Atyrau qalasynda jaryq kóretin  «Altyn ghasyr» gazeti on jasqa tolyp otyr. Osy on jyldyng auqymynda ótkir synymen, sergektigimen biylikti de búqarany da ózine jalt qaratqan apatlyqtyng qúryltayshysy, әri bas redaktory Júmabay Dospanovpen súhbattasyp otyrmyz. Júmaghang «Altyn ghasyrdyn» alghashqy ayaq alysynan bastaghan estelik әngimesin býgingi kýndegi naqty oqighalarmen baylanystyryp bar oiyn ashyq aitady. «Internetti jasy ýlkenderding kópshiligi oqy almaydy, «Azattyq» radiosyn tyndaugha júrttyng tegis qoly jete bermeydi. Sondyqtan biz osy ekeuine nazar audaryp, qarapayym halyqtan biylik býrkemeleytin shynayy aqparatty  apta sayyn ýzbey jariyalap kelemiz. Shynymdy aitayyn, óz basym osydan ruhany lәzzat alamyn» deydi ol.

- Biyl siz basshylyq etetin «Altyn ghasyr» aptalyghy 10 jasqa tolypty. Osy merzim ishinde gazet jәne óziniz qanday payda kórdinizder, neden útylyp. Neni úttynyzdar?

- Qazaqstan jaghdayynda oppozisiyalyq týgili, memleket qarjysyna tәuelsiz gazetti 10 jyl shygharudyng qanshalyqty qiyn ekenin oqyrmandar tolyq sezine qoymaghandarymen, әriptesterim bastarynan ótkerip jýrgendikten jaqsy biledi. Onyng ýstine eger ózing sol basylymdy dýniyege keltirgen, ýnemi basy-qasynda jýrgen bolsan...

Atyrau qalasynda jaryq kóretin  «Altyn ghasyr» gazeti on jasqa tolyp otyr. Osy on jyldyng auqymynda ótkir synymen, sergektigimen biylikti de búqarany da ózine jalt qaratqan apatlyqtyng qúryltayshysy, әri bas redaktory Júmabay Dospanovpen súhbattasyp otyrmyz. Júmaghang «Altyn ghasyrdyn» alghashqy ayaq alysynan bastaghan estelik әngimesin býgingi kýndegi naqty oqighalarmen baylanystyryp bar oiyn ashyq aitady. «Internetti jasy ýlkenderding kópshiligi oqy almaydy, «Azattyq» radiosyn tyndaugha júrttyng tegis qoly jete bermeydi. Sondyqtan biz osy ekeuine nazar audaryp, qarapayym halyqtan biylik býrkemeleytin shynayy aqparatty  apta sayyn ýzbey jariyalap kelemiz. Shynymdy aitayyn, óz basym osydan ruhany lәzzat alamyn» deydi ol.

- Biyl siz basshylyq etetin «Altyn ghasyr» aptalyghy 10 jasqa tolypty. Osy merzim ishinde gazet jәne óziniz qanday payda kórdinizder, neden útylyp. Neni úttynyzdar?

- Qazaqstan jaghdayynda oppozisiyalyq týgili, memleket qarjysyna tәuelsiz gazetti 10 jyl shygharudyng qanshalyqty qiyn ekenin oqyrmandar tolyq sezine qoymaghandarymen, әriptesterim bastarynan ótkerip jýrgendikten jaqsy biledi. Onyng ýstine eger ózing sol basylymdy dýniyege keltirgen, ýnemi basy-qasynda jýrgen bolsan...

«Altyn ghasyr» da, men de materialdyq payda kóruden amanbyz. Óitkeni bizding qosymsha qarjy týsiretin jarnamamyz, ne demeushilerimiz joq. Biylikting qatang baqylauynda bolghandyqtan ol ekeuine jol jabylghan. Bar kórgen paydamyz - elge tanymal bolghanymyz, sayasy jәne ruhany qorjynymyzdyng ýnemi tolyghatyny. Negizgi paydany oqyrmandar, qoghamdaghy kelensizdikterden tayaq jegender kórip kele jatyr.  Internetti jasy ýlkenderding kópshiligi oqy almaydy, «Azattyq» radiosyn tyndaugha júrttyng tegis qoly jete bermeydi. Sondyqtan biz osy ekeuine nazar audaryp, qarapayym halyqtan biylik býrkemeleytin shynayy aqparatty  apta sayyn ýzbey jariyalap kelemiz. Shynymdy aitayyn, óz basym osydan ruhany lәzzat alamyn.

