اتىراۋ قالاسىندا جارىق كورەتىن  «التىن عاسىر» گازەتى ون جاسقا تولىپ وتىر. وسى ون جىلدىڭ اۋقىمىندا وتكىر سىنىمەن، سەرگەكتىگىمەن بيلىكتى دە بۇقارانى دا وزىنە جالت قاراتقان اپاتلىقتىڭ قۇرىلتايشىسى، ءارى باس رەداكتورى جۇماباي دوسپانوۆپەن سۇحباتتاسىپ وتىرمىز. جۇماعاڭ «التىن عاسىردىڭ» العاشقى اياق الىسىنان باستاعان ەستەلىك اڭگىمەسىن بۇگىنگى كۇندەگى ناقتى وقيعالارمەن بايلانىستىرىپ بار ويىن اشىق ايتادى. «ينتەرنەتتى جاسى ۇلكەندەردىڭ كوپشىلىگى وقي المايدى، «ازاتتىق» راديوسىن تىڭداۋعا جۇرتتىڭ تەگىس قولى جەتە بەرمەيدى. سوندىقتان ءبىز وسى ەكەۋىنە نازار اۋدارىپ، قاراپايىم حالىقتان بيلىك بۇركەمەلەيتىن شىنايى اقپاراتتى  اپتا سايىن ۇزبەي جاريالاپ كەلەمىز. شىنىمدى ايتايىن، ءوز باسىم وسىدان رۋحاني ءلاززات الامىن» دەيدى ول.

- بيىل ءسىز باسشىلىق ەتەتىن «التىن عاسىر» اپتالىعى 10 جاسقا تولىپتى. وسى مەرزىم ىشىندە گازەت جانە ءوزىڭىز قانداي پايدا كوردىڭىزدەر، نەدەن ۇتىلىپ. نەنى ۇتتىڭىزدار؟

- قازاقستان جاعدايىندا وپپوزيتسيالىق تۇگىلى، مەملەكەت قارجىسىنا تاۋەلسىز گازەتتى 10 جىل شىعارۋدىڭ قانشالىقتى قيىن ەكەنىن وقىرماندار تولىق سەزىنە قويماعاندارىمەن، ارىپتەستەرىم باستارىنان وتكەرىپ جۇرگەندىكتەن جاقسى بىلەدى. ونىڭ ۇستىنە ەگەر ءوزىڭ سول باسىلىمدى دۇنيەگە كەلتىرگەن، ۇنەمى باسى-قاسىندا جۇرگەن بولساڭ...

اتىراۋ قالاسىندا جارىق كورەتىن  «التىن عاسىر» گازەتى ون جاسقا تولىپ وتىر. وسى ون جىلدىڭ اۋقىمىندا وتكىر سىنىمەن، سەرگەكتىگىمەن بيلىكتى دە بۇقارانى دا وزىنە جالت قاراتقان اپاتلىقتىڭ قۇرىلتايشىسى، ءارى باس رەداكتورى جۇماباي دوسپانوۆپەن سۇحباتتاسىپ وتىرمىز. جۇماعاڭ «التىن عاسىردىڭ» العاشقى اياق الىسىنان باستاعان ەستەلىك اڭگىمەسىن بۇگىنگى كۇندەگى ناقتى وقيعالارمەن بايلانىستىرىپ بار ويىن اشىق ايتادى. «ينتەرنەتتى جاسى ۇلكەندەردىڭ كوپشىلىگى وقي المايدى، «ازاتتىق» راديوسىن تىڭداۋعا جۇرتتىڭ تەگىس قولى جەتە بەرمەيدى. سوندىقتان ءبىز وسى ەكەۋىنە نازار اۋدارىپ، قاراپايىم حالىقتان بيلىك بۇركەمەلەيتىن شىنايى اقپاراتتى  اپتا سايىن ۇزبەي جاريالاپ كەلەمىز. شىنىمدى ايتايىن، ءوز باسىم وسىدان رۋحاني ءلاززات الامىن» دەيدى ول.

