنا كوزقاراسىمىزدى كۇرت وزگەرتىپ، ەلدىڭ الەۋمەتتىك ساناسىن كوتەرۋ ءلازىم. قازاقتىڭ كەدەي بولاتىن سەبەبى، بايلىققا دەگەن تەرىس كوزقاراس شوگىپ جاتىر، قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلا الماعاندىعىمىزدىڭ ايعاعى. بۇل ناعىز قازاقى سانا ەمەس، دەفورماتسياعا ۇشىراعان، وتارلىق ەزگىدەن سانسىراعان اۋرۋشاڭ، دىمكاس سانا.

ءوز زامانىندا مۇسا پايعامبار ەۆرەي حالقىن 40-جىل ارتىنا ەرتىپ، سۋى جوق ساحارا شولىندە كوشىپ-قونىپ ءومىر ءسۇرىپتى، سونداعى ماقساتى حالقىن قۇلدىق سانادان ارىلتۋ ەكەن.

ويتكەنى قۇلدىق سانا دا اۋرۋ سەكىلدى «مىسقالداپ كىرىپ، باتپانداپ شىعاتىنعا» ۇقسايدى. ەڭ باستىسى -ۇلان بايتاق جەرىمىزدە بەس مىڭ جىل بويى ۇزىلمەگەن تاريحىمىز بولعاندى، ميلليونداعان اتا-بابامىز تىرشىلىك ەتىپ، مىڭداعان حان-پاتشالار باسقارعان جۇزدەگەن مەملەكەتتەردىڭ داۋرەن سۇرگەنى، ءاربىر الاش ازاماتىنىڭ قانىنا ءسىڭىپ، كوكەيىنە قونۋى قاجەت. بىراق، بۇل ولاي ەمەس، اششى بولسا دا -شىندىق. قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ وڭالا الماي جاتقانى ەلىم دەپ ەڭىرەگەن جىگىتتىڭ قولىندا مال جوق، قانشا تىراشتانعانىمەن تىشقاق لاق تابا الماي ءجۇر، قازاق قوعامى - كەدەي قوعام. مالى بارلاردىڭ قازاقپەن ءىسى جوق، بۇل بۇگىنگى كۇننىڭ پارادوكسى.

وسى كەلەڭسىزدىكتى جويۋ ءۇشىن دە كەڭەس وداعىنان قالعان «بايلىق» ۇعىمىنا كوزقاراسىمىزدى كۇرت وزگەرتىپ، ەلدىڭ الەۋمەتتىك ساناسىن كوتەرۋ ءلازىم. قازاقتىڭ كەدەي بولاتىن سەبەبى، بايلىققا دەگەن تەرىس كوزقاراس شوگىپ جاتىر، قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلا الماعاندىعىمىزدىڭ ايعاعى. بۇل ناعىز قازاقى سانا ەمەس، دەفورماتسياعا ۇشىراعان، وتارلىق ەزگىدەن سانسىراعان اۋرۋشاڭ، دىمكاس سانا.

بايلىق ءبارىن شەشەدى. تىپتەن تاۋەلسىزدىگىڭدى دە. بايلىقتى كىم يەلەنسە، سونىڭ مەرەيى ۇستەم - بيلىك سونىڭ قولىندا. بۇل تاريحي مىڭ رەت دالەلدەنگەن شىندىق. «اۋزى قيسىق بولسا دا، بايدىڭ بالاسى سويلەسىن». ولاي بولسا، بايلىعىن، ەكونوميكاسىن ءوز قولىمىزعا قازاق ۇلتتىنىڭ يگىلىگىنە ۇستاۋ قاجەتتىلىك. قازاقستان بايلىقتارىن شەتەلدىكتەرگە وندىرۋگە بەرۋدىڭ قازاققا اكەلەتىن سوراقى كەساپاتى ورازان زور.

