Bizding Qostanay sekildi teristik oblystarda ana tilimizding jaghdayynyng mәz emestigi kózi qaraqty júrttyng bәrine de ayan. Búryn ylghy ýstemdik etip kelgen últtyng qazirgi tanda sanynyng azdap azayghany bolmasa, әli da qauqary myqty. Mәselen, búryn bizding Qostanay oblysynda olar basym kópshilik bolsa, qazir de toqpaghy myqty. Ónirimizde búlar qazirding ózinde túrghyndardyng 60 payyzyn qúraydy.

Endi olargha ózimizding sanasy orystanyp ketken shala qazaqtardy qossanyz, sol bayaghy taz qalpymyzgha qayta týserimiz anyq. Mine, sondyqtan da bizding oblys kóleminde ótken jinalystyng bәri de resmy tilde jýredi. Qazaqsha bas qosu degenning auyly alystap ketkeli qashan. Búghan tang qaludyng da reti joq shyghar. Bәrine de ózimiz kinәli. «Jyghylghangha júdyryq degendey»  zandarymyzdyng bәrinde de orys tilin ózimiz memlekettik mәrtebe bergen ana tilimizben qay jaghynan da tendestirip qoysaq, kimge renjiymiz? Al olar әriyne, búl solqyldaqtymyzdy sheber paydalanyp, sәl birdene bolsa «qúqymyz búzyldy» dep óre týregeledi. «Olay emes, memlekettik tilding ýstemdigi bolady» deuge auzymyz barmaydy. Óitkeni zang solardy qoldaydy, solardyng jaghynda. Sosyn ózimiz «qoy minezdi qazaq» dep maqtanghanymyzday, ýndemey jýre beremiz.

Shynyn aitqanda, ana tilimizdi ózgelerge jyghyp berude key-keyde ózimizding shalalyghymyz ben danghoylyghymyz sebep bolyp jatady. Mәselen, elimizde qazaq әlipbiyining latyn jazuyna satylap, birte-birte kóshui, al eng bastysy onyng sauatty da qatesiz jazyluy qajet ekeni talay aitylyp, talay jazyldy da. Alayda osyghan qaramastan keybir sheneunikter qalayda kózge týsip qaludy oilap, asyra siltep jatady. Onyng ayaghy kezekti útylysymyzgha úlasyp, jerge qaratyp ketedi.

Múnyng aiqyn kórinisin bizding Qostanay shaharynan bayqaugha bolady. Bizde ayaq astynan, bir kýnning ishinde kóshe ataulary kýrt ózgerip shygha keldi. Ýilerding qabyrghalaryndaghy jazular eki tilde-qazaq jәne aghylshyn tilinde jazylyp, júrtty airan-asyr etti. Ózimiz kóshemiz dep jýrgen latyn tilinde emes, túp-tura aghylshyn tilinde jazghan sheneunikterding ne oilaghandyghyn kim bilsin, alayda múnyng ózi kezekti dau-damaydy tudyryp, biylik basyndaghylardyng asyra silteuin taghy da aiqyn bayqatty. Endi osyndaghy orys tildi jurnalister birden aiqaygha basyp, «kóshe ataulary nege tek qana qazaq jәne aghylshyn tilderinde jazylady, búlaysha til jónindegi kemsitushilikti qashan qoyasyndar?» dep óre týregelgende osy bastamagha múryndyq bolghandar ne aitaryn bilmey qatty sasty.

Saspay qaytsyn, olary «Til turaly» zannyng 21-babyndaghy «barlyq blankiler, habarlandyrular men jarnamalar sekildi kórneki aqparattar memlekettik jәne orys tilinde, kerek jaghdayda ózge de tilderde beriledi» degendi kózge shúqyp, kórsetip otyrsa. Al olar bolsa, kinәni bir-birine artyp, bastaryn alyp qashu nauqany bastalsyn. Orys tilining «janashyrlary» prokuraturagha jazady. Búlar «ash pәleden qash pәle» degendey múny osyndaghy tilderdi damytu jónindegi basqarmagha iytere salady. Olar da qatty sasady. Áueli «býlingen eshtene joq, bәri dúrys» dep ótirik syltaumen qútylghysy keledi. Alayda búl ústanymynyng solqyldaq ekenin sezdi me, búl oiynan qaytyp, endi «Biz múnyng dúrys-búrystyghyn anyqtau ýshin ministrlikke hat jazdyq» dep әzer qútyldy.

Endi múny qalay týsindik? Til basqarmasyndaghylar sol til turaly zannan habarsyz ba? Nege basynda sol asyra silteuge qúmar sheneunikterge dúrystap týsindirmedi? Endi mine, osy әiteuir kózge týsip qalugha qúmar, sholaq oilaytyndardyng kesirinen ana tilimiz taghy da bir saty keyin sheginip, onyng qarsylastarynyng taghy da ensesi kóterilip qaldy.

Shyndyghynda da  oilanyp qarasaq, janarghan kóshe atauy aqyl-oyy pisip jetilmegen jas balanyng shaldyr-shatpaghy sekildi. Mәselen, qazaqshasy kirilisa jazuymen «S.Baymaghanbetov kóshesi» dep kórsetiledi de, onyng astynda «S.Baymaganbetov street» dep badyraytyp jazyp qoyady. Au, myna «street» degeni aghylshyn tilinen audarghanda «kóshe» bolyp shyqpay ma? Múnyng qay jeri latynsha? Tipti sol «street»-ting orynyna «koshe» dep jazsa eken-au.

Al endi «Ál-Faraby danghyly» da ayaq astynan «avenie» yaghny «avenu» bolyp shygha keldi. Mine osylaysha, «artyq etemin dep tyrtyq» etkenin, latynsha jazamyn dep, taza aghylshyngha kóship ketkenin angharmaghan sheneunikterimizge ne dersin?

Sosyn, biz әli latyn qarpine birjolata kóshken joqpyz ghoy. Endeshe, búl ne degen asyghystyq? «Asatpay jatyp qúldyq» deuden kim útty? Osylaysha «Boyaushy-boyaushy degenge saqalyn boyaydy» degendey, ana tilimizding qadirin ketirip, ózgelerge jyghyp beretindey asyra silteuden qashan qútylar ekenbiz? Múnday qatelikterding ana tilimizding ayaghyna túsau bolyp, ensesin kóteruge kedergi keltiretinin qashan týsiner ekenbiz?

Jaybergen Bolatov

Abai.kz