- بيىل ءسىز باسشىلىق ەتەتىن «التىن عاسىر» اپتالىعى 10 جاسقا تولىپتى. وسى مەرزىم ىشىندە گازەت جانە ءوزىڭىز قانداي پايدا كوردىڭىزدەر، نەدەن ۇتىلىپ. نەنى ۇتتىڭىزدار؟

- قازاقستان جاعدايىندا وپپوزيتسيالىق تۇگىلى، مەملەكەت قارجىسىنا تاۋەلسىز گازەتتى 10 جىل شىعارۋدىڭ قانشالىقتى قيىن ەكەنىن وقىرماندار تولىق سەزىنە قويماعاندارىمەن، ارىپتەستەرىم باستارىنان وتكەرىپ جۇرگەندىكتەن جاقسى بىلەدى. ونىڭ ۇستىنە ەگەر ءوزىڭ سول باسىلىمدى دۇنيەگە كەلتىرگەن، ۇنەمى باسى-قاسىندا جۇرگەن بولساڭ...

«التىن عاسىر» دا، مەن دە ماتەريالدىق پايدا كورۋدەن امانبىز. ويتكەنى ءبىزدىڭ قوسىمشا قارجى تۇسىرەتىن جارنامامىز، نە دەمەۋشىلەرىمىز جوق. بيلىكتىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولعاندىقتان ول ەكەۋىنە جول جابىلعان. بار كورگەن پايدامىز - ەلگە تانىمال بولعانىمىز، ساياسي جانە رۋحاني قورجىنىمىزدىڭ ۇنەمى تولىعاتىنى. نەگىزگى پايدانى وقىرماندار، قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتەردەن تاياق جەگەندەر كورىپ كەلە جاتىر.  ينتەرنەتتى جاسى ۇلكەندەردىڭ كوپشىلىگى وقي المايدى، «ازاتتىق» راديوسىن تىڭداۋعا جۇرتتىڭ تەگىس قولى جەتە بەرمەيدى. سوندىقتان ءبىز وسى ەكەۋىنە نازار اۋدارىپ، قاراپايىم حالىقتان بيلىك بۇركەمەلەيتىن شىنايى اقپاراتتى  اپتا سايىن ۇزبەي جاريالاپ كەلەمىز. شىنىمدى ايتايىن، ءوز باسىم وسىدان رۋحاني ءلاززات الامىن.

ايتپاقشى، «التىن عاسىردان» وقىرماندارمەن قاتار كوپتەگەن ازاماتتار، تۇلعالار دا جاقسىلىق كوردى دەي الامىن. سولاردان تەك بىرەۋىن عانا مىسالعا كەلتىرەيىن. 1960-جىلداردىڭ باس جاعىندا، مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەنىمدە ءبىر جەردەن قازاقتىڭ ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان ۇشقىش قىزى حيۋاز دوسپانوۆا تۋرالى وقىعانىم - ەسىمدە ماڭگى جاتتالىپ قالعان. ودان كەيىن 40 جىلداي وتسە دە، ول تۋرالى ەش دەرەك بولماعانى - مەنى قاتتى الاڭداتقان. سودان 2001-جىلدىڭ قاڭتارىندا «التىن عاسىر» گازەتىن شىعارۋ دايىندىعى ءجۇرىپ جاتقانىندا، ونىڭ تۇڭعىش باس رەداكتورىنا تاعايىندالعان، الماتىدا تۇراتىن اتىراۋلىق جەرلەسىم نۇري مۇفتاحقا ح.دوسپانوۆا ءتىرى بولسا ىزدەپ تاۋىپ، ول تۋرالى ماتەريال جازۋدى تاپسىردىم. نۇرەكەڭ - 20-قاڭتاردا ۆاشينگتوندا وتكەن اقش پرەزيدەنتى دجوردج بۋشتىڭ تاققا وتىرۋ سالتاناتىنان ورالىسىمەن، باتىر اپامىزدى ىزدەپ كەتتى. اقىرى ونى اۋپىرىممەن تاۋىپ، گازەتتىڭ 22-ناۋرىزدا جارىق كورگەن تۇڭعىش نومىرىنە ەرجۇرەك ۇشقىش قىز تۋرالى تۇتاس ءبىر بەتتىك «جيزن - لەگەندا» ماتەريالىن جاريالادى. مەن ءوز كەزەگىمدە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە، پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسىنا، سوعىس ارداگەرلەرى رەسپۋبليكالىق كەڭەسىنە حات جولداپ، وعان ن.مۇفتاحتىڭ ماتەريالىن قوسىپ، ح.دوسپانوۆاعا 2002-جىلدىڭ 9-مامىرى قارساڭىندا (سول جىلى 15-مامىردا 80 جاسقا تولۋىنا وراي) حالىق قاھارمانى اتاعىن بەرۋدى سۇرادىم، وقىرماندار اتىنان. قان مايداندا 306 رەت اسكەري تاپسىرمامەن اۋەگە كوتەرىلگەن وعان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى ەرەجە بويىنشا ءتيىس بولاتىن. سول اتاققا ۇسىنىلعانىمەن، بەلگىسىز سەبەپتەرمەن بەرىلمەي قالعان. استاناعا جولداعان حاتتارىمدا ح.دوسپانوۆانىڭ ماعان ەش تۋىس ەمەس، ونىڭ رۋى ماسقار، مەنىكى تاز ەكەنىن دە جازدىم، ايتپەسە فاميليامىز ءبىر بولعاسىن، وپپوزيتسيونەردىڭ اپكەسى دەپ، ماسەلەنىڭ تىپتەن شەشىلمەي قالۋى مۇمكىن ەدى.