Aytpaqshy, «Altyn ghasyrdan» oqyrmandarmen qatar kóptegen azamattar, túlghalar da jaqsylyq kórdi dey alamyn. Solardan tek bireuin ghana mysalgha keltireyin. 1960-jyldardyng bas jaghynda, mektep qabyrghasynda jýrgenimde bir jerden qazaqtyng Úly Otan soghysyna qatysqan úshqysh qyzy Hiuaz Dospanova turaly oqyghanym - esimde mәngi jattalyp qalghan. Odan keyin 40 jylday ótse de, ol turaly esh derek bolmaghany - meni qatty alandatqan. Sodan 2001-jyldyng qantarynda «Altyn ghasyr» gazetin shygharu dayyndyghy jýrip jatqanynda, onyng túnghysh bas redaktoryna taghayyndalghan, Almatyda túratyn atyraulyq jerlesim Núry Múftahqa H.Dospanova tiri bolsa izdep tauyp, ol turaly material jazudy tapsyrdym. Núrekeng - 20-qantarda Vashingtonda ótken AQSh Preziydenti Djordj Bushtyng taqqa otyru saltanatynan oralysymen, batyr apamyzdy izdep ketti. Aqyry ony әupirimmen tauyp, gazetting 22-nauryzda jaryq kórgen túnghysh nómirine erjýrek úshqysh qyz turaly tútas bir bettik «Jizni - legenda» materialyn jariyalady. Men óz kezegimde Preziydent Ákimshiligine, Parlamentting qos palatasyna, soghys ardagerleri respublikalyq kenesine hat joldap, oghan N.Múftahtyng materialyn qosyp, H.Dospanovagha 2002-jyldyng 9-mamyry qarsanynda (sol jyly 15-mamyrda 80 jasqa toluyna oray) Halyq Qaharmany ataghyn berudi súradym, oqyrmandar atynan. Qan maydanda 306 ret әskery tapsyrmamen әuege kóterilgen oghan Kenes Odaghynyng Batyry ataghy ereje boyynsha tiyis bolatyn. Sol ataqqa úsynylghanymen, belgisiz sebeptermen berilmey qalghan. Astanagha joldaghan hattarymda H.Dospanovanyng maghan esh tuys emes, onyng ruy Masqar, meniki Taz ekenin de jazdym, әitpese familiyamyz bir bolghasyn, oppozisionerding әpkesi dep, mәselening tipten sheshilmey qaluy mýmkin edi.

Hiuaz apaygha «Halyq Qaharmany» 2002-jyldyng mamyrynda emes, 2004-jyldyng jeltoqsanynda berildi... Sol «Altyn ghasyr» arqyly ol kisi ekinshi qaytara ómirge kelgennen keyin, ózge aqparat qúraldary jarysa derlik materialdar berdi, derekti filim de týsirildi. Búghan ol kisiden kem quanghanym joq. Biraq, keybireuler «Hiuaz Dospanovany men tauyp aldym» dep te jatty, betteri býlk etpesten...

Neden útyldyq? Gazet útyldy dep aita almaymyn. Biraq jeke ózimde útylystar bir basqa «jetkilikti» sanaymyn.

- Tórtinshi biylikting tirligine kóniliniz tola ma?

