ەرتەگى

بۇل وقيعانىڭ بولعانىن، بولماعانىن كورگەن ادام جوق. ەستۋىمىزشە، ەرتە،  ەرتە، ەرتەدە، بەيمالىم ءبىر ەلدە، ءبىر كەدەي ادام ءومىر ءسۇرىپتى. بەيشارانىڭ جۇرەگى تازا بولعان ەكەن دەسەدى تانيتىندار. بار بايلىعى سول – «جۇرتقا جاقسىلىق جاساسام ەكەن!» - دەگەن ۇلكە-ە-ە-ە-ن ارمانى بولىپتى. ول زاماندا قازىرگىدەي ەمەس، ارمانداۋعا شەكتەۋ قويىلمايتىن بولسا كەرەك، كىم كورىنگەن، قالاعان جەرىندە تۇرا قالىپ، ورىندالماس ارمانداردى ەمىن-ەركىن ارمانداي بەرەدى ەكەن، ارمانداي بەرەدى ەكەن.

– شىركىن، جۇرناقتاي عانا جاعدايىم بولسا، جۇرتتى جاقسىلىقپەن جارىلقاپ تاستار ەدىم! – دەپ، اھ ۇرادى ەكەن اق كوڭىل بايعۇس.

ونىڭ بۇل ەستى ءسوزىن ەستىگەن ەل:

– سوندا، جاقسىلىقتىڭ قانداي ءتۇرىن، كىمگە، قالاي، قاشان جاسار ەدىڭ؟ – دەپ تامسانىپتى.

– تەك قانا جاقسىلىق جاسار ەدىم! ءسال مۇمكىندىك بەرسە بولدى جاقسىلىقتىن سان ءتۇرىن جاساۋدىڭ سان ءتۇرلى امالىن تابار ەدىم دە، جۇرتتى جارىلقاپ تاستار ەدىم!

ءبىر كۇنى ول بيىك تاۋدىڭ باسىنا شىعىپ، سىبىرلاپ، جاراتقانمەن وڭاشا سىرلاسىپ وتىر ەكەن. «و، مەيىرىمى مول، جاراتۋشى يەم، جۇرتقا جاقسىلىق جاسايتىن تىم بولماسا جارتى كۇن مۇرشا بەرسەڭ...» – دەپ، كۇبىرلەپ وتىرعاندا، ساقالى بەلىنە تۇسكەن ءبىر قارت جولاۋشى تۋ سىرتىنان:

– ءوز-وزىڭمەن كۇبىرلەپ، ەرنىڭ جىبىرلاپ، جاراتقاننان نە سۇراپ وتىرسىڭ؟ – دەپتى.

الگى قارتقا ارمانشىل بەيباق كوڭىلدەگىسىن كولدەي اعىزىپ، جۇرتقا جاسار جاقسىلىعى ىشىنە سىيماي تەسىپ شىعار تەسىك تاپپاي جاتقانىن جايىپ سالادى. قارتتىڭ دۋالى اۋىزى ادام بولار بالاعا ايتاتىن ءبىراز اقىل ايتىپتى:

– «جاقسىلىق جاسايمىن» – دەپ جانىن جەپ جۇرگەننىڭ الدا-ارتى جالعىز سەن ەمەس. جاقسىلىق جاساۋدىڭ جولى قانداي قيىن ەكەنىن اۋەلى بىلسەڭ، سەن بۇلاي جۇلقىنباس ەدىڭ. زۇلىمدىق ارزان، ال، جاقسىلىققا باعا جەتپەيدى. جەر بەتىنە جۇمىر باستى پەندە جاراتىلعالى بەرى جاقسىلىق جاساعان ادام ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا.

قارتتىڭ ءسوزى قۇلاعىنان وتسە دە ميىنا جەتپەگەن بولۋى كەرەك، الگى بەيشارا ارمانىنان الىسقا قاشپادى:

– مەن وزگەلەرگە ۇقسامايمىن. تەك كوكسەگەنىمدى كورسەتەتىن كوسەمدىككە قول جەتكىزسەم بولدى، جاماندىقتى جەردەن قۋام! اش، جالاڭاش، ادام بولمايدى، الاۋىزدىق، ايعاي-اتتان جويىلادى، حالىق تويىنادى! زۇلىمدىقتى بەزدىرەمىن، الەمگە تەك مەيىرباندىق كەزدىرەمىن!