حيۋاز اپايعا «حالىق قاھارمانى» 2002-جىلدىڭ مامىرىندا ەمەس، 2004-جىلدىڭ جەلتوقسانىندا بەرىلدى... سول «التىن عاسىر» ارقىلى ول كىسى ەكىنشى قايتارا ومىرگە كەلگەننەن كەيىن، وزگە اقپارات قۇرالدارى جارىسا دەرلىك ماتەريالدار بەردى، دەرەكتى فيلم دە ءتۇسىرىلدى. بۇعان ول كىسىدەن كەم قۋانعانىم جوق. بىراق، كەيبىرەۋلەر «حيۋاز دوسپانوۆانى مەن تاۋىپ الدىم» دەپ تە جاتتى، بەتتەرى بۇلك ەتپەستەن...

نەدەن ۇتىلدىق؟ گازەت ۇتىلدى دەپ ايتا المايمىن. بىراق جەكە وزىمدە ۇتىلىستار ءبىر باسقا «جەتكىلىكتى» سانايمىن.

- ءتورتىنشى بيلىكتىڭ تىرلىگىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟

- بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءتورتىنشى بيلىك سانالۋى - تەك وركەنيەتتى ەلدەردە دەيمىن. ويتكەنى بارلىق بيلىك تۇرلەرى ءبىر-بىرىنە قۇلاق اسۋلارى كەرەك. ويتپەيىنشە مەملەكەتتە ىلگەرىلەۋ ماردىمسىز جۇرەدى. بۇگىنگى قازاقستاندا باق-تار بىرنەشە دارەجەگە بولىنەدى. بيلىكتىڭ اسىراۋىنداعىلار - تەك ماداقتاۋمەن، سوسىن بيلىكتىڭ تاپسىرىستارىمەن وپپوزيتسيا بەلسەندىلەرىنە جالا جابۋمەن، ولاردى قارالاۋمەن اينالىسادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قاراپايىم حالىقتىڭ باسىن اينالدىرۋمەن بولادى. تاۋەلسىز باق-تاردىڭ كوپشىلىگى شىن مانىندە بيلىككە تاۋەلدى. ولار دا بيلىككە اقىلى قىزمەت كورسەتەدى. سوندا بۇقاراعا اقيقاتتى جەتكىزەتىن از عانا وپپوزيتسيالىق باسىلىمدار قالادى. سوڭعى ەكەۋدىڭ سىندارى مەن اشكەرەلەۋلەرىنە بيلىك بارىنشا كوڭىل اۋدارماۋعا تىرىسادى. كەيدە سونىسىمەن ۋاقىتشا بولسا دا ۇتىپ كەتەدى... «سىن تۇزەلمەي - ءمىن تۇزەلمەيدى» دەگەن قاعيدانى قازىرگى قازاقستاندىقتاردىڭ  اعا بۋىنى ەستىپ ءوستى، كەڭەس زامانىندا بيلەۋشى پارتيا مەن اتقارۋشى زاڭ ورگاندارىنىڭ سول قاعيدانى قاتاڭ ەسكەرىپ وتىرعانىن كۇندەلىكتى ومىردە  كوزدەرىمەن كوردى. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 4 جىل تولىسىمەن ءباسپاسوز ارقىلى قوعامدى باقىلاۋ داستۇرىنەن ايىرىلىپ قالدىق. وكىنىشتى.