بايلىق جامان ەمەس، بايلىق -جاقسى! قازاقى قيسىنعا سالار بولساق، «جەمەسەڭ دە ماي جاقسى، بەرمەسە دە باي جاقسى!» حوش، ەندى بايلىققا قالاي جەتەمىز؟ بايلىقتى بىزگە كىم بەرەدى؟ ەشكىم دە بەرمەيدى. «بايلىقتى نە اققان تەردەن سۇرا، نە قارا جەردەن سۇرا»! بابالار اماناتى وسى.

قازاقتىڭ اتىنان الەمدەگى ەڭ باي ادامداردىڭ تىزىمىنە ەنگەن الەكساندر ماشكەۆيچ يزرايل ازاماتتىعىن الدى، تەل-اۆيۆتەن ەڭ ۇلكەن كەرەمەت پاتەر الىپ تا ۇلگەرىپتى. «مەن ءيزرالدى وتە جاقسى كورەم، وسى جەردە باقىتتىمىن»-دەپ ماشكەۆيچ يزرايل ەكونوميكاسىنا اسا قوماقتى ينۆەستيتسيا سالماقشى. مىنە، بۇل ءاربىر ەۆرەيدىڭ بورىشى سەكىلدى، قايدا جۇرسە دە ەلىنىڭ قامىن ويلاپ جۇرەدى. بىزدە، كەرىسىنشە بايىپ الىپ شەتەلگە قاشقاندار، كۇن ساناپ كوبەيۋدە.

وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى قازاقتىڭ قۇلدىق ساناسى قانىنا شەيىن سىرەسىپ سەڭ بولىپ قالعاندىعى سونشالىقتى، ەش نارسەنى سەزبەيتىن دارەجەگە جەتتىك. ۇلتتىق مۇددەنى ويلايتىن ادام قالماي جاتىر. تارىداي بولىپ مەكتەپ قابىرعاسىن اتتاعان قازاق بالاسى، تاۋداي ورىس بولىپ شىعادى.

وندايعا كۇندەلىكتى ومىردە كوزىمىز ابدەن ۇيرەنگەن، ەتىمىز ولگەن. تال تۇستە كوشەدە قازاقتىڭ جىگىتىن قورلاپ، قىزىن زورلاپ جاتسا دا، «ءاۋ» دەيتىن ءبىر قازاق جوق.

سوڭعى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ەلدە تۇراتىن ورىس دياسپورا وكىلدەرى، ءوز كولىكتەرىنە رەسەيدىڭ جالاۋىن جەلبىرەتىپ قوياتىن بولعان، ول «مەن ورىسپىن ەل باسىنا كۇن تۋسا، رەسەيگە قاشىپ كەتەمىن» دەگەنگە سايادى. ورىس ءتىلى ادەبيەتىندە «ولەگ»، «وريول» «ولگا» دەگەن ادام اتتارىن كەز كەلگەن ورىس ايتا الادى، ال ءبىزدىڭ «وسپاندى - اسپان»، «ورالماندى - ارالمان»، «وتىراردى - اتىرار»، «وتاردى - اتار» دەپ وزگەرتىپ الۋى قازاق ءتىلىن مويىنداماۋ، نەگە؟ وندا «سەمەيدى - سەميپالاتينسك»، «ورالدى - ۋرالسك»، «وسكەمەندى - ۋست-كامەنوگورسك» دەيتىنىن قالاي تۇسىنسە بولادى. پاۆلودار مەن پەتروپاۆل قالاسىنىڭ اتىن وزگەرتۋ جىلدان جىلعا قالىپ بارادى.

جۋىردا ينتەرنەتتە اقتوبەلىك زەينەتكەر س.كۋرميكوۆا زەينەتاقىسى از بولعاندىقتان، رەسەي پرەزيدەنتى د.مەدۆەدەۆكە حات جازىپتى، بۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ورىستىڭ ولمەلى كەمپىرىنە دەيىن، ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى مويىندامايدى، ءالى سول 70-جىل بويى بۇيىرىپ ۇيرەنىپ قالعاندىعى، ەسىنە ءتۇسىپ كەتە بەرەدى قايتسىن بايعۇس؟ 2007جىلى عارىشقا 69ميلليون قارجىنى ارقالاپ كازسات-№1 ۇشىرىپ ەدىك، ءىز-ءتۇزسىز جوعالدى، ول از بولعانداي، ەندى 2011جىل 29ناۋرىزدا كازسات-№2 عارىشقا ۇشىرماقشى تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.

