Darigha Qasymqyzy Amanjo­lova Almatyda 1946-jyly, noya­bri­ding 4-nde, keshki saghat 8.1/2-da tudy.
***
Saghat keshki 7-lerding shama­synda ýige qaytyp kele jattym. Azyraq qyzulau edim. Ýiimiz Almatynyng shyghys jaq shetinde, taudyng naq eteginde, bir kezde jazushylar Songzynyng dachasy, keyinirek qazaq drama teatrynyng jataq qanasy bol­ghan ýilerding birinde bolatyn. Ortalyqtan alys, qaranghy, tar, las kósheni «Gorodskaya» dep ataytyn. Sol kóshe, 69- ýide bir korpusta, bir bólme (basqa týgi joq) ýide mening semiyam túrady. (Búl jerde endi qansha túrarmyz, kim biledi).
Búl túnghúiyq týpkirge men agham Ahmetjanmen birge 1938-jyly kep ornalasqam. Bir ból­mede ol kisining ýy ishi, ekinshi ból­mede - meniki.
Men Otan soghysyna 1941-jyldyng 4 aghusynda kettim de, 1945 jyldyng 20-iininde dema­lysqa keldim. Qúsatay Sý­leymenov degen jaqyn inimning izdenui arqasynda әskerden bo­sadym. Jazushylar Songzy, onyng bastyghy Sәbit Múqanov me­ning әskerden bosauyma, әde­biyet jú­mysyna aralasuyma jón­di kó­mek kórsete alghan joq. Sәken, әdetinshe, qúr sózben ja­rylqady. Jalghyz meni emes...

Darigha Qasymqyzy Amanjo­lova Almatyda 1946-jyly, noya­bri­ding 4-nde, keshki saghat 8.1/2-da tudy.
***
Saghat keshki 7-lerding shama­synda ýige qaytyp kele jattym. Azyraq qyzulau edim. Ýiimiz Almatynyng shyghys jaq shetinde, taudyng naq eteginde, bir kezde jazushylar Songzynyng dachasy, keyinirek qazaq drama teatrynyng jataq qanasy bol­ghan ýilerding birinde bolatyn. Ortalyqtan alys, qaranghy, tar, las kósheni «Gorodskaya» dep ataytyn. Sol kóshe, 69- ýide bir korpusta, bir bólme (basqa týgi joq) ýide mening semiyam túrady. (Búl jerde endi qansha túrarmyz, kim biledi).
Búl túnghúiyq týpkirge men agham Ahmetjanmen birge 1938-jyly kep ornalasqam. Bir ból­mede ol kisining ýy ishi, ekinshi ból­mede - meniki.
Men Otan soghysyna 1941-jyldyng 4 aghusynda kettim de, 1945 jyldyng 20-iininde dema­lysqa keldim. Qúsatay Sý­leymenov degen jaqyn inimning izdenui arqasynda әskerden bo­sadym. Jazushylar Songzy, onyng bastyghy Sәbit Múqanov me­ning әskerden bosauyma, әde­biyet jú­mysyna aralasuyma jón­di kó­mek kórsete alghan joq. Sәken, әdetinshe, qúr sózben ja­rylqady. Jalghyz meni emes...
1945-1946-jyldary men qa­zaq aqyndarynyng ishindegi na­ghyz aqyny bolyp shyqtym. Osylay dep júrt ta týsindi. Osylay dep aqyndar da moyyndady, ózim de solay dep oiladym. Búl kez mening aqyndyq quatymnyng naghyz qaynap jetken kezi edi. Kóp ister istegim keldi. Aqyn adamnyng boryshyn týsine de bildim. Qara bas qamy emes, halyqtyng hamy, әdebiyetting daghdyry mening óz isime ainaldy.
Biraz júmystar istedim. Biraq, túrmys qiynshylyghyn kóp kórdim. Eng basty qiyndyq - kvartira. Men myna «jahan­namamnyn» tý­binde jatyp, ómirmen aralasuym óte qiyngha soghyp keledi. Qa­zaqtyng Qasymy degen ataqty, talantty aqyny, ýiining joqtyghynan, keshki uahyttarda qalagha bettep basa almaydy, - búzyqtardan, úry­lardan qorqady. Áskerden qaytqaly kino, teatrgha baru degen tiyldy. Kesh­ki jiylystargha da bara almaydy. Qasymnyng ataghyn estip alys­tan adamdar kelse, olardy myna «ýiine» shaqyra almay qysylady. Olar qaydan bilsin, - Qasymnyng túrmysy ministrding túrmysynan kem emes dep oilaytyn shyghar.