- Búqaralyq aqparat qúraldarynyng tórtinshi biylik sanaluy - tek órkeniyetti elderde deymin. Óitkeni barlyq biylik týrleri bir-birine qúlaq asulary kerek. Óitpeyinshe memlekette ilgerileu mardymsyz jýredi. Býgingi Qazaqstanda BAQ-tar birneshe dәrejege bólinedi. Biylikting asyrauyndaghylar - tek madaqtaumen, sosyn biylikting tapsyrystarymen oppozisiya belsendilerine jala jabumen, olardy qaralaumen ainalysady. Bir sózben aitqanda qarapayym halyqtyng basyn ainaldyrumen bolady. Tәuelsiz BAQ-tardyng kópshiligi shyn mәninde biylikke tәueldi. Olar da biylikke aqyly qyzmet kórsetedi. Sonda búqaragha aqiqatty jetkizetin az ghana oppozisiyalyq basylymdar qalady. Songhy ekeuding syndary men әshkereleulerine biylik barynsha kónil audarmaugha tyrysady. Keyde sonysymen uaqytsha bolsa da útyp ketedi... «Syn týzelmey - min týzelmeydi» degen qaghidany qazirgi qazaqstandyqtardyn  agha buyny estip ósti, Kenes zamanynda biyleushi partiya men atqarushy zang organdarynyng sol qaghidany qatang eskerip otyrghanyn kýndelikti ómirde  kózderimen kórdi. Elimizding tәuelsizdik alghanyna 4 jyl tolysymen baspasóz arqyly qoghamdy baqylau dәstýrinen aiyrylyp qaldyq. Ókinishti.

- Kezindegi osy basylymnyng bas redaktory, qalamy qarymdy jurnalist Núry Múftahtyng qyzmet babynda qastandyqpen óltirilgenin jii estiymiz. Naqty mәlimet bar ma? Aghany kim, ne sebepti óltirdi?

- Núry agham qastandyqtyng qúrbany. Onyng ólimi qalay bolghanyn óz kózimen kórgen kisi bar. Qazir ony kótergennen esh nәtiyje shyqpaydy. Ózining uaqyty keledi, sony kýtemiz. Sol kezde joghary biylikte bolghandardan bireulerge N.Múftahtyng ólimi ýshin aiyp taghylady.

Núry 2002-jyldyng qarashasynda «júmbaq jaghdayda» óltirildi. Der kezinde halyq búghan jappay narazylyq tanytpaghasyn, biylik pen onyng qolshoqparlary odan әri oppozisionerlerdi, solarmen qarym-qatynastaghylardy ayausyz jazalaugha, dәlirek aitqanda joq qylugha esh qymsynbastan kirisip ketken. «Júmbaq jaghdayda» 2003-jyldyng mausymynda Atyraudaghy mening ong qolym - eki audannyng prokuroryn atqarghan Dosqaly Tasanov, 2004-jyldyng shildesinde talantty oppozisioner-jurnalist Ashat Shәripjanov, jeltoqsanynda «QDT»-nyng búrynghy jetekshilerining biri, bank basshysy Erjan Tәtishev, 2005-jyldyng mausymynda «Algha!» partiyasy tóraghasynyng orynbasary Batyrhan Dәrimbet, qarashasynda biylikting ýreyin úshyrushy Zamanbek Núrqadilov, 2006-jyldyng aqpanynda elimizding bolashaq Preziydenti sanap jýrgen Altynbek Sәrsenbayúly eki serigimen, búlardan keyin de sayasatkerler Núrbolat Masanov, Bolathan Tayjan, Qúrylys Sýleymenov, oppozisioer-jurnalister Sәken Taujanov, Sayat Shýlembaev, Andrey Klimonov, qyrghyzstandyq jurnalist Gennadiy Pavluk óltirildi. Al, ot auyzdy jurnalist Oralghaysha Omarshanova 2007-jyldyng sәuirinen beri habarsyz...

- Qalam úzyn bolghanmen, qolynyz qysqa. Biylikting qolshoqparlarynan qalay qorghanyp jýrsiz? Álde, artynyzda qauipsizdiginizdi qamtamasyz etetin bireuler  túr ma?..

- IYә, qalam úzyn bolghanymen, qolymnyng qysqa ekeni - shyndyq. Biylikte qansha sheneunik bolsa, olardyng qolshoqparlary sonshalyqty emes, eselep artyq sanaugha bolady. Sondyqtan dep bilemin, bizding qoghamymyzdyng tasbaqa jýrispen kele jatqany.