بىزدە دەموكراتيا ەشكىم ەشتەڭەگە جاۋاپ بەرمەيدى. اۋ بۇل نە دەگەن ماسقارا. ءبارىمىز دە ادامبىز. پەندەمىز. كۇنىنە باسقا نەشە ءتۇرلى وي كەلەدى. كوپتەگەن كورىنىستەردى كوز الدىڭنان وتكىزەسىڭ. جەكسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ تۇرىپ، جۋىنىپ شايىمدى ءىشىپ الىپ تەلەديداردى قوستىم. سول باياعى تاۋسىلمايتىن شەتەلدىك سەريالدار، جانتالاس ءسۇيىس، قاربالاس كۇيىس، نەبىر انايى كورىنىستەر. بىردەن باسقا ارناعا اۋىستىردىم. ول دا وڭىپ تۇرعان جوق، اسحانادا شىر-پىر بولىپ، اۋزى اۋزىنا جۇقپاي سويلەپ تاماق ءپىسىرىپ جۇرگەن ورىستىڭ قاتىنىن كوردىم.

امالسىز باسقا ارناعا قوستىم. جارناما، تاعى قوستىم، حاباردان «بەتپە-بەت» باعدارلاماسى كوسىلىپ ءبىر سەناتور سويلەپ جاتىر. ەلباسىنىڭ ارقاسىندا ازيادا دا ءبىرىنشى ورىندى ەگەلەدىك. جالاقىمىز از بولسا دا شىداپ ءجۇرمىز ەل ءۇشىن، امال قانشا؟ ەلباسى ايتتى، ءبىتتى، دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قايتسەك تە كىرەمىز. جاۋىر بولعان سوزدەرگە شىداي الماي، تەلەديداردى ءوشىرىپ سىرتقا بەتتەدىم.

دەمالىس كۇندەرى كولىگىمە وتىرىپ تاكسيس بولىپ ادام تاسيمىن. ۇيرەنگەن ادەتىممەن جەڭىس داڭعىلىنا جەتە بەرىپ ەدىم، ءبىر قازاق قىز قول بىلعاپ تۇر، قاسىنا جاقىندادىم. «مەگا پياتسوت» دەگەن سوڭ وتىرعىزىپ الدىم.