- كەزىندەگى وسى باسىلىمنىڭ باس رەداكتورى، قالامى قارىمدى جۋرناليست نۇري مۇفتاحتىڭ قىزمەت بابىندا قاستاندىقپەن ولتىرىلگەنىن ءجيى ەستيمىز. ناقتى مالىمەت بار ما؟ اعانى كىم، نە سەبەپتى ءولتىردى؟

- نۇري اعام قاستاندىقتىڭ قۇربانى. ونىڭ ءولىمى قالاي بولعانىن ءوز كوزىمەن كورگەن كىسى بار. قازىر ونى كوتەرگەننەن ەش ناتيجە شىقپايدى. ءوزىنىڭ ۋاقىتى كەلەدى، سونى كۇتەمىز. سول كەزدە جوعارى بيلىكتە بولعانداردان بىرەۋلەرگە ن.مۇفتاحتىڭ ءولىمى ءۇشىن ايىپ تاعىلادى.

نۇري 2002-جىلدىڭ قاراشاسىندا «جۇمباق جاعدايدا» ءولتىرىلدى. دەر كەزىندە حالىق بۇعان جاپپاي نارازىلىق تانىتپاعاسىن، بيلىك پەن ونىڭ قولشوقپارلارى ودان ءارى وپپوزيتسيونەرلەردى، سولارمەن قارىم-قاتىناستاعىلاردى اياۋسىز جازالاۋعا، دالىرەك ايتقاندا جوق قىلۋعا ەش قىمسىنباستان كىرىسىپ كەتكەن. «جۇمباق جاعدايدا» 2003-جىلدىڭ ماۋسىمىندا اتىراۋداعى مەنىڭ وڭ قولىم - ەكى اۋداننىڭ پروكۋرورىن اتقارعان دوسقالي تاسانوۆ، 2004-جىلدىڭ شىلدەسىندە تالانتتى وپپوزيتسيونەر-جۋرناليست اسحات ءشارىپجانوۆ، جەلتوقسانىندا «قدت»-نىڭ بۇرىنعى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، بانك باسشىسى ەرجان تاتىشەۆ، 2005-جىلدىڭ ماۋسىمىندا «العا!» پارتياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى باتىرحان دارىمبەت، قاراشاسىندا بيلىكتىڭ ۇرەيىن ۇشىرۋشى زامانبەك نۇرقادىلوۆ، 2006-جىلدىڭ اقپانىندا ەلىمىزدىڭ بولاشاق پرەزيدەنتى ساناپ جۇرگەن التىنبەك سارسەنبايۇلى ەكى سەرىگىمەن، بۇلاردان كەيىن دە ساياساتكەرلەر نۇربولات ماسانوۆ، بولاتحان تايجان، قۇرىلىس سۇلەيمەنوۆ، وپپوزيتسيوەر-جۋرناليستەر ساكەن تاۋجانوۆ، سايات شۇلەمباەۆ، اندرەي كليمونوۆ، قىرعىزستاندىق جۋرناليست گەننادي پاۆليۋك ءولتىرىلدى. ال، وت اۋىزدى جۋرناليست ورالعايشا ومارشانوۆا 2007-جىلدىڭ ساۋىرىنەن بەرى حابارسىز...

- قالام ۇزىن بولعانمەن، قولىڭىز قىسقا. بيلىكتىڭ قولشوقپارلارىنان قالاي قورعانىپ ءجۇرسىز؟ الدە، ارتىڭىزدا قاۋىپسىزدىگىڭىزدى قامتاماسىز ەتەتىن بىرەۋلەر  تۇر ما؟..

