9 mamyrdyng qarsanynda «Svoboda slova» gazetinde (№16, 5 mamyr, 2011 jyl) basylymnyng bas redaktory Evgeniy RAHYMJANOVtyng Ekinshi dýniyejýzilik soghys ardagerlerin qoldaghan synay tanyta otyryp, Otandyq tarihymyzdaghy eng bir súrqiya tústardy aqtap alyp, aspandatpaq niyettegi «Obolgannaya Pobeda» atty maqalasy jaryq kórdi. Dәlirek aitsaq, avtor osynau maqalasynda stalinizmdi aqtap, úlyqtamaq niyetin jasyrmaydy. Desek, osynau qúityrqy sayasatpen jazylghan arandatu maqalagha azamat retinde jauap bermeu teksizdik bolar edi.

Demokratiyalyq ústanymdy tu etken azamat retinde bizder әrkimning ózindik pikirine syilastyqpen qaraytyn janbyz. Sondyqtanda, Evgeniyding de qarapayym azamat, jurnalist retindegi aitqandaryna týsinistikpen qaraugha әzirmiz. Biraq, «ózindik pikir» degendi jeleu etip, stalinizmdi aqtaugha tyrysu  jazyqsyz japa shegip, naqaqtan atylyp ketken, lagerlerde shirigen, ashtyq pen joqshylyqtan qúrban bolghan, kómusiz qalghan milliondaghan jandardyng ruhyn qorlau bolyp tabylady. Dýiim júrttyng adamy qúndylyqtaryn ayaqqa taptap, kólenkesinen qorqyp sýt betine shygharlardy sylyp tastaghan әreketin jasyru ýshin qarusyz qogham mýshelerin qasap qyrghyngha salghan nadan, delqúly basshyny nasihattau - býgingi biylikting ainalasyndaghy jandayshap-jantyq jigitterge jaghatynday etip úlyqtau - jetesizdik!

9 mamyrdyng qarsanynda «Svoboda slova» gazetinde (№16, 5 mamyr, 2011 jyl) basylymnyng bas redaktory Evgeniy RAHYMJANOVtyng Ekinshi dýniyejýzilik soghys ardagerlerin qoldaghan synay tanyta otyryp, Otandyq tarihymyzdaghy eng bir súrqiya tústardy aqtap alyp, aspandatpaq niyettegi «Obolgannaya Pobeda» atty maqalasy jaryq kórdi. Dәlirek aitsaq, avtor osynau maqalasynda stalinizmdi aqtap, úlyqtamaq niyetin jasyrmaydy. Desek, osynau qúityrqy sayasatpen jazylghan arandatu maqalagha azamat retinde jauap bermeu teksizdik bolar edi.

Demokratiyalyq ústanymdy tu etken azamat retinde bizder әrkimning ózindik pikirine syilastyqpen qaraytyn janbyz. Sondyqtanda, Evgeniyding de qarapayym azamat, jurnalist retindegi aitqandaryna týsinistikpen qaraugha әzirmiz. Biraq, «ózindik pikir» degendi jeleu etip, stalinizmdi aqtaugha tyrysu  jazyqsyz japa shegip, naqaqtan atylyp ketken, lagerlerde shirigen, ashtyq pen joqshylyqtan qúrban bolghan, kómusiz qalghan milliondaghan jandardyng ruhyn qorlau bolyp tabylady. Dýiim júrttyng adamy qúndylyqtaryn ayaqqa taptap, kólenkesinen qorqyp sýt betine shygharlardy sylyp tastaghan әreketin jasyru ýshin qarusyz qogham mýshelerin qasap qyrghyngha salghan nadan, delqúly basshyny nasihattau - býgingi biylikting ainalasyndaghy jandayshap-jantyq jigitterge jaghatynday etip úlyqtau - jetesizdik!

Ishinde kәsiby mamandyghyna adal qaraytyn reseylik avtorlar da bar, býgingi tarihshylardyng jazghandaryna sener bolsaq,  soghystyng alghashqy ailarynda jýz myndaghan sovet jauyngerleri jau jaghyna ótip, keyinnen olargha qyzmet jasaghan. Býgingi kýnge deyin naqty sany anyqtalmaghan, biraq, 27 million jannan kem emes soghys qúrbandarynyng qúnykeri de aqymaq biylik pen onyng jantýrshiktirer qataldyghy. Tariyhqa jýginer bolsaq, Rahymjanov myrza «danyshpan әskerbasy» dep úlyqtap otyrghan STALINNING «danyshpandyghynyn» jemisi sol - barsha antigitlerlik Odaqtyn  adam shyghynynan KSRO-nyng shyghyny birneshe mәrte kóp eken.