Men kvartira alam dep tityq­taghanyma on jyldan asty. Ber­meydi, ne qylasyn. Qalalyq Sovet pen kvartburodaghylar sening aqyndyghyndy qaytsin, - araq dý­kenining satushysy bolsam, - onda, mýmkin, esepteser edi. 1946 jyly eng bolmasa kýrke salyp alayyn dep qolayly jer súradym. 4 ay jýrip jauap aldym. Bir onbaghan «injener» - saudager jerdi maghan zirat jaqtan (!) úsyndy. Kimge aitarsyn. Sonday súmdardyng sonyna týsip jýruge uaqytym bar ma.
Jazushylar Sonzynyng sorly basshylary Sәbiyt, Snegin degender ózderining qúlqyndarynyng qúly bolyp alghan adamdar. «Qúday» bizge sonday bastyqtardy beredi ghoy...
Qúrysyn!
Balamnyng ómirine kósheyin.
Sol keshki 7-lerding mezgilinde, ýige taqalghanda mening aldymnan әielim Sәpen, inim Erkin, qaryn­da­sym Taupan tap boldy. Sәpendi tol­ghaq qysypty.
Dereu milisiya bólimine baryp, «jedel jәrdem» súradym. «Jedel jәrdemi» qúrysyn, tabandaghan bir saghat kýttik. Áyelim kóshede bosanyp qala jazdady. Keldi-au әiteuir. Bosanatyn ýige alyp jýrdik. Bara sala bosandy. «Qyz bala tapty» dep bir qazaq qyzy qabar berdi. Quanyp ýige qayttym. Búl mening búl әielden kórip otyrghan túnghysh balam. Sәpenmen 1946-jyldyng 5-ghinuarynda qosylgham. Búrynghy Rayhan degen әielsymaghymmen ai­rylysqam (1940-jyly). Onymen 5-6 ay ghana túrdym. Odan bir bala tuyp edi. Kóshede bir ret kórsetip te edi, ol bala men soghysta jýr­genimde qaza bolypty...
«Myna qyzymnyng atyn Da­righa» qoyamyn dep Sәpenge hat jazyp berdim. Hattan basqa jóndi eshteme aparyp bere de almadym. Aqsha taba almadym. Túrmystyng bar mihnatyn naq sol kezde qayysa kóterdim. Janym qatty auyrdy. Amal joq.
7 kýn ótken song әielim men balamdy ýige alyp keldim. Songhy (qa­ryzgha alghan) 75 somdy berip, mashina jaldadym.
Toy jasau ma?! Jas bosanghan әielime tamaq tauyp beruding ózi onaylyqqa týsken joq.
Qyzyma Darigha dep atqoydym. Mening toyym sol boldy.
Darigham aman-esen erjetse, - toyym da sol, quanyshym da sol.
Bala degen qalay ósedi eken? Adamnyng erjetu joldary qanday bolady eken? Darigham qalay óser eken? Osy súraqtar meni osy bir kýndelik dәpterge ýniluge mәjbýr etti.
***
Darigha tughanyna 10 kýn tol­ghanda men onyng kóz aldynda túryp dombyra oinadym. Ol kәdimgidey qara­dy. Birdeme týsinip qarady ma, әlde tek әiteuir kóz toqtata saldy ma, bilmeymin.
12-13 kýn bolghanda jylap jatqan bala dombyranyng ýnin es­tigende júbana qaldy. Men búghan ózimshe mәn berdim. Tegi dom­byranyng әdemi dybysy sәbiy­ding de sezimine tiyeme dep oilap qaldym. Barlyq bala osylay júbana alama, - onysyn bayqaghan emespin.
Darigha óte mazasyz boldy. Onyng sebebi - birinshiden, tua sala ókpesine suyq tiyip auyrdy, tua sala sulfidin ishti. Balalar kon­suli­tasiyasyna aparamyz dep, auyr­typ aldyq; bir dәriger suyq ýide jalanash balanyng salmaghyn ólsheymin dep, emdeuding ornyna - auru berdi; Ekinshiden: balany ylghy qolgha ústap ýiretsen, - shataq bolady eken. «Kóter de túr» deydi. Besigi ne arbasy bolmay-aq keledi. Aqshasyz alatyn jer joq.