Mening oppozisiyada jýrgenime 16 jyldan asyp barady. Osy merzim ishinde maghan qatysty jalpy sany 44 - әkimshilik, azamattyq, qylmystyq ister qozghaldy. Tergeushiler eki mәrte Atyraudan shyqpauym turaly qolhat ta alghan... Birneshe ret polisiya ústap әketti de. Bireuinde Oralda ótken 4 oblys oppozisionerlerining mitingisin úimdastyrdy degen aiyppen meni sol qaladan Atyraugha qaytyp kele jatqanymda, 40-shy shaqyrymda polisiya ofiyserleri avtobustan týsirip alyp, keri әketip, sot zalyna jetektep aparghan... Atyrauda 11 polisiya ofiyseri ýiime basa-kóktep kirip, kompiuterimdi tartyp almaqshy bolyp kәmiletke tolmaghan eki balamnyng basyn zaqymdap ketken.

Men eshqashanda jalghan aitqan, ne jazghan emespin. Zandy jaqsy bilemin. Áskerde 39-armiya shtabynda erekshe bólimde tergeushi-anyqtaushy, kәsipodaqtarda 19 jyl basshy qyzmette bolghanmyn. Biylikting tapsyrystaryn oryndaghan kóptegen polisiyanyng agha ofiyserleri, prokurorlar, sudiyalar onashada menen keshirim súrap, demokratiyalyq zaman ornay qalsa - kuәger bolugha dayyn ekenderin aityp jatady. Mende - búlargha da, olardy aidap salushylargha da «kompromattar» jetkilikti. Artymda  túrghan joq eshkim joq. Artymda ózim pir tútqan, ara-túra ayanyn berip eskertetin Beket Ata bar... Ol kisi turaly jazghan «Beket Ata. Anyz ben aqiqat» kitabym 4,5 myng danamen taralap ketken, Qazaqstannyng 7-8 aimaghyna. Ata alda bolatyndar men bolghandardyng bәrin bilip, kórip otyr...

- El arasynda «demokratiyalyq memleket bolghannan keyin siz siyaqty azamattardy әiteuir bir oppozisiya kerek dep әdeyi úiymdastyryp qoyghan ghoy» deytin sózder de bar. Búghan ne deysiz?

- Birinshiden, Qazaqstandy demokratiyalyq memleket deuge bolmaydy. Olay deuime naqty dәlelderim bar. Qazaqstan - avtoritarlyq rejimde. N.Nazarbaev 1990-jyldyng sәuirinen beri Preziydent lauazymyna 6 ret saylandy! Órkeniyetti elderde Preziydent eki merzimnen artyqqa saylanbaydy. Parlamenti bir partiyadan ghana túratyn eldi demokratiyalyq dep kim ataydy? Saylau komissiyalary qúramdaryna oppozisiya ókilderi engizilmegen. Sonyng saldarynan tәuelsizdik alghan 20 jylymyzda bir saylau әdil ótken joq. Ylghy dauys úrlau, nәtiyjeni búrmalau.

IYә, Qazaqstanda әdeyi úiymdastyrylghan oppozisiya bar. Olar tirkeudegi Kommunistik partiya men «Azat» Jalpyúlttyq sosial-demokratiyalyq partiyasynan ózgeler. Olar joghary biylikke qarsy túrmaq týgili, bir auyz syn aita almaydy!

Arghylardy tizbey-aq, keshe ghana 28-mamyrda Almatyda ótken Qytay ekspansiyasyna qarsy mitingke sol partiyalardan, ne Parlamentten bir adam nege kelmedi?! Óitkeni elimizge zor qater tónip kele jatsa da, Aqordagha qarap, búghyp qaldy olar...

- Sizding partiyanyz neni kózdeydi? Jalpy kóppartiyaly Parlamentti qoldaysyz ba?

- Qay partiyanyng bolmasyn qoghamdyq qozghalystan basty aiyrmashylyghy - saylaumen biylikke jetip, óz baghadarlamasyn memleket, halyq iygiligi ýshin jýzege asyru. Onday maqsat qoymaghandy - partiya, onyng mýshelerin Otanynyng patriottary dep aita almaymyn. Men mýshelikke kirgen «Azat» Jalpyúlttyq sosial-demokratiyalq partiya - saliqaly sayasy birlestik. Onyng jetekshileri men mýsheleri ishinde Parlamentting eks-Tóraghasy, Premier-Ministrding búrynghy eki orynbasary, ongha tarta ministr bolghandar, aimaq basqarghandar bar. Qazaqstanda Kenes Odaghynyng eki tiri Batyry (Toqtar Áubәkirov pen Nikolay Kremeniysh) túryp jatsa, ekeui de bizding partiyada! Parlament deputatyn, ministr men aimaq әkimining orynbasaryn, departament bastyghyn, prokurorlyq pen sudiyalyqty atqarghandar, general, polkovnik shenderin, qúrmetti ataq alghandar ondap sanalady. Yaghny naghyz myqty partiya ekenimizdi eshkim joqqa shyghara almaydy! Biylikke jete qalsaq - ony alyp ketuge mýmkindigimizding tolyqtay baryna kópshilik kýmandana qoymas.