Birden astyn syzyp túryp aitar aqiqat - soghysta Stalin jeniske jetken joq, búl jenisting avtory - Halyq! Sol soghystyng kózi tiri kuәlerinen súrasang soldattardyng shabuylgha «Stalin ýshin!» dep emes, «Otan ýshin» dep shyqqanyn aitady. Al «Otan» sózinen keyin olar «Ura!» dep aiqaylaghan. Qolyna qaru alghan júrt sosializm iydeyasy ýshin emes, ózining auylda qalghan bala-shagha, tuys-jekjattaryn qorghau ýshin soghysqan. Fashizmning qúldyghyna qarsy kýreskenderding jenisining óteui kommunistik qúldyqqa ainalghanyn býginde orta jastan asqan júrt týgel biledi. Mine, býgin aitylsa osynau aqiqat aitylugha tiyis. Dәlirek aitsaq, soghys tarihyn sóz etkende qandyqol biyleushini әspettegendi qoyyp, qarapayym júrttyng qaharmandyghyn úlyqtauymyz kerek; kók týtinge túnshyqqan tirandy, býgingishe aitsaq, «útymdy sheshim qabylday bilgen menedjerdi» «ógizge soqa jegip jýrgen eldi qabyldap alyp, artyna atomdy iygergen memleket qaldyrghan» dep madaqtaghandy qoyyp, atalarymyz ben әkelerimizding erligi men әjelerimiz ben Analarymyzdyng tyldaghy bel jazbay júmys jasaghan eren enbekterin jyr etuimiz qajet. Osynau oilarymyz «olar ne ýshin soghysty?» degen jәne «fashizmdi jengen sovet halqy óz elin eren qarqynmen qalpyna keltirdi» degen tezisterge jauap dep bilemiz. Jalpy qiraghan dýnie tez qalpyna kele qaldy degen de talas tudyrar úghym ekenin dәleldeu ýshin kapitalistik Germaniyada bolyp, soghysta jeniske jetken elding jenilis tapqan últtan birneshe mәrte mýsәpir ghúmyr keship otyrghanyn óz kózderimen kórgen, soghys kezinde er jetken VYSOSKIY men ózge de ataqtylardyng ókinishten kózderine jas alghanyn aitsaq ta jetkilikti bolar. Dey kelip aitarymyz, әlemdik kóshbasshylyqqa úmtylghan el qiratyndynyng ortasynda otyra almaytyndyqtan qalay bolsa solay qalpyna keltire salghan bolatyn.

Bizderding sorlylyghymyz sonda - bir úly qayghymyzdy aita otyryp, ekinshisin úmytyp ketip jatamyz. Aytpaghymyz - 1916 jylghy qazaqtardyng últ-azattyq kóterilisinen bastalyp, 1986 jylghy kóterilispen ayaqtalghan Kenes dәuirindegi saytany sharualardyng barlyghyna ala-qúla qaraytyndyghymyz. Evgeniyding Ekinshi dýniyejýzilik soghys barysynda qúrban bolghan milliondardyng taghdyryna nemqúrayly qaramau kerek degen pikirimen tolyq kelisemiz. Alayda, eger ol Stalinning kózsizdigining saldarynan milliondaghan qazaqtyng qargha-qúzghyngha jem bolghanyn eske alsa maqalasynyng pafosy basqasha bolar edi dep sanaymyz. Genosid kezinde basym bóligi atylyp ketken, atylmaghandary týrmede shirigen qazaqtar «besinshi kolanna» emes edi! Dey kelip aitarymyz, avtordyng «Stalinu udalosi unichtojiti ily otstraniti ot vlasty predateley y «dobrosovestno zablujdayshihsya» v hode repressiy 1937-1938 goda, da y potom, s prihodom Lavrentiya Beriya v NKVD chistky prodoljilisi. Ety meropriyatiya obezopasily tyl Krasnoy Armii, pozvolily ne poshedshim na peredovui grajdanam spokoyno y udarno truditisya - dlya fronta, dlya Pobedy» degeni tipten aqylgha syimaytyn sózder. Eger tariyhqa jýginsek, dәl sol repressiya qúrbandary bolyp ketkenderding oryndary ýnireyip túrghandyqtan emes pe Qyzyl armiyanyng 1941 jyly ózinen adam kýshi әldeqayda az nemis әskerinen sýmendep qashyp, Mәskeuding týbine kelip biraq toqtaghany! Desek, soghys barysynda qúrban bolghan milliondar men «beybit zamandaghy» Stalinning әperbaqandyghynyng qúrbandary bolghandardyng ara jigin asha bilu manyzdy. Stalinizmning soraqylyghy sonda - ol óz qaruyn ózgege emes, óz halqyna qarsy júmsaghandyghynda. Eger, múny aitpasaq, milliondaghan qúrbandar turaly týsinigimi «qisyq» shyghyp, pikirimiz qiyas tartyp keterine sóz joq.