- ءيا، قالام ۇزىن بولعانىمەن، قولىمنىڭ قىسقا ەكەنى - شىندىق. بيلىكتە قانشا شەنەۋنىك بولسا، ولاردىڭ قولشوقپارلارى سونشالىقتى ەمەس، ەسەلەپ ارتىق ساناۋعا بولادى. سوندىقتان دەپ بىلەمىن، ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ تاسباقا جۇرىسپەن كەلە جاتقانى.

مەنىڭ وپپوزيتسيادا جۇرگەنىمە 16 جىلدان اسىپ بارادى. وسى مەرزىم ىشىندە ماعان قاتىستى جالپى سانى 44 - اكىمشىلىك، ازاماتتىق، قىلمىستىق ىستەر قوزعالدى. تەرگەۋشىلەر ەكى مارتە اتىراۋدان شىقپاۋىم تۋرالى قولحات تا العان... بىرنەشە رەت پوليتسيا ۇستاپ اكەتتى دە. بىرەۋىندە ورالدا وتكەن 4 وبلىس وپپوزيتسيونەرلەرىنىڭ ميتينگىسىن ۇيمداستىردى دەگەن ايىپپەن مەنى سول قالادان اتىراۋعا قايتىپ كەلە جاتقانىمدا، 40-شى شاقىرىمدا پوليتسيا وفيتسەرلەرى اۆتوبۋستان ءتۇسىرىپ الىپ، كەرى اكەتىپ، سوت زالىنا جەتەكتەپ اپارعان... اتىراۋدا 11 پوليتسيا وفيتسەرى ۇيىمە باسا-كوكتەپ كىرىپ، كومپيۋتەرىمدى تارتىپ الماقشى بولىپ كامىلەتكە تولماعان ەكى بالامنىڭ باسىن زاقىمداپ كەتكەن.

مەن ەشقاشاندا جالعان ايتقان، نە جازعان ەمەسپىن. زاڭدى جاقسى بىلەمىن. اسكەردە 39-ارميا شتابىندا ەرەكشە بولىمدە تەرگەۋشى-انىقتاۋشى، كاسىپوداقتاردا 19 جىل باسشى قىزمەتتە بولعانمىن. بيلىكتىڭ تاپسىرىستارىن ورىنداعان كوپتەگەن پوليتسيانىڭ اعا وفيتسەرلەرى، پروكۋرورلار، سۋديالار وڭاشادا مەنەن كەشىرىم سۇراپ، دەموكراتيالىق زامان ورناي قالسا - كۋاگەر بولۋعا دايىن ەكەندەرىن ايتىپ جاتادى. مەندە - بۇلارعا دا، ولاردى ايداپ سالۋشىلارعا دا «كومپروماتتار» جەتكىلىكتى. ارتىمدا  تۇرعان جوق ەشكىم جوق. ارتىمدا ءوزىم ءپىر تۇتقان، ارا-تۇرا ايانىن بەرىپ ەسكەرتەتىن بەكەت اتا بار... ول كىسى تۋرالى جازعان «بەكەت اتا. اڭىز بەن اقيقات» كىتابىم 4,5 مىڭ دانامەن تارالاپ كەتكەن، قازاقستاننىڭ 7-8 ايماعىنا. اتا الدا بولاتىندار مەن بولعانداردىڭ ءبارىن ءبىلىپ، كورىپ وتىر...

- ەل اراسىندا «دەموكراتيالىق مەملەكەت بولعاننان كەيىن ءسىز سياقتى ازاماتتاردى ايتەۋىر ءبىر وپپوزيتسيا كەرەك دەپ ادەيى ۇيىمداستىرىپ قويعان عوي» دەيتىن سوزدەر دە بار. بۇعان نە دەيسىز؟