Aqshany jaman da tappaymyn. Ayyna keyde 2000, keyde 3000 tabam. Biraq et 70-100 som, ún 30-40 som, sýt 10-15 som, araq 113-125 som, shәi, - búrysh, tolyp jatqan horekter aqsha shydatpaydy. Aq­shany ýnemdeuge de salaq aqpyz.
1.1/2-2 aiday uahyt bolghanda bala әlsin-әlsin auzyn ashyp, kó­zin júmatyn boldy: múnysy kýl­geni. Búl kezde dombyra tyndap júbanugha әbden tóselip aldy.
3 aidan asa bere «a - a» deytindi shyghardy. Onysyn biz «agha» degeni dep kelemiz. «Agha» degeni emes qoy, biraq «a -a» dan baryp agha dep ketui de mýmkin.
4 aigha tolghan kezde orap otyr­ghyzyp qoyatyn boldyq. Dombyragha, oinaghan adamnyng qolyna kóz audarmay qaraytyn boldy. Keyde emip jatqan emshegin tastay salyp qaraydy. Otyrghan balagha dombyrany berip qoyatyn boldyq. Sol qolymen dombyranyng moynyna kәdimgidey jarmasatyn boldy.
4.1/2-5 ay bolghanda dombyranyng moynyn kәdimgidey tórt sausaghy men barmaghynyng arasyna salyp, ústap, sausaqtaryn qozghaltatyn bolyp aldy. Ong qolymen domby­ranyng ishegine jarmasady. «Dyn» etkizip ýn shygharsa, soghan ynta audarady. Dombyra múnyng eng kerekti oiynshyghy bolyp aldy. Dombyra oinasam, júbanady, úzaq uahyt tyndap, qarap otyrady, tipti jylamaydy.
Áli jaqsylap otyra almaydy.Biraq enbektegisi kelgendey, et­betinen audarylyp týse beredi. Bir nәrseden ústap, túramyn dep tyrmysady. Kiyimine jarma­syp, «kóter» dep talpynady. Kó­­tersen, «qúlap qalmayyn» de­gen­dey, jaghannan, iyghynnan, sha­shynnan myqtap ústap alady.
Ony-múnyny byldyrlauyn ký­sheytip keledi.
Ózi top-tolyq edi. Jaqynda taghy da ókpesine suyq tiyip, qatty auyrdy. t +39,5 boldy. Sasynqyrap qaldyq. Dәriger «qatty nauqas, bolinisagha ber» dedi. Bermedik. Tolyp jatqan dәriler berip, keudesine gorchisa tanyp emdedik. Tәuir boldy. Biraq alghash auyrghannan beri qalmay kele jatqan jóteli bar. Qaqyryghy bar. Jalghyz bólme bolghan song temeki tartpay da otyra almaysyn. Balagha óte qiyn.
«Kimge tartqan» degen súraqqa әli tolyq jauap berilgen joq. Kózi, mandayy, bet-beynesi әkesine, qasy, múrny sheshesine tartqan siyaq­ty. Ózindik dara bitimi de bar siyaqty. Kenet shar etip jylap oyanatyn әdeti bar. Kenet júbana da qoyady. Jylauyn birte-birte azaytyp keledi. Úzaq uahyt jylamay oinap, mәz bolyp otyra da biledi. Oy oilaghan adamsha tomsyrayyp ta otyratyny bar...
Tegi, jaman adam bolmas deymin.
***
7/IY 47.
Búdan bylay keybir kezderin múhiyat jazyp otyrugha tyrysam.
***
8/IY 47
Býgin ýide kók tiyn joq. Azyq de­gen­nen 1 kiloday ún, jarty bó­telke may, eki-ýsh qaynatym shәy ghana bar. Kýni boyy Sәbitti izdep qaljyradym. Stalin tu­raly jazghan poemama shart ja­sattyryp, aqsha bergizbek bolyp uaghda bergenine bes kýn. Bayaghy bir «kýnde erten». Poemany jóndeuge de kirise almay qoydym. Sәbitti ýiinen de, kenseden de tappadym.
Sәpen nauqas. Miy auyrady. Jannat kóshemen qarnyn qam­paytty da úiqtap qaldy. Men qa­ra shәy iship otyrmyn. Janymda Darigha. Eptep qana jylaydy. Qarny ashqan boluy kerek. Sýt qay­da?! Sheshesi jatyr.
Men Darighany dombyramen al­dandyryp otyrmyn. Men dyn­qyldatam. Ol ózinshe «basady», - sausaqtaryn tarbaytyp, qozghap, dom­byranyng ishegin basqan bolady. Men dynyldatpasam - jylaydy. Osymen jarty saghattay otyr­dym...