Rahymjanovtyng «Stalindi qaralau» turaly aitqandarymen kelisu qiyn. Stalin ózin ózi qaralaghany sonshalyq, býginde ony qaralaymyn dep әurelenuding esh qajeti joq. Ol «Drakuladanda» soraqy! Avtor óz maqalasynda oqyrmandaryn «jenilgen halyqtargha» qatysty jasamaq bolghan «GITLERding adam aitqysyz josparlary» jayly әngimemen qorqytpaq bolady. Ou, Rahymjan-au, Gitlerding sol josparyn Stalin oghan deyin-aq jýzege asyryp qoyghan joq pa edi?! Stalinning Gitlerden jalghyz ghana aiyrmashylyghy әlem júrty әli kýnge deyin stalinizmdi sottap, ýkim shygharmaghandyghynda ghana. Alayda, jabuly qazan jabuly kýiinde qalyp qoymaydy, Tarih soty stalinizmge óz ýkimin shygharatyn kez tuady әli.

Nemisting belgili marksistik sayasatshysy, bolishevizm men nasizmdi prinsipti týrde synap kelgen, «MOLOTOV-RIBBENTROP paktinen» keyin-aq «Fashizmmen kýres bolishevizmmen kýresten bastalady» dep maqala jazghan Otto RULEning aitqanynan ýzindi keltireyik: «Rossiya doljna byti postavlena na pervoe mesto v ryadu novyh totalitarnyh gosudarstv. Ona byla pervoy, prinyavshey novyy gosudarstvennyy prinsiyp. Ona prodvinulasi dalishe vseh v ego priymenenii. Ona byla pervoy stranoy, v kotoroy byla ustanovlena konstitusionnaya diktatura vmeste s soputstvuishey ey sistemoy politicheskogo y administrativnogo terrora. Prinyav vse cherty totalinogo gosudarstva, ona poslujila modeliu dlya drugih stran. Rossiya stala priymerom dlya fashizma. Eto ne sluchaynosti y ne shutka istorii. Kopirovanie sistemy v etom sluchae - ne vidimosti, a realinosti. Vse ukazyvaet na to, chto my iymeem delo s proyavleniyem y posledstviyamy odnih y teh je prinsipov, priymenennyh na razlichnyh stupenyah istoricheskogo y politicheskogo razvitiya». Ol osynau oiyn Hanna ARENDT, Teodor ADORNO, Ernst NOLTE, Huan LINS, Fridrih fon HAYEK, Karl POPPER, Karl FRIDRIHterden әldeqayda búryn aitqan eken. Ol kezde búl japandaghy jalghyz jannyng aiqayynday estilgen edi... Eger, osy túrghydan qarasaq, stalinizm shaytany tirlikting bastauynda túrghan bolyp shyqpay ma?!