Áriyne, kóp partiyalyq Parlamentti qoldaymyn! Biraq aldaghy saylauda biylik «Núr Otan» qataryna onymen niyettes eki partiyany engize qoyyp, oppozisiyany taghy jolatpauy mýmkin. Onday kózboyaushy «kóppartiyalqytyn» halyqqa da, memleketimizge de paydasy joq. Oppozisiyanyng qatysuynsyz Parlament eldi progreske bastay almaydy.

- Qazir keybir aptalyq basylymdar asyraushysyna ghana qarap jazatyn boldy. Memlekettik gazetter biylikti maqtaydy, oppozisiya dattaydy. Birjaqty pikir oqyrmanyn mezi qylmay ma?

- Asyraushysyna qarap jazatyn aptalyqtardyng ekige bólinetinin jogharyda aittym. Al, memlekettik gazetterdin, telearnalardyn, radionyng biyliktegilerdi synamaytyndary, tek maqtaytyndary qarapayym halyqty әbden «toyghyzyp», tipti jýrekterin ainytyp jatqandary - aqiqat.  Oppozisiya «dattaghanda» qasqayyp túryp datyn jazady. Ótirikti emes, shyndyqty jazady. Halyqtyng qinalysyn, biylik tarapynan bolyp jatqan, jol berilgen jappay jemqorlyq pen paraqorlyqty, kýndelikti zang búzushylyqty, Konstitusiyanyng ayaqqa taptaluyn, memleketke tóngen qauip-qaterlerdi jazady. Búdan esi dúrys oqyrman mezi bolady dep aita almaymyn.

- Qay memleketti alyp qarasanyz da, tórt qúbylasy teng emes. Qan tógilip jatqan keybir elderge qaraghanda, bizdegi jaghday shýkirshilik deuge bolatyn shyghar?

- Memleket ýshin basty tórt «qúbylagha» neler jatady? Birinshisi - onyng últtyq, tәuelsiz boluy, yaghny ózge de memleket atanu sharttarynyng tolyq saqtaluy. Ekinshisi - ekonomikasynyn, әleumettik jaghdayynyng joghary boluy, syrt qaryzdargha molynan batpauy. Ýshinshisi - shynayy demokratiya ornauy, halyqtyng naqty biylikti qolynda ústauy, avtoritarizmge jol bermeui. Tórtinshisi - ózge memleketter men óz elining bolashaghyn qarpyp jeytin jalmauyz jemqorlaryna «jem» bolmauy, baylyghyn olargha taratyp bermeui, ózge elder ekspansiyasyna jol bermeu.