– كوكەيىڭدەگى كوپ ەكەن، كوزىن تاپساڭ بولعانى، – دەيدى كونەدەن كەلە جاتقان اقساقالدىڭ اۋىزى، – ءاي، بىراق، قيىن! قينالاسىڭ-اۋ، بالا! جاقسىلىق جاساۋدىڭ ەبىن تاپپاي ەسەڭگىرەپ جۇرگەن جالعىز سەن ەمەس...

– ءتايىرى، بىرەۋدى باقىتتى ەتۋدەن وڭاي نە بار!؟ – دەپ سىپ ەتە تۇسەدى ارمانشىل ەزۋ.

– ولاي بولسا، وتىرما، – دەدى قارت، – جولعا شىق. كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا، قيالىڭنىڭ قياسىنا شىعاتىن جەردىڭ شەتىنە جەتەسىڭ!

جاقسىلىققا جانى قۇمار جارىقتىق دەرەۋ اتتاندى. ەل كەزىپ، جەر شارلاپ، ۇزاق جۇرەدى. جۇرگەن جەرىندە وزەگىن ورتەگەن ءوتىنىشىن ايتىپ، ادامداردى باقىتقا شومىلدىرىپ، شاتتىققا ءجۇزدىرىپ قويعىسى كەلەتىنىن پاش ەتىپ جۇرەدى.
كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا، اي ءجۇرىپ، كۇن ءجۇرىپ، ءتۇن ءجۇرىپ تاڭ الدىندا ءبىر قالاعا كەز بولادى. قالا تۇگەل بيىك قامالمەن قورشالعان ەكەن، كىرەتىن قاقپاسىن زورعا تاۋىپ، ىشىنە كىرەدى. قالانىڭ ورتاسىنداعى ۇلكەن الاڭعا كەلگەندە تاڭ قالعاننان اۋزى اشىلىپ قالادى. الاڭعا جينالعان حالىقتى كورسەڭ سەن تاڭ قالماق تۇگىل، تالىپ قالار ەدىڭ! قارا قۇرىم حالىققا سان جەتپەيدى! ەگەر مەن ءجۇز مىڭ دەسەم، سەن – ءۇش ءجۇز مىڭ دەر ەدىڭ. شەتى، شەگى جوق، تەڭىزدەي تولقىعان حالىق.

سول شۋلاعان كوپكە بۇل دا كىردى. ءبارى بىردەي كەڭىردەك كەرىپ اتتانداپ جاتىر. باسىنا بىتكەن بارلىق مۇشەنى قۇلاق جاساپ، تىڭداپ كورسە، ءبارىنىڭ ايتارى ءبىر-اق اڭگىمە:

– ۋا، حالقىم، وزدەرىڭە جاقسىلىقتان باسقا تىلەرىم جوق! قارعالاردىڭ كوزىن جەتكىزىڭدەر وسىعان، پاديشاحتىڭ تاعىنا مەنى وتىرعىزسىن! مەن ءبارىڭدى باقىتقا بولەيمىن. وزەننەن ءشاربات اعىزامىن، التىننان كوپىر سالعىزامىن، جاڭبىر ورنىنا اسپاننان شىرىن جاۋادى، ءبىر قولىڭدى مايعا، ءبىر قولىڭدى بالعا مالىپ، اۋزىڭنان ءتاتتى توقاش كەتپەيتىن بولادى. بەيبىت ءومىر ورناپ، جايما شۋاق تىنىشتىقتان جالىعاتىن بولاسىڭدار! وتانداستار، اعايىندار! قارعالار مەنى پاديشاح ەتىپ سايلاسىن!

مۇنى ەستىگەن ارمانشىل بەيباق الجىپ كەتە جازدادى. جالبالاقتاپ جانانا قاراسا، باياعى وزىنە ءجون سىلتەگەن، اق ساقالى بەلىنە تۇسكەن شال تۇر.

– ۋا، ارمىسىز، داناگويىم! – دەدى.

– بار بول، بالام.

– بۇل قالاداعىلاردىڭ مۇراتى بىرەۋ ەكەن، بىراق، نەگە سونشا ايعايلايدى؟

اق ساقال ادامشا جاۋاپ بەرەدى:

– بۇل پەندەنىڭ ءار قايسىسى تەك ءوزىم عانا جاقسىلىق جاساي الامىن دەيدى. قالاي جاساۋدىڭ امالىن بىلمەيدى، سوندىقتان ...

– ۇنەمى وسىلاي اتتان سالا ما؟

– جوق. تەك سايلاۋ كەزىندە عانا جان داۋىسى شىعادى. جىلىنا ءبىر رەت سايلاۋ ءوتىپ تۇرادى. اركىم ءوزىنىڭ سايلانعانىن قالايدى.