Baqytymyzgha oray 1939 jyldan song әlem qatty ózgerdi. HH ghasyrdaghy әlemdi titirentken oqighalargha qatysty jana týsinik tudy. Onyng aiqyn belgisi OBSE-ning tarihy mәselelerge qatysty qoldanyp otyrghan jiti pozisiyasy. OBSE-ning Parlamenttik Assambleyasy 2009 jylghy 3 shildede «Shashyranqy Evropany biriktiru: OBSE aumaghynda 21 ghasyrda azamattyq qúqyqtar men adam qúqyghyn qorghau» degen rezolusiya qabyldap, onda stalinizm men nasizmdi genosid pen adamzatqa qarsy qylmys jasaghan rejimder retinde tanyp, aiyptady. Esterinizge sala keter jәne bir jәit, osynau rezolusiyada OBSE 1939 jyly  Molotov-Ribbentrop paktisine qol qoyylghan 23 tamyz stalinizm men nasizm qúrbandaryn eske alu kýni dep tanu turaly Evroparlamentting pikirimen kelisti. Endigi jerde Qazaq eli osynau bastamany qoldap, ózge de demokratiyagha den qoygha últtarmen birge osy kýni stalinizm men nasizm iydeologiyasyna qarsy ýn qosugha tiyis dep sanaymyz. Evropada qabyldanghan rezolusiya, Ortalyq jәne Shyghys Evropa elderining lustrasiya turaly jәne adam jadynda saqtau instituttary turaly zandary - búl bastamasy ghana. Sebebi stalinizm fashizmnen keyin de jarty ghasyr ghúmyr keshken joq pa?! Arada, 5-10 jyl ótkennen song dәl osynday zandar Qazaqstanda da qabyldanady. Shamaly uaqyt ótkennen song stalinizmnen meylinshe zardap shekken Últ retinde Tarih aldynda óz pikirimizdi ashyq aitatyn kýn de tuady.

Stalinizmdi  aiyptau bastalghaly jarty ghasyr boldy. Rahymjanov myrza aityp otyrghanday ol osydan 55 jyl búryn, KPSS-ting HH sezinde bastalghan bolatyn. 1956 jyldyng 25 aqpany kýngi jasyryn jiynda Nikita HRUShEV «Jeke basqa tabynu jәne onyng saldarlary turaly» degen bayandama jasap, «jeke túlghany úlyqtau arqyly ony qabilet-qarymy ózgelerden erekshe dep nasihattap, Qúday emes, Qúdaydan bylay da emes jan etip kórsetuding baryp túrghan qyrttyq» ekenin býkil elge jariyalaghan bolatyn. Desek, keshegi kommunister men solardan «ýirengen» býgingiler de tipti ózderining ótken tarihynan sabaq almaytyn darynsyz, shópjelkeler ekendigine kózimiz jete týsedi.

Stalinning mýrdesin Mavzoleyden alyp tastau ýshin Hrushevke 5 jyl qajet boldy. Tirannyng denesi jer qoyynyna berilgenine de biyl 50 jyl! Esterinizge sala keteyik, 1961 jylghy 17-31 qazan aralyghynda Mәskeude ótken KPSS-ting 22 sezinde osynau tarihy sheshim qaldanghan edi. 31 qaza kýni týn ishinde Stalinning denesin Mavzoleyden alyp shyghyp, Kremliding qabyrghasyna jerlep, Mavzoleydegi granit tasty auystyryp tastaghan. Sonday-aq, dәl osy sezde KPSS Baghdarlamasynyng ýshinshi redaksiyasy jәne kommunizm qúrylysshysynyng Moralidyq kodeksi qabyldanghan bolatyn. Dәl sol joly Hrushev «1980 jyly sovet halqynyng býgingi úrpaghy kommunizmde ómir sýretin bolady» dep kósilip, «1965 jyldyng sonyna qaray túrghyndar salyq tóleuden bosatylady» dep ant-su ishken edi. Áriyne, búl baryp túrghan aqymaqtyq bolatyn. Alayda, ótirik LENIN men Stalin qúrghan jýiening qúramdas bóligi bolyp tabylatyn. Jalpy Reseyding tarihynda kýni bitken qiyaly dýniyeni ekinshi bir qiyaly dýniyemen almastyru at auystyryp mingendey dýnie ekenine býginde eshkim tandanbaydy.