Endi osy «tórt qúbylany» óz memleketimiz boyynsha qysqa ghana taldap kóreyik. Birinshiden, «tәuelsiz boluy» kýmәn tughyzyp túr. Qazaqstan ýkimeti kóp jaghdayda Resey, AQSh jәne Qytay basshylyqtaryna jaltandaumen, solardyng qas-qabaqtaryna qaraumen útylystargha qalyp jýr. Búl - shyn tәuelsizdik emes. Ekinshi, qúbylamyzdy týgelimen joqqa sanaymyn. Qazaqstannyng ekonomikasy joghary emes: tek óndirilgen shiykizat týrlerine qarap otyrmyz, ónerkәsipting barlyq týri, auylsharuashylyghy búdan 20 jyl búrynghydan da tómen. Áleumettik jaghday da solay, baghanyng sәikessizdigiginen halyq pen shaghyn, orta kәsipkerlik silkine almay otyr. Syrtqy qaryzymyz 118 millard dollargha jetti. Búny jan basyna shaqqanda 7400 dollardan keledi. Postkenestik memleketter arasynda qaryzgha batudan birinshi orynda túrmyz. Ózbekstannyng syrtqy qaryzy jan basyna shaqqanda - 176 dollar... Ýshinshi «qúbylamyz» da joq. Bizde shynayy demokratiya ornamaghan, odan biylik ólerdey shoshidy. Halyq elimiz tәuelsizdik alghaly biylikti qolynda ústamaq týgili, manyna juyghan joq. Qazaqstandaghy avtoritarizm ózining shyrqau shegine jetken, әlemdegi 200-ge tarta memleket arasynda búl jóninen alghashqy «jiyrmalyqta» jýrmiz. Tórtinshi qúbylamyz jayly ne aitamyn. Qazaqstandy shetel kompaniyalary men ózimizding qoldan jasaghan alpauyttarymyz, biyliktegilerding ózderi qomaghaylana qarpyp jatyr. Álemde bizden artyq el joq shyghar, baylyghyn ózgelerge tym arzangha taratyp berip jatqan... Ózge elder ekspansiyasy da zor qauipin tóndirip kele jatyr... Qazaqstanda jyl sayyn shamamen 15 milliard dollar aqsha qoldy bolady eken. Songhy 15 jylda elimizden syrtqa 190-200 milliard dollar aqsha ketip qalghan kórinedi...

Bizdegi jaghday toghysharlardyng bir kýndik shýkirligine keledi. Adam qúqyn tabangha taptattyryp, elding Qúday bergen orasan zor baylyghyn әrkimge taratyp berip, bagha ataulyny betimen jiberip, jemqorlyqty jappay órbitip, saylaulardaghy dauystardy úrlattyryp, jigitterimiz ben qyzdarymyzdy qúl men kýng ettirip, Qytaydyng jaulap aluy aldynda dәrmensiz kýy keshe otyryp - kórsoqyrlyqpen: «shýkirmiz» deymiz. «IYә, zamanymyz tynysh, osy shýkirligimizge rizamyz, ainalayyn,  biylik» dep býgin mәz bolghanymyzben, ertengi kýn qanday kýy keshetinimzdi aldyn ala oilau bizde tipten tapshy. «Synyqtan ózgening bәri júghady» degen, biylikting bir kýndik oy men is әreketi halyqqa da júghyp bolghanday sezinem. Qorqatynym - biyliktegilerding otanshyldyq patriotizmnen adalanyp bolghany belgili, biyliktegilerding sol otangha degen meyirimsizdigi halyqqa da júgha ma degen oi.

Men jurnalisten, sayasatkerden búryn, kәsiby tarihshymyn. Institutta әlemdik tarihty ylghy beske oqyghanmyn. Arab elderining ghasyrlar boyghy tarihyn jaqsy bilemin dep aita alamyn.  Arab halqy biylikke ómir boyy   bas úryp kelgen.  Endi mine, jana ghasyr keluimen jastary kenetten serpilip, diktatorlargha qarsy bas kóterip jatyr. Osy jyldyng qantarynda Tunis halqy jastar kýshimen eldi 23 jyl biylegen Ben Áliydi taqtan taydyrdy. Aqpanda Egiypetting 29 jyl Preziydenti bolghan Hosny Mýbarak halyqtyq revolusiya nәtiyjesinde otstavkagha ketti. Sol aqpannan beri Yemen men Liviyada, sәuirden bastap Siriyada halyqtyq tolqular jýrip jatyr. Óitkeni Yemenning Preziydenti Abdalla Saleh 33 jyl, al Liviya basshysy Muamar Kaddafy 42 jyl biylikte otyryp, avtoritarlyq rejim ornatumen halyqty ezgige salghandar, memleketterin ayausyz tonaghandar. Býginge deyin úrlaghandardan belgili bolghany: Ben Áliydiki - 13,5 mlrd. dollar, B.Asadtyki (Siriya Preziydenti) - 18 mlrd. dollar, A.Salehtyki - 27 mlrd. dollar, M.Kaddafidyki - 43 mlrd. dollar, H.Mýbaraktyki - 70 mlrd. dollar. 5-mausymda auyr jaraqat alghan A.Saleh - Ben Ály tәrizdi  Saud Arabiyasyna qashty, M.Kaddafy biyligi osy aida qúlaytyny belgili bolyp túr. Eki úlymen qamaugha alynghan H.Mýbarakqa halqy ólim jazasyn berudi talap etude.