– نەگە؟

– تەك وزىنەن باسقا جان جاقسىلىق جاساي المايدى دەپ ويلايدى. ءبارىنىڭ ويى سول. زۇلىمدىق جاسايمىن دەگەن ارام ويلى ادام مۇندا بولمايدى.

– سوندا كىم بولىپ سايلانعىسى كەلەدى؟

– پاديشاح! بۇل ەلدىڭ ەرەكشەلىگى سول، بيلىك اتادان بالاعا قالمايدى.

– ءجون دەلىك، بىراق، «قارعا، قارعا» - دەپ قىلعىنعانى نەسى؟

– سەبەبى، پاديشاحتى بۇل ەلدە... قارعالار سايلايدى.

وسى كەزدە اسپان تۇنەرىپ كەتتى. كوكتەگى قارعانىڭ كوپتىگىنەن كۇن كوزى كورىنبەي قالدى. قارعالار حالىقتىڭ توبەسىنىەن اينالىپ، «قارق،قارق» قاڭقىلداپ ۇشا باستاعان كەزدە جەردەگى جالبارىنۋ ۇدەپ كەتتى:

– باۋىرىم، قارعا! قارعا قاراعىم، قۇداي ءۇشىن، مەنى، مەنى تاڭدا، مەنى.

قارقىلداعان كوپ قارعانىڭ ىشىنەن ۇلكەن ءبىر قارعا ءبولىنىپ شىعىپ، تومەندەپ، باياعى ءبىزدىڭ اق كوڭىل، حالىقتىڭ قامىن ويلاعان پاقىرىمىزدىڭ توبەسىن اينالىپ ۇشا باستادى. اينالىپ، اينالىپ، «قارق» ەتتى دە الگىنىڭ باسىنا ساڭعىتىپ جوعارى ۇشا جونەلدى.

الاڭداعى مىڭداعان ادام وعان قاراپ شۋ ەتە ءتۇستى:

– سەن ۇشتەن بىرىنە پاديشاح بولدىڭ!

بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى ساناسىنا سىڭبەگەن ول، الگى قارتتان سۇرادى:

– بۇلارى نەسى؟ نە دەگەنى؟

– بۇل ەلدىڭ زاڭى بويىنشا، قارعا ءبىر ادامنىڭ باسىنا ءۇش رەت ساڭعىتۋ كەرەك. سوندا عانا ونىڭ باسىنا باقىت ورناپ، پاديشاح بولادى. سەن قازىر ۇشتەن بىرىنە سايلاندىڭ. تاعى ەكى رەت باسىڭدى قارعا ءبۇلدىرسىن دەسەڭ جاراتقانعا جالبارىن.

ءدال وسى ءسوزدى كۇتىپ تۇرعانداي قارعا تاعى دا ءبىزدىڭ بەيباقتىڭ باسىنا «بىلش» ەتكىزدى.

الاڭداعى جۇرت ايعاي سالدى:

– سەن ءۇشتىڭ ەكىسىنە سايلاندىڭ!

بۇكىل جۇرت ەندى ءۇشىنشى رەت قارعانىڭ ءناجىسىن ونىڭ باسىنا قيعىسى كەلمەدى عوي دەيمىن، بارلىعى باس كيىمدەرىن سىپىرىپ الىپ، قارعانىڭ قۇيرىعىن اڭدىدى.

– قارعا باۋىرىم، ماعان! قارىنداسىم، قارعا، مەنى تاڭدا! ءىنىم....

بىراق، قارعا حالىققا قۇلاق اسپادى. ءۇشىنشى رەتتە دە سول باياعى باسقا «بىلش» ەتكىزدى!

تاعدىردىڭ جازعانىنا امال بار ما؟! قالا حالقى سول ادامدى تىك كوتەرىپ اپارىپ تاققا وتىرعىزدى...

