Júma, 27 Qyrkýiek 2024
Satira 5192 3 pikir 11 Sәuir, 2019 saghat 08:51

Áziz Nesiyn. «Qarghalar saylaghan padishah»

Ertegi

Búl oqighanyng bolghanyn, bolmaghanyn kórgen adam joq. Estuimizshe, erte,  erte, ertede, beymәlim bir elde, bir kedey adam ómir sýripti. Beysharanyng jýregi taza bolghan eken desedi tanityndar. Bar baylyghy sol – «júrtqa jaqsylyq jasasam eken!» - degen ýlke-e-e-e-n armany bolypty. Ol zamanda qazirgidey emes, armandaugha shekteu qoyylmaytyn bolsa kerek, kim kóringen, qalaghan jerinde túra qalyp, oryndalmas armandardy emin-erkin armanday beredi eken, armanday beredi eken.

– Shirkin, júrnaqtay ghana jaghdayym bolsa, júrtty jaqsylyqpen jarylqap tastar edim! – dep, ah úrady eken aq kónil bayghús.

Onyng búl esti sózin estigen el:

– Sonda, jaqsylyqtyng qanday týrin, kimge, qalay, qashan jasar edin? – dep tamsanypty.

– Tek qana jaqsylyq jasar edim! Sәl mýmkindik berse boldy jaqsylyqtyn san týrin jasaudyng san týrli amalyn tabar edim de, júrtty jarylqap tastar edim!

Bir kýni ol biyik taudyng basyna shyghyp, sybyrlap, jaratqanmen onasha syrlasyp otyr eken. «O, meyirimi mol, jaratushy iyem, júrtqa jaqsylyq jasaytyn tym bolmasa jarty kýn múrsha bersen...» – dep, kýbirlep otyrghanda, saqaly beline týsken bir qart jolaushy tu syrtynan:

– Óz-ózinmen kýbirlep, erning jybyrlap, jaratqannan ne súrap otyrsyn? – depti.

Álgi qartqa armanshyl beybaq kónildegisin kóldey aghyzyp, júrtqa jasar jaqsylyghy ishine syimay tesip shyghar tesik tappay jatqanyn jayyp salady. Qarttyng dualy auyzy adam bolar balagha aitatyn biraz aqyl aitypty:

– «Jaqsylyq jasaymyn» – dep janyn jep jýrgenning alda-arty jalghyz sen emes. Jaqsylyq jasaudyng joly qanday qiyn ekenin әueli bilsen, sen búlay júlqynbas edin. Zúlymdyq arzan, al, jaqsylyqqa bagha jetpeydi. Jer betine júmyr basty pende jaratylghaly beri jaqsylyq jasaghan adam sausaqpen sanarlyqtay ghana.

Qarttyng sózi qúlaghynan ótse de miyna jetpegen boluy kerek, әlgi beyshara armanynan alysqa qashpady:

– Men ózgelerge úqsamaymyn. Tek kóksegenimdi kórsetetin kósemdikke qol jetkizsem boldy, jamandyqty jerden quam! Ash, jalanash, adam bolmaydy, alauyzdyq, aighay-attan joyylady, halyq toyynady! Zúlymdyqty bezdiremin, әlemge tek meyirbandyq kezdiremin!

– Kókeyindegi kóp eken, kózin tapsang bolghany, – deydi kóneden kele jatqan aqsaqaldyng auyzy, – Áy, biraq, qiyn! Qinalasyn-au, bala! Jaqsylyq jasaudyng ebin tappay esengirep jýrgen jalghyz sen emes...

– Tәiiri, bireudi baqytty etuden onay ne bar!? – dep syp ete týsedi armanshyl ezu.

– Olay bolsa, otyrma, – dedi qart, – Jolgha shyq. Kýnderding kýni bolghanda, qiyalynnyng qiyasyna shyghatyn jerding shetine jetesin!

Jaqsylyqqa jany qúmar jaryqtyq dereu attandy. El kezip, jer sharlap, úzaq jýredi. Jýrgen jerinde ózegin órtegen ótinishin aityp, adamdardy baqytqa shomyldyryp, shattyqqa jýzdirip qoyghysy keletinin pash etip jýredi.
Kýnderding kýni bolghanda, ay jýrip, kýn jýrip, týn jýrip tang aldynda bir qalagha kez bolady. Qala týgel biyik qamalmen qorshalghan eken, kiretin qaqpasyn zorgha tauyp, ishine kiredi. Qalanyng ortasyndaghy ýlken alangha kelgende tang qalghannan auzy ashylyp qalady. Alangha jinalghan halyqty kórseng sen tang qalmaq týgil, talyp qalar edin! Qara qúrym halyqqa san jetpeydi! Eger men jýz myng desem, sen – ýsh jýz myng der edin. Sheti, shegi joq, tenizdey tolqyghan halyq.