- بىرىنشىدەن، قازاقستاندى دەموكراتيالىق مەملەكەت دەۋگە بولمايدى. ولاي دەۋىمە ناقتى دالەلدەرىم بار. قازاقستان - اۆتوريتارلىق رەجيمدە. ن.نازارباەۆ 1990-جىلدىڭ ساۋىرىنەن بەرى پرەزيدەنت لاۋازىمىنا 6 رەت سايلاندى! وركەنيەتتى ەلدەردە پرەزيدەنت ەكى مەرزىمنەن ارتىققا سايلانبايدى. پارلامەنتى ءبىر پارتيادان عانا تۇراتىن ەلدى دەموكراتيالىق دەپ كىم اتايدى؟ سايلاۋ كوميسسيالارى قۇرامدارىنا وپپوزيتسيا وكىلدەرى ەنگىزىلمەگەن. سونىڭ سالدارىنان تاۋەلسىزدىك العان 20 جىلىمىزدا ءبىر سايلاۋ ءادىل وتكەن جوق. ىلعي داۋىس ۇرلاۋ، ناتيجەنى بۇرمالاۋ.

ءيا، قازاقستاندا ادەيى ۇيىمداستىرىلعان وپپوزيتسيا بار. ولار تىركەۋدەگى كوممۋنيستىك پارتيا مەن «ازات» جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتياسىنان وزگەلەر. ولار جوعارى بيلىككە قارسى تۇرماق تۇگىلى، ءبىر اۋىز سىن ايتا المايدى!

ارعىلاردى تىزبەي-اق، كەشە عانا 28-مامىردا الماتىدا وتكەن قىتاي ەكسپانسياسىنا قارسى ميتينگكە سول پارتيالاردان، نە پارلامەنتتەن ءبىر ادام نەگە كەلمەدى؟! ويتكەنى ەلىمىزگە زور قاتەر ءتونىپ كەلە جاتسا دا، اقورداعا قاراپ، بۇعىپ قالدى ولار...

- ءسىزدىڭ پارتياڭىز نەنى كوزدەيدى؟ جالپى كوپپارتيالى پارلامەنتتى قولدايسىز با؟

- قاي پارتيانىڭ بولماسىن قوعامدىق قوزعالىستان باستى ايىرماشىلىعى - سايلاۋمەن بيلىككە جەتىپ، ءوز باعادارلاماسىن مەملەكەت، حالىق يگىلىگى ءۇشىن جۇزەگە اسىرۋ. ونداي ماقسات قويماعاندى - پارتيا، ونىڭ مۇشەلەرىن وتانىنىڭ پاتريوتتارى دەپ ايتا المايمىن. مەن مۇشەلىككە كىرگەن «ازات» جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتيالق پارتيا - ساليقالى ساياسي بىرلەستىك. ونىڭ جەتەكشىلەرى مەن مۇشەلەرى ىشىندە پارلامەنتتىڭ ەكس-توراعاسى، پرەمەر-ءمينيستردىڭ بۇرىنعى ەكى ورىنباسارى، ونعا تارتا مينيستر بولعاندار، ايماق باسقارعاندار بار. قازاقستاندا كەڭەس وداعىنىڭ ەكى ءتىرى باتىرى (توقتار اۋباكىروۆ پەن نيكولاي كرەمەنيش) تۇرىپ جاتسا، ەكەۋى دە ءبىزدىڭ پارتيادا! پارلامەنت دەپۋتاتىن، مينيستر مەن ايماق اكىمىنىڭ ورىنباسارىن، دەپارتامەنت باستىعىن، پروكۋرورلىق پەن سۋديالىقتى اتقارعاندار، گەنەرال، پولكوۆنيك شەندەرىن، قۇرمەتتى اتاق العاندار ونداپ سانالادى. ياعني ناعىز مىقتى پارتيا ەكەنىمىزدى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى! بيلىككە جەتە قالساق - ونى الىپ كەتۋگە مۇمكىندىگىمىزدىڭ تولىقتاي بارىنا كوپشىلىك كۇماندانا قويماس.

ارينە، كوپ پارتيالىق پارلامەنتتى قولدايمىن! بىراق الداعى سايلاۋدا بيلىك «نۇر وتان» قاتارىنا ونىمەن نيەتتەس ەكى پارتيانى ەنگىزە قويىپ، وپپوزيتسيانى تاعى جولاتپاۋى مۇمكىن. ونداي كوزبوياۋشى «كوپپارتيالقىتىڭ» حالىققا دا، مەملەكەتىمىزگە دە پايداسى جوق. وپپوزيتسيانىڭ قاتىسۋىنسىز پارلامەنت ەلدى پروگرەسكە باستاي المايدى.