HHI-ghasyrda diktatorlardyng búrynghysha biylep-tósteulerine mýmkindik berilmeydi. Arab elderindegi jaghdaydyng postkenestik memleketterde qaytalanuy - zandylyq. Alayda, halyqty ómir boyy aldap, ne qorqytyp, ózderining sheksiz biylikterin jýrgizu, memleketti tesip sorumen bayyghan ýstine bay beru mýmkin emes. «Myng asqangha - bir tosqan» degen bar qazaq halqynda. Jogharyda atalghan diktatorlar aqyr sonynda masqara kýige úshyraytyndaryn oilaghandar emes. Oilasa - búlay bolmas edi. Qazir әlemning qay elinde bolmasyn halyq sauatty, kóbi uaqytty, ontayly sәtti kýtip jýr... Bizding biyliktegilerding de osyny eskergenderi jón.

- Qayta-qayta qyspaq kórip, ómirlerine qauip tóngen key azamattar oppozisiyadan óz erikterimen bas tartty. Sizding de biylikpen aradaghy bitispes daudan kónilinizding qúlazyghan kezderi bolghan shyghar? Bolashaqtan qanshalyqty ýmittisiz?

- Biylikte bolsyn, oppozisiyada bolsyn, beytaraptyqta bolsyn - adamnyng óz erki. Olardy sol ýshin kinalaugha bolmaydy. Adamdar óz kózqarastary men ústanymdaryn ózgertuge haqyly. Tek syrttan kýshteu arqyly ózgertuge jol berilmesin. Men tabighatymnan optimist bolyp jaratylghanmyn. Sondyqtan týnilip qúlazyghan emespin. Biraq adam bolghasyn týrli oilardy, saralau men saraptaulardy basymnan ótkizetinim ras. Álginde oppozisiyada jýrgenime - 16 jyl dedim. Búl az uaqyt emes. Biraq әlemdik tarihta 25-30 jyl tiresip, kýresumen jýrip oppozisiyalyq partiyasyn әreng degende jeniske jetkizgender bar.

Bolashaqtan mynalardy ýmit etemin. Aldymen Qazaqstan tәuelsizdigin mәngilik saqtap qalsyn. Odan keyingileri: elimning avtoritarlyq rejimnen ada boluy; shynayy demokratiyalyq memleketke ainaluymyz; jemqorlyqtan, eldi jappay tonaudan birjola qútyluymyz; keyingi úrpaqtyng «Tórt qúbylalary ten» jaghdayda ghúmyr keshuleri.

Ózimning sayasatker retindegi bir ýmitimdi aita keteyin. Qazaqstannyng ýlken tyghyryqqa tirelgeni - aqiqat. Odan shygharatyn 2-shi Preziydent qanday, kim boluy kerek. Búl qazir kózi ashyq, kókiregi oyau myndaghan otandastarymyzdyng kókeyindegi manyzdy súraq. Ashyq aitarym - býgingi biylikte onday adam joqqa tәn. Mening payymdauymsha oghan layyq - Ákejan Qajygeldiyn. Áriyne, bireulerding ony esepten erterek shygharyp tastaghandaryn sezemin, bilemin. Sonda onyng qanday artyqshylyghy bar, ózge ýmitkerlerden?

Birinshiden - onyng joghary biylikten tәjiriybesi mol. Elimiz óte qiyndyq kórgen 1994-1997-jyldary ol Premier-Ministr boldy. Halyq úmytpaghan shyghar, 1993-jyldyng 15-qarashasynda últtyq aqshamyz engizilgende AQSh-tyng 1 dollary - 4 tenge 80 tiyngha baghalanghan. Arada 11 ay ótkende Ákejan Maghjanúly S.Tereshenkodan Ýkimet basshysyn qabyldap alghanynda 1 dollar - 53 tengege jetken edi. Yaghny inflyasiya tek 11 aida - 1104 payyz qúrady! Onyng ýstine S.Tereshenko myrza shetelden qaryzgha alghannan 2,5 milliard dollardy bireulerge qaytarylmaytyn etip ýlestirip jibergen... 1997-jyldyng qazany ortasynda Á.Qajygeldin otstavkagha ketkende 1 dollar 67 tenge bolatyn. Yaghni, 36 aidaghy inflyasiya - 26 payyz ghana! Oghan 1996-jyldyng qorytyndysymen «Jyl reformatory» degen әlemdik Smit syilyghy jaydan berilgen joq, býkil postkenestik memleketterding basshylary arasynda birinshi etip... Bir sózben aitqanda ol - ekonomikagha óte jetik adam.