Keler kýn ne der eken? Kórelik ony da.
Mine, ghajap! Oilamaghan jerden aghamnyng Alma degen balasy esik ashty. Qolynda 200 som aqsha: she­shesi Mәmy berip jiberipti. Týneu kýni menen 2000 som qaryz alyp edi, sonyng esebine bergeni ghoy. Biraq dәl myna 200 somy mening ondaghy 2000 somymnan maghan qúndyraq boldy-au. Uh!!!
***
23/IY 47
Songhy kýnderi Darigha «Mә­mә», «Áy, mәmәu» deytindi shy­ghardy. Sheshesin aityp jy­­laghanda osyny aityp oty­rady.
«Agha» degendi ap-anyq etip aitatyn boldy. Erte oyanyp alyp, byldyrlap sói­lep jatady. Otyr­ghanda da byldyrlap sóilep oty­rady. Oiynshyqqa jarmasa bastady. Qyz balanyng beynesi bar quyr­shaqqa qarap, ózinshe «sói­ley­di».
Skripka, dombyra tart­ylsa bar yntasymen tyn­daydy. Emshekti tastay sala tyndaytyn boldy. Keyde dom­byrany úiyp tyndap otyryp, úiyqtap ta qalady. Dom­by­rany ózinshe oinamaq bolyp әurelenedi.*
*Qyzyma arnap «Staliyn» degen úzaq poema jazyp edim, óte jaqsy bolyp shyqty.
***
16/Y-da ghalamat tasqyn bol­dy. Qatty sastyq.
***
17/Y 47
Darigha, ishi ótip, auyra bastady. Terley beredi.
***
19/Y 47
Ishi qatty ótedi. Ózi jýdep, juasyp qaldy. Terley beredi.
***
20/Y 47
Ishi әli ótedi. Ystyghy joq. Býgin dәrigerge aparamyz.

Kýndelik osy jerden ýzilgen. Osy shaghyn ghana jazbalardan Qasymnyng bolmys-bitimi birshama angharylghanday bolady. Aqynnyng jýregin jylytqan jalghyz sәbiyine degen sәuleli mahabbaty men onyng bolashaghyna alany da, taghdyr tauqymetin bólisken jaryna degen ayanyshy men qúrmeti de, qomaghaylar men qúlqynnyng qúly bolghandar saltanat qúrghan qoghamgha jiyrenishi men laghneti de, ózining talant qúdiretine degen senim de kórinis beredi. Aqyn kýndeligin oqyp otyrghanda halqymyzdyng taghy da bir daraboz perzenti Bauyrjan Momyshúlynyn:
«Abay - geniy.
Lermontov - klassiyk.
Nekrasov - russkiy Jartybay.
Aymauytov - qazahskiy Dostoevskiy.
S.Seyfulliyn, S.Múqanov. U oboih samyy primitivnyy marksizm.
Gh.Mýsirepov - yuveliyr.
Gh.Mústafin - ?
M.Dulatov - osnovopolojnik qazahskogo romana, sosial-demokrat, utopist, poet, patriot.
Men bitken oipang jerge alasa aghash,
Emespin jemisi kóp tamasha aghash.
Qalghansha jarty janqam men seniki,
Paydalan sharuana jarasa, Alash!
Á.Tәjibaevtyn, T.Jarokovtyng keybir dýniyelerin men jiyirkenip oqimyn... Al QASYM AMANJOLOV, Syrbay Mәulenov - aqyn. Jaratylysy bólek aqyn.
S.Múqanovtyng kommunist ekenine men osy uaqytqa deyin senbeymin. Hoti veshay menya! On - atqaminer perioda voennogo kommunizma.
Gh.Ormanov - absolutno negramotnyy chelovek, hotya mnit sebya poetom-lirikom. Ya lichno niskoliko ne tronut ego lirikoy. Slava bogu, u nas esti rastushiye... Slava bogu!!!
Bauyrjan MOMYShÚLY.
21 may, 1968 jyl» (Iliyas Omarovqa jazghan haty) degen pikiri eske týsedi. Has talanttar, qazaqtyng jýrek jútqan úldary kónilindegi oi-pikirin kez-kelgen qoghamda býkpesiz aita alghan ghoy. Olardyng úlylyghy da osy emes pe!

«Ortalyq Qazaqstan» gazeti , «qasym.kz» cayty