- قازىر كەيبىر اپتالىق باسىلىمدار اسىراۋشىسىنا عانا قاراپ جازاتىن بولدى. مەملەكەتتىك گازەتتەر بيلىكتى ماقتايدى، وپپوزيتسيا داتتايدى. بىرجاقتى پىكىر وقىرمانىن مەزى قىلماي ما؟

- اسىراۋشىسىنا قاراپ جازاتىن اپتالىقتاردىڭ ەكىگە بولىنەتىنىن جوعارىدا ايتتىم. ال، مەملەكەتتىك گازەتتەردىڭ، تەلەارنالاردىڭ، راديونىڭ بيلىكتەگىلەردى سىنامايتىندارى، تەك ماقتايتىندارى قاراپايىم حالىقتى ابدەن «تويعىزىپ»، ءتىپتى جۇرەكتەرىن اينىتىپ جاتقاندارى - اقيقات.  وپپوزيتسيا «داتتاعاندا» قاسقايىپ تۇرىپ داتىن جازادى. وتىرىكتى ەمەس، شىندىقتى جازادى. حالىقتىڭ قينالىسىن، بيلىك تاراپىنان بولىپ جاتقان، جول بەرىلگەن جاپپاي جەمقورلىق پەن پاراقورلىقتى، كۇندەلىكتى زاڭ بۇزۋشىلىقتى، كونستيتۋتسيانىڭ اياققا تاپتالۋىن، مەملەكەتكە تونگەن قاۋىپ-قاتەرلەردى جازادى. بۇدان ەسى دۇرىس وقىرمان مەزى بولادى دەپ ايتا المايمىن.

- قاي مەملەكەتتى الىپ قاراساڭىز دا، ءتورت قۇبىلاسى تەڭ ەمەس. قان توگىلىپ جاتقان كەيبىر ەلدەرگە قاراعاندا، بىزدەگى جاعداي شۇكىرشىلىك دەۋگە بولاتىن شىعار؟

- مەملەكەت ءۇشىن باستى ءتورت «قۇبىلاعا» نەلەر جاتادى؟ ءبىرىنشىسى - ونىڭ ۇلتتىق، تاۋەلسىز بولۋى، ياعني وزگە دە مەملەكەت اتانۋ شارتتارىنىڭ تولىق ساقتالۋى. ەكىنشىسى - ەكونوميكاسىنىڭ، الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ جوعارى بولۋى، سىرت قارىزدارعا مولىنان باتپاۋى. ءۇشىنشىسى - شىنايى دەموكراتيا ورناۋى، حالىقتىڭ ناقتى بيلىكتى قولىندا ۇستاۋى، اۆتوريتاريزمگە جول بەرمەۋى. ءتورتىنشىسى - وزگە مەملەكەتتەر مەن ءوز ەلىنىڭ بولاشاعىن قارپىپ جەيتىن جالماۋىز جەمقورلارىنا «جەم» بولماۋى، بايلىعىن ولارعا تاراتىپ بەرمەۋى، وزگە ەلدەر ەكسپانسياسىنا جول بەرمەۋ.