جاڭا سايلانعان پاديشاحتىڭ ءبىز بىلەتىن مەيىرىمدى جۇرەگى وزىنە جاسالعان قارعالاردىڭ قايىرىمدىلىعىن ۇمىتقان جوق. تاققا وتىرا سالا جاڭا پارمەن بەرىپ، جارلىق شىعاردى. باۋ-باقشالارداعى قارعالاردىڭ ەسىن شىعارىپ، ۇركىتەتىن قاراقشىنى جويعىزىپ، تىنىش جۇرگەن قارعانى ۇركىتۋگە، اياق استى قورقىتۋعا تيىم سالدى. قارعاعا تاس اتقانداردى سوتقا تارتىپ، قاتاڭ جازالادى. ءاربىر شاڭىراق كۇنىنە قارعا ءۇشىن ءبىر ۋىس ءدان سەبەتىن بولدى.
ەل ەسەڭگىرەپ كەتتى. قارعانى قامقورلىققا العان پاديشاحتىڭ ەلگە ەلەڭدەيتىن مۇرشاسى بولمادى. ءسويتىپ، ءبىر جىل ءوتىپ، تاعى دا سايلاۋ بولدى. الاڭعا جيىلعان جۇرت تاعى دا قارعاعا جالبارىندى. تاعى دا ەلگە جاقسىلىق جاسايتىن جان ەكەندەرىن ايعايلاپ ايتىپ، قارعانىڭ كوزىن جەتكىزبەك بولدى. سايلاۋ كۇنى اسپانعا كوتەرىلگەن قارعا بۇرىنعىدان كوپ بولدى. ولاردىڭ قارقىلىنان اسپان كۇركىرەپ، جەر سىلكىندى. بۇرىن پاديشاحتى ءبىر عانا قارعا سايلايتىن بولسا، بۇل جولى ون قارعا پاديشاحقا ريزاشىلىعىن سەزدىرگىسى كەلىپ، ءوز قامقورشىسىنا قولدارىنان بار كەلگەن جاقسىلىعىن اياماي اسپاننان «بىلش، بىلش» ەتكىزىپ، مولىنان ساڭعىتتى.

پاديشاح قايتا سايلانعان سوڭ، قارعاعا دەگەن قامقورلىعىن ۇدەتتى. ءار ۇيدە جيىرما قارعا اسىرايتىن بولدى. ولارعا ارنايى ۇيشىك سالدىردى. مۇنداي مەيىرىمگە بولەنگەن قارعالار ۇندىكتەي بولىپ سەمىردى.

كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ءبىر جىل ءوتىپ، تاعى دا سايلاۋ بولدى. حالىق قانشا نارازى بولسا دا باسىڭا قارعا تىشپاعان سوڭ نە امال!؟ بۇل جولى ءجۇز قارعا بىراق ساڭعىتىپ، باسى ساز بالشىققا شىلقىعان ول تاعى دا پاديشاح بولدى! تاعى دا جاڭا جارلىق شىقتى: «قارعانىڭ ۇستىندە بيت بولماسىن! ءبيتىن ءبىر تالداپ تەرىپ، جويىپ، ءجۇنىن تاراپ، تىرناعىن بوياپ، قۇيرىعىن مايلاپ قويۋ كەرەك!»

وسىنداي جايلى كۇتىم كورگەن قارعا بالاسى ءبىر جىلدا قوشقارداي بولدى. كەلەسى سايلاۋدى بەس ءجۇز «قوشقار – قارعا» ءار قايسىسى ءۇش رەتتەن پاديشاحتىڭ باسىنا كوكتەن سالەم جولدادى.

ءبىزدىڭ مەيىرىمدى پاديشاح و باستا جاقسىلىق جاساۋ ءۇشىن جارالعان جان ەكەنىن استە ەستەن شىعارعان جوق. قارعالاردىڭ الدىنداعى بورىشىن ادال وتەدى. قالانىڭ حالقى قارعالارعا ءۇيىن تاستاپ وزدەرى بوسىپ، تاۋعا كەتتى. ءبىر جىلدا كۇتىمى كەلىسكەن، باعۋى جاقسى قارعالار وگىزدەي بولدى.

كەلەسى سايلاۋ كۇنىندە اسپانداعى وگىزدەي قارعانىڭ داۋىسىنان قۇلاق تۇندى. ولار دا وزىنە وسىنشا مەيىرىم-شاپاعاتىن اياماعان ادامعا ادالدىقپەن جاۋاپ بەرگىسى كەلدى. بۇل جولى بۇكىل قارعا تۇگەلىمەن پاديشاحقا دەگەن العىسىن اسپاننان كەسەك-كەسەك جاپا جاۋعىزىپ ءبىلدىردى...

قايتا سايلانعان باقىت يەسىن كورۋگە جۇرت الاڭعا جينالدى. ولار نە كوردى دەيسىزدەر مە؟ تاۋ بولىپ ۇيىلگەن كارعانىڭ ناجىسىنە كومىلىپ ءولىپ جاتقان پاديشاحتى كوردى.

جۇرت قۋاعاننان ايعاي سالدى:

– قارعا باۋىرىم، مەنى تاڭدا، مەنى! قاراعىم، قارىنداسىم، قارعا مەنى تاڭدا، مەنى...

اۋدارعان اسقار نايمانتاەۆ

Abai.kz