Sol shulaghan kópke búl da kirdi. Bәri birdey kenirdek kerip attandap jatyr. Basyna bitken barlyq mýsheni qúlaq jasap, tyndap kórse, bәrining aitary bir-aq әngime:

– Ua, halqym, ózderine jaqsylyqtan basqa tilerim joq! Qarghalardyng kózin jetkizinder osyghan, Padishahtyng taghyna meni otyrghyzsyn! Men bәrindi baqytqa bóleymin. Ózennen shәrbat aghyzamyn, altynnan kópir salghyzamyn, janbyr ornyna aspannan shyryn jauady, bir qolyndy maygha, bir qolyndy balgha malyp, auzynnan tәtti toqash ketpeytin bolady. Beybit ómir ornap, jayma shuaq tynyshtyqtan jalyghatyn bolasyndar! Otandastar, aghayyndar! Qarghalar meni padishah etip saylasyn!

Múny estigen armanshyl beybaq aljyp kete jazdady. Jalbalaqtap janana qarasa, bayaghy ózine jón siltegen, aq saqaly beline týsken shal túr.

– Ua, armysyz, danagóiim! – dedi.

– Bar bol, balam.

– Búl qaladaghylardyng múraty bireu eken, biraq, nege sonsha aighaylaydy?

Aq saqal adamsha jauap beredi:

– Búl pendening әr qaysysy tek ózim ghana jaqsylyq jasay alamyn deydi. Qalay jasaudyng amalyn bilmeydi, sondyqtan ...

– Ýnemi osylay attan sala ma?

– Joq. Tek saylau kezinde ghana jan dauysy shyghady. Jylyna bir ret saylau ótip túrady. Árkim ózining saylanghanyn qalaydy.

– Nege?

– Tek ózinen basqa jan jaqsylyq jasay almaydy dep oilaydy. Bәrining oiy sol. Zúlymdyq jasaymyn degen aram oily adam múnda bolmaydy.

– Sonda kim bolyp saylanghysy keledi?

– Padishah! Búl elding ereksheligi sol, biylik atadan balagha qalmaydy.

– Jón delik, biraq, «Qargha, qargha» - dep qylghynghany nesi?

– Sebebi, padishahty búl elde... qarghalar saylaydy.

Osy kezde aspan týnerip ketti. Kóktegi qarghanyng kóptiginen kýn kózi kórinbey qaldy. Qarghalar halyqtyng tóbesinien ainalyp, «qarq,qarq» qanqyldap úsha bastaghan kezde jerdegi jalbarynu ýdep ketti:

– Bauyrym, qargha! Qargha qaraghym, qúday ýshin, meni, meni tanda, meni.

Qarqyldaghan kóp qarghanyng ishinen ýlken bir qargha bólinip shyghyp, tómendep, bayaghy bizding aq kónil, halyqtyng qamyn oilaghan paqyrymyzdyng tóbesin ainalyp úsha bastady. Aynalyp, ainalyp, «qarq» etti de әlgining basyna sanghytyp joghary úsha jóneldi.

Alandaghy myndaghan adam oghan qarap shu ete týsti:

– Sen ýshten birine padishah boldyn!

Búl sózding maghynasy sanasyna sinbegen ol, әlgi qarttan súrady:

– Búlary nesi? Ne degeni?

– Búl elding zany boyynsha, qargha bir adamnyng basyna ýsh ret sanghytu kerek. Sonda ghana onyng basyna baqyt ornap, padishah bolady. Sen qazir ýshten birine saylandyn. Taghy eki ret basyndy qargha býldirsin deseng jaratqangha jalbaryn.

Dәl osy sózdi kýtip túrghanday qargha taghy da bizding beybaqtyng basyna «bylsh» etkizdi.

Alandaghy júrt aighay saldy:

– Sen ýshting ekisine saylandyn!

Býkil júrt endi ýshinshi ret qarghanyng nәjisin onyng basyna qighysy kelmedi ghoy deymin, barlyghy bas kiyimderin sypyryp alyp, qarghanyng qúiryghyn andydy.

– Qargha bauyrym, maghan! Qaryndasym, qargha, meni tanda! Inim....

Biraq, qargha halyqqa qúlaq aspady. Ýshinshi rette de sol bayaghy basqa «bylsh» etkizdi!

Taghdyrdyng jazghanyna amal bar ma?! Qala halqy sol adamdy tik kóterip aparyp taqqa otyrghyzdy...

Jana saylanghan padishahtyng biz biletin meyirimdi jýregi ózine jasalghan qarghalardyng qayyrymdylyghyn ýmytqan joq. Taqqa otyra sala jana pәrmen berip, jarlyq shyghardy. Bau-baqshalardaghy qarghalardyng esin shygharyp, ýrkitetin qaraqshyny joyghyzyp, tynysh jýrgen qarghany ýrkituge, ayaq asty qorqytugha tiym saldy. Qarghagha tas atqandardy sotqa tartyp, qatang jazalady. Árbir shanyraq kýnine qargha ýshin bir uys dәn sebetin boldy.
El esengirep ketti. Qarghany qamqorlyqqa alghan padishahtyng elge elendeytin múrshasy bolmady. Sóitip, bir jyl ótip, taghy da saylau boldy. Alangha jiylghan júrt taghy da qarghagha jalbaryndy. Taghy da elge jaqsylyq jasaytyn jan ekenderin aighaylap aityp, qarghanyng kózin jetkizbek boldy. Saylau kýni aspangha kóterilgen qargha búrynghydan kóp boldy. Olardyng qarqylynan aspan kýrkirep, jer silkindi. Búryn padishahty bir ghana qargha saylaytyn bolsa, búl joly on qargha padishahqa rizashylyghyn sezdirgisi kelip, óz qamqorshysyna qoldarynan bar kelgen jaqsylyghyn ayamay aspannan «bylsh, bylsh» etkizip, molynan sanghytty.

Padishah qayta saylanghan son, qarghagha degen qamqorlyghyn ýdetti. Ár ýide jiyrma qargha asyraytyn boldy. Olargha arnayy ýishik saldyrdy. Múnday meyirimge bólengen qarghalar ýndiktey bolyp semirdi.

Kózdi ashyp-júmghansha bir jyl ótip, taghy da saylau boldy. Halyq qansha narazy bolsa da basyna qargha tyshpaghan song ne amal!? Búl joly jýz qargha biraq sanghytyp, basy saz balshyqqa shylqyghan ol taghy da padishah boldy! Taghy da jana jarlyq shyqty: «Qarghanyng ýstinde bit bolmasyn! Biytin bir taldap terip, joyyp, jýnin tarap, tyrnaghyn boyap, qúiryghyn maylap qoy kerek!»

Osynday jayly kýtim kórgen qargha balasy bir jylda qoshqarday boldy. Kelesi saylaudy bes jýz «qoshqar – qargha» әr qaysysy ýsh retten padishahtyng basyna kókten sәlem joldady.

Bizding meyirimdi padishah o basta jaqsylyq jasau ýshin jaralghan jan ekenin әste esten shygharghan joq. Qarghalardyng aldyndaghy boryshyn adal ótedi. Qalanyng halqy qarghalargha ýiin tastap ózderi bosyp, taugha ketti. Bir jylda kýtimi kelisken, baghuy jaqsy qarghalar ógizdey boldy.

Kelesi saylau kýninde aspandaghy ógizdey qarghanyng dauysynan qúlaq túndy. Olar da ózine osynsha meyirim-shapaghatyn ayamaghan adamgha adaldyqpen jauap bergisi keldi. Búl joly býkil qargha týgelimen padishahqa degen alghysyn aspannan kesek-kesek japa jaughyzyp bildirdi...

Qayta saylanghan baqyt iyesin kóruge júrt alangha jinaldy. Olar ne kórdi deysizder me? Tau bolyp ýiilgen karghanyng nәjisine kómilip ólip jatqan padishahty kórdi.

Júrt quaghannan aighay saldy:

– Qargha bauyrym, meni tanda, meni! Qaraghym, qaryndasym, qargha meni tanda, meni...

Audarghan Asqar Naymantaev

Abai.kz

3 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2562