Ekinshiden - Á.Qajygeldindi dýniyejýzi memleketteri basshylarynyn, iri sayasatkerlerining teng jartysy biledi. Halyqaralyq dәrejedegi bedeli joghary.

Ýshinshiden - ol 10 jyldyng ýstinde Úlybritaniyada túryp, demokratiya әbden sýiegine singen adam. Adam haqyna zor kónil bólip, tez arada elimizde әdiletti qogham ornata alady. Á.Qajygeldin memleket, qogham, halyq ýshin auaday qajet búl qúndylyqty Qúranday ústaytynyna senimdimin.

Tórtinshiden - Á.Qajygeldin temirdey tәrtip ornatatyn qayratker. Múnysymen elimiz ben halqymyzdy jyldan jylgha oisyrata opyryp bara jatqan jemqorlyqqa, paraqorlyqqa búghau salady.

Besinshiden - Á.Qajygeldin әu bastan irgedegi qauipi zor Qytaymen emes, qiyandaghy Japoniyamen ekonomikalyq iri seriktes boludy qalaghan-dy. Preziydent bolsa - sol maqsatyna jeteri anyq.

Sonynda aitarym, «myna Dospanov qisyny kelmeytindi qiyaldaghany qalay?» deytinderding shygha kelerlerin bilgendikten, mynany eske salghandy jón kórdim.

V.Lenin 1898-jyly óz partiyasyn qúrghanda, Resey imperiyasynda 3 ghasyr biylik etken Romanovtar monarhiyasyna birjola tosqauyl qoyyp, Ýkimet basyna partiyasymen ózi keludi maqsat tútqan edi. Ol maqsatyna 19 jyl tynbay kýres arqasynda jetip tyndy. Onyng 10 jyly emigrasiyada ótkeni ayan.

Nelison Mandela 45 jyl oppozisiyada onyng jartysyna juyghyn týrmede ótkizgenimen, AQSh-tyng jan-jaqty qoldauymen Ontýstik Afrika Respublikasynyng Preziydentine saylanyp, memleketine demokratiya ornatyp bergen...

Emigrasiyagha ketuge dushar bolghan Hamit Karzay da AQSh bastaghan iri demokratiyalyq elder qoldauymen keri oralyp, Aughanstannyng Preziydenti bolyp shygha keldi...

Sondyqtan da 1998-jyldan emigrasiyadaghy Á.Qajygeldinning de Ayy men Kýni onynan tuyp qalar...

Redaksiyadan: Júmabay DOSPANOV 1952- nshi jyly Atyrau oblysynda dýniyege kelgen. 19 jyl kәsipodaqtarda basshylyq qyzmetter atqarghan. 1995-jyldan beri resmy demokratiyalyq oppozisiyada. 1998-2004-jyldary Qazaqstan Respublikalyq Halyq partiyasy, 2006-jyldan beri Jalpyúlttyq sosial-demokratiyalyq partiyasynyng Atyrau oblystyq filialdarynyng tóraghasy qyzmetin atqaryp keledi. 2004-jyldan memleketaralyq «Altyn ghasyr» gazetining bas redaktory.

2002, 2004-jyldary Parlament Mәjilisi deputattyghyna týsken. «Linkolin qalasynyng qúrmetti azamaty» (AQSh, 2000), «Azattyq» syilyghynyng iyegeri (2004).

Oppozisiyalyq qyzmeti ýshin 44 ret sotqa tartylghan, 5 ret ómirine qastandyq jasalynghan.

Súhbattasqan - Gýlmira Sýiekenova,

«Abay-aqparat»