ەندى وسى «ءتورت قۇبىلانى» ءوز مەملەكەتىمىز بويىنشا قىسقا عانا تالداپ كورەيىك. بىرىنشىدەن، «تاۋەلسىز بولۋى» كۇمان تۋعىزىپ تۇر. قازاقستان ۇكىمەتى كوپ جاعدايدا رەسەي، اقش جانە قىتاي باسشىلىقتارىنا جالتاڭداۋمەن، سولاردىڭ قاس-قاباقتارىنا قاراۋمەن ۇتىلىستارعا قالىپ ءجۇر. بۇل - شىن تاۋەلسىزدىك ەمەس. ەكىنشى، قۇبىلامىزدى تۇگەلىمەن جوققا سانايمىن. قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى جوعارى ەمەس: تەك وندىرىلگەن شيكىزات تۇرلەرىنە قاراپ وتىرمىز، ونەركاسىپتىڭ بارلىق ءتۇرى، اۋىلشارۋاشىلىعى بۇدان 20 جىل بۇرىنعىدان دا تومەن. الەۋمەتتىك جاعداي دا سولاي، باعانىڭ سايكەسسىزدىگىگىنەن حالىق پەن شاعىن، ورتا كاسىپكەرلىك سىلكىنە الماي وتىر. سىرتقى قارىزىمىز 118 ميللارد دوللارعا جەتتى. بۇنى جان باسىنا شاققاندا 7400 دوللاردان كەلەدى. پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر اراسىندا قارىزعا باتۋدان ءبىرىنشى ورىندا تۇرمىز. وزبەكستاننىڭ سىرتقى قارىزى جان باسىنا شاققاندا - 176 دوللار... ءۇشىنشى «قۇبىلامىز» دا جوق. بىزدە شىنايى دەموكراتيا ورناماعان، ودان بيلىك ولەردەي شوشيدى. حالىق ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى بيلىكتى قولىندا ۇستاماق تۇگىلى، ماڭىنا جۋىعان جوق. قازاقستانداعى اۆتوريتاريزم ءوزىنىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتكەن، الەمدەگى 200-گە تارتا مەملەكەت اراسىندا بۇل جونىنەن العاشقى «جيىرمالىقتا» ءجۇرمىز. ءتورتىنشى قۇبىلامىز جايلى نە ايتامىن. قازاقستاندى شەتەل كومپانيالارى مەن ءوزىمىزدىڭ قولدان جاساعان الپاۋىتتارىمىز، بيلىكتەگىلەردىڭ وزدەرى قوماعايلانا قارپىپ جاتىر. الەمدە بىزدەن ارتىق ەل جوق شىعار، بايلىعىن وزگەلەرگە تىم ارزانعا تاراتىپ بەرىپ جاتقان... وزگە ەلدەر ەكسپانسياسى دا زور قاۋىپىن ءتوندىرىپ كەلە جاتىر... قازاقستاندا جىل سايىن شامامەن 15 ميلليارد دوللار اقشا قولدى بولادى ەكەن. سوڭعى 15 جىلدا ەلىمىزدەن سىرتقا 190-200 ميلليارد دوللار اقشا كەتىپ قالعان كورىنەدى...

بىزدەگى جاعداي توعىشارلاردىڭ ءبىر كۇندىك شۇكىرلىگىنە كەلەدى. ادام قۇقىن تابانعا تاپتاتتىرىپ، ەلدىڭ قۇداي بەرگەن وراسان زور بايلىعىن اركىمگە تاراتىپ بەرىپ، باعا اتاۋلىنى بەتىمەن جىبەرىپ، جەمقورلىقتى جاپپاي ءوربىتىپ، سايلاۋلارداعى داۋىستاردى ۇرلاتتىرىپ، جىگىتتەرىمىز بەن قىزدارىمىزدى قۇل مەن كۇڭ ەتتىرىپ، قىتايدىڭ جاۋلاپ الۋى الدىندا دارمەنسىز كۇي كەشە وتىرىپ - كورسوقىرلىقپەن: «شۇكىرمىز» دەيمىز. «ءيا، زامانىمىز تىنىش، وسى شۇكىرلىگىمىزگە ريزامىز، اينالايىن،  بيلىك» دەپ بۇگىن ءماز بولعانىمىزبەن، ەرتەڭگى كۇن قانداي كۇي كەشەتىنىمزدى الدىن الا ويلاۋ بىزدە تىپتەن تاپشى. «سىنىقتان وزگەنىڭ ءبارى جۇعادى» دەگەن، بيلىكتىڭ ءبىر كۇندىك وي مەن ءىس ارەكەتى حالىققا دا جۇعىپ بولعانداي سەزىنەم. قورقاتىنىم - بيلىكتەگىلەردىڭ وتانشىلدىق پاتريوتيزمنەن ادالانىپ بولعانى بەلگىلى، بيلىكتەگىلەردىڭ سول وتانعا دەگەن مەيىرىