Kezinde sayasattyng qysymymen zorlap alynghan qazirgi kirill әlipbiyinde 42 әrip bar. Al bizding til jýiemizde nebәri 28 dybys. Myna esepke qaranyz: 42 – 28 = 14. Yaghny 14 dybys qazaq tilining jýiesinde joq, artyq. Jana tәuelsiz әlipbiyde túqymdyqqa onyng tórteuin alyp qaldyq. 32 – 28 = 4 (Vv, Chch, Ff, Hh). Búlar tilding immuniytetin qúrtatyn virustar. Bóten tanbany tól әlipbiyimizge kirgizbegen son, myna tórteuining de kózin qúrtu kerek edi. Ókinishke oray, sayasat ghylymgha әli jol bermey túr.

El-elden sóz auyspay túrmaytyny belgili. Qazirgi zamanda búl ýderis óte qarqyndy. Osyndayda ózgening aranyna týsip ketpey, tilimizding tabighy qalpyn saqtau ýshin syrttan kelgen sózge ne balama tabu kerek, ne ózimizding dybystyq qalybymyzgha salyp aluymyz kerek. Óitpesek tilimiz túrpaty bólek jat sózderge tolyp ketedi. Keste-suretke qaranyzshy, bizding erterekte ózge júrttan alghan sózderimiz. Biraq ol sózder týgeldey qazaqy shapan kiyip, shyqqan jerin, qysqasy, әke-sheshesin úmytyp, bizding óz sózimizge ainalyp ketken.

Kirme sózder kez kelgen tilding sózdik qorynyng jartysyna juyghyn alady. Áueli keybir tilderde tól sózderding sanynan da asyp ketken. Mәselen, orys tilinde qazir slavyan týbirler býkil sózdik qordyng qyryq-aq payyzyn qúraydy eken. Biraq orys tili joyylatyn til emes, óitkeni kez kelgen kirme sózdi ózining dybystyq jýiesine iykemdep, tilining tabighatyn saqtap otyr. Orys orfografiyasymen jazylyp, aitylghannan keyin kirme sózder tilding sózdik qúramyn tolyqtyryp, týgeldey orystyng óz sózine ainalghan. Al biz ana tórt tanbasy bar sózderdi sol kýiinde alyp, tilimizdi әri qaray da shúbarlay bermekpiz. IYә, tól әlipbiyimizdegi osy jat tanbalardan qútylmay, tilimiz tәuelsiz bolmaydy. BÚL – BIR.

EKINShIDEN, ortaq týrki әlipby jasaymyz degenimiz dalada qaldy...
Pernetaqtadaghy 26 tanbamen ghana jalghandy jalpaghynan basamyz degenimizden de týk shyqpady. Myna әlipbiymen latyn tanbasyn qoldanatyn bar әlemnen alystap kettik. Aynalyp-aynalyp bar tapqanymyz «Altyn balyq» ertegisindegidey jataq ýy men jyrtyq astau boldy. Birde-bir el qoldanbaytyn qotyr-qotyr әlipbiymen qisyq-qisyq emle jasap alyp, algha entelep kelemiz. Osy әlipbiydi 2020 jylghy oqu jylyna engizip, ózge elge kýlki bolmaqpyz. Adasqannyng aldy jón dep, erteng keri qaytarmyz-au, biraq ketken esil uaqyt pen bosqa shashylghan resursty kim óteydi?!

O basta talap qanday bolyp edi? Biz bas-ayaghy týrtilmeytin, qúiryq-jaly joq әlipby jasau maqsatyn qoyyp edik qoy. Sóitip parlamentte 2017 jyly 11 qyrkýiekte latyn negizdi qazaq әlipbiyining ALGhAShQY NÚSQASY tanystyrylghan.

Júrttyng shuynan keyin búl qosaqtalghan tanbalardan birden bas tartyp, Qazaqstan Respublikasy Preziydentining 2017 jylghy 26 qazandaghy № 569 Jarlyghymen әlipbiyding EKINShI NÚSQASY bekitildi.

Júrt taghy shulady. «Balaqtaghy ýtir basqa shyqty. Sóz ishindegi әripter bir-birinen alshaqtap ketti» degen uәjder kóbeydi. Tez arada Preziydentting aldynghy shygharghan «Qazaq tili әlipbiyin kirillisadan latyn grafikasyna kóshiru turaly» jarlyghyna 2018 jyldyng 19 aqpanynda ózgeris engizilip, әlipbiyding ÝShINShI NÚSQASY jariyalandy. Sóitip, ainaldyrghan ýsh-tórt aida ýsh núsqa úsynyldy.

Biraq bәri jaramsyz әri bayansyz bolyp shyqty. Óitkeni búlardyng eshqaysysynda ghylym joq, negiz joq. Birinen-biri jetilip, tuyndap ta jatqan joq. Biri aidan, biri saydan alynghan. Eng soraqysy, osy bekitilgen әlipby núsqasynda standartty latynnan shyqpandar degen o bastaghy Elbasynyng talaby eskerilmey qalghan. Yaghni, әlemning kez kelgen týkpirinde otyryp, qolyna týsken kompiutermen qazaqsha mәtin jaza bermeytin boldyq. IT mamandar ol ýshin búl әlipbiyge týriktin, nemisting jәne t.b. әlipbiyleri siyaqty qosymsha drayver jazu kerek deydi. Sonda biz ainalyp-aynalyp, jyrtyq astaudy qayta tauyp otyrmyz.

Bijomart Qapalbek

Abai.kz