Biz býginde baghyt-baghdaryn belgilep, óz jolymen kele jatqan tәuelsiz elmiz! Tәuelsizdik degenimiz - ózgelerge jaltaqtamay, tek ózinning últtyq mýddenning túrghysynan oilap tirshilik etu ghana emes, ol - ótken trihymyzgha da tәuelsizdik túrghysynan qarap, jazyqsyz qúrban bolghan milliondar men tumay qalghan otandastarymyzdyng aldyndaghy paryzdy oryndap,      tarihy әdilettilikti qalpyna keltire otyryp HHI ghasyrdaghy últtyng damu ýrdisin aiqyndau. HH ghasyrda stalinizm bizding taghdarymyzgha ainaldy. Biraq, ol bizding endigi taghdyrymyzgha esh әser etpeuge tiyis.

Bizder, býgingi tanda, eger, «sovet halqy» degen atqa ie bolghan «kishkentay pendeler» bolmasa Stalin ósip shyghar ma edi, stalinizm fenomeni qalyptasar ma edi degen negizgi súraqtargha jauap izdegenimiz lәzim. Sebebi, ótken tarihymyzdan shamaly habary bar adam stalinizmning tarihynda elimizding damuyn tipti de ózge jolgha búryp jiberui yqtimal kezdeysoqtyqtardyng mol bolghanyn bilse kerek. Dey kelip aitpaghymyz, Stalinizm dәuirining negizin qalaghan Iosif DJUGAShVILY atty diny shalasauatty, adamgershiligi aqsap jatqan adamdy sayasat shynyna shygharghan «kishkene pendelerdin» beysharalyghy men sorlylyghy bolatyn!

Pendeshilikten arylmaghan, túmsyghynyng aldyndaghydan әrini oilap, oy qorytugha qúlyqsyz, intelektulidyq túrghyda dәrmensiz, Aqiqatty izdeuge enjer, ózgening basyna týsken nәubat ózin ainalyp óterdey kórip, búqpantaylap otyra berer, óz qateligining negizin izdelep, saldaryn jongdan góri oghan ózgeni kinәlaghysh júrttyng tól tarihyna degen nemqúraylylyqqa úlasqan  ruhany mesheuligin paydalanghan keshegi jәne býgingi stalinshilder óz paydalaryna jaratudy kózdep otyr. Olar «Uaqyt sonday bolatyn», «Sonyng arqasynda soghysta jeniske jettik emes pe?» degen siyaqty jeleulerdi jalaulatyp, jasalghan qylmys pen qaskóilikti aqtap almaq niyette. Osy jerde astyn syzyp túryp aitar oy - stalinizmning qoyasyn aqtaryp, aqiqatqa kóz jetkizu - adamy adaldyq pen tәrbiyelilikting belgisi!

Ókinishke oray, dәl osy túrghyda bizder últ retinde kóp uaqyt joghaltyp otyrmyz. Tәuelsizdik alghaly 20 jyl bolghanyna qaramastan «Stalinizm degenimiz ne?» degen súraqqa әli jauap joq! Sol dәrmensizdigimizding saldarynan endi mine stalinizmning bir satysynan ekinshisine ótuge shaq túrmyz! Stalinizm degenimiz tek «Asyra silteu bolmasyn, asha túyaq qalmasyn» degen úran jәne lagerler men jappay qyryp-joy ghana emes. Stalinizm degenimiz - bir iydeya ýshin barlyq adamy qúndylyqtardy tәrk etu. Stalinizm degenimiz -  óz taghdyry ýshin jauapkershilikti moyynyna ala almaytyn adamdardyng kәllasyndaghy qúldyq sana! Stalinizm degenimiz - býgin jazalaushy bolyp otyrghandardyng erteng jazalanushygha ainalaryn týsinbeytin esuastyq dengeyge jetui!

Áriyne, bizder qay kezde tuyp, qay zamanda ómir sýruimiz qajet ekenin tanday almaytyn, tipti, key kezderi qarapayym oqighanyng ózine de yqpal ete almaytyn júmyr basty pende ghanamyz. Deytúrghanmen, bizderge eshkim oy oilap, әr nәrseni óz atymen atauymyzgha tyiym sala almaydy ghoy! Endeshe, zúlymdyqty zúlymdyq dep atau aqiqatqa bastar joldaghy alghashqy qadam dep týsininiz.

Avtorlar «Ádilet» Qazaqstandyq tarihi-aghartushylyq qoghamynyng tóralqa mýsheleri

"Abay-aqparat"