سارىارقا كوشەسىمەن جۇرەيىن بە؟ دەسەم، - يا نە پونيمايۋ پو كازاحسكي، گوۆوريتە پو رۋسسكي...يا كورەيانكا. دەپ قويادى. كارىسكە مۇلدەم ۇقسامايدى. كارىس پەن قازاقتى اجىراتاتىن جاسقا كەلگەنمىن. ودان كەيىن قولىندا بالاسى بار ەرلى-زايىپتى كولىگىمە كىردى. الگى قازاق جىگىت ءوز كەلىنشەگىنە «سولنتسە موي بەگەموتيك سپيت» دەپ ۇيىقتاپ قالعان بالاسىن ايتىپ وتىر. وسىلاي ءبىر كۇندە كەمى ون قازاقتى ايتقان جەرىنە اپارىپ تاستايمىن، مەن قازاقشا ولار ورىسشا سويلەيدى.قازاقتار قازاق بولۋدى قالامايدى، الاش ۇلى بولۋدى ارماندامايدى. ويتكەنى وعان ءبارى بەلگىلى ءارى تۇسىنىكتى. ەگەر ول شىنايى قازاق بولاتىن بولسا، پەندە رەتىندە كوپ نارسەدەن قۇر قالادى. قۇر قالىپ قويسا جاقسى عوي، ەلگە مازاق، جۇرتقا كۇلكى بولادى. وزگە ەمەس ءتىپتى ءوز قانداستارى ونى «مامبەت»، «يۋجانين» «يوجيك ۆ تۋمانە» دەپ ارتىن اشىپ تارقىلداپ كۇلەدى. تابالايدى. سول ءۇشىن قازاق بالاسى ارقاشان قولدان كەلسە قازاق بولماۋعا تىرىسادى. سوعان بارىن، جانىن، ارىن سالادى. وزگەگە ءسىڭىپ كەتۋدەن تۇك تە نامىستانبايدى، ەشقاشان ارلانبايدى، كەرىسىنشە شاتتانادى. ويتكەنى وزگەگە ءسىڭىپ كەتۋدىڭ ۇياتى مەن نامىسى قازاق بولىپ كورەتىن قورلىق پەن ازاپتان الدەقايدا جەڭىل! سوندىقتان قازاق بالاسىنىڭ قولى جەتكەنى ويدا ورىسقا، قىردا قىتايعا ءسىڭىپ جاتسا، قالعانى وزبەك،قىرعىز، ۇيعىرعا، مۇڭعۇل، كارىس، سىعاننىڭ قۇشاعىنا كىرىپ جاتسا، تاڭ قالماڭىز. «مۇرنىن تارتىپ قويىپ،بەسبارماعىن جەپ وتىرا بەرەدى». «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەيمىن بادىراق كوز»-ءدىڭ كەيپىن كيگەن. «ءوز قارنىم توق بولسا بولدى. قالعانىڭ گۇل بولماساڭ قۇل بول!» نامىسىڭ قايدا جانداعى؟ ەرلىگىڭ قايدا قانداعى؟ ءسىز بەن ءبىز نامىسسىز كۇلكى، قامسىز ۇيقىمەن 20 جىلدىق تاۋەلسىزدىكتى وسىلاي قارسى الامىز با؟...

كەشكە شارشاپ ۇيگە كەلدىم. جانى اشيتىن جالعىز التىناي ايەلىم عانا...

- سورلى-اۋ، قويساڭشى، كىمدى جەڭەم دەپ ءجۇرسىڭ؟ الۋا مەن اماناتتى ويلاساڭشى! سولاردىڭ بولاشاعى ءۇشىن قازاق بولماي-اق قويساڭشى! ورىس بولعىڭ كەلمەسە، ۇيعىر بولايىقشى. ەشكىمگە ەشتەڭە دالەلدەمەي-اق، ءوز وتانى، جەرى بولماسا دا بولىپ-تولىپ وتىر. الەمدە 20 ميلليون، ءبىر قىتايدا 10 ميلليونى ءومىر سۇرەدى. ايتپەسە، اناۋ دۇكەن ەگەسى كۇرتكە قوسىلىپ سولاردىڭ ۇلتىنا كىرسەك قايتەدى؟ وتانى ەلى بولماسا دا جاھاندا 60 ميلليون، تۇركيانىڭ وزىندە 25 ميلليونى تۇرادى. اكىم قارالار سونىڭ ۇيىنەن شىقپايدى تۋىسقانى سەكىلدى. دۇنگەندەردىڭ ءتۇرى بىزدەن اينىمايدى، مۇسىلمان ءدىنىن بەرىك ۇستايدى. وتانى جوق بولسا دا، 18 ميلليونعا جەتكەن ولاردىڭ شىڭجاڭدا 9 ميلليونى تۇرادى-مىس. ايتەۋىر قازاق بولمايىقشى. سەبەبى سەن مىنا تۇرىڭمەن نە جىندىحاناعا تۇسەسىڭ، نە بولماسا اجالىڭنان بۇرىن ولەسىڭ!

مىنە، قازىرگى ۇلتجاندى قازاقتىڭ سيقى وسىنداي.

«اباي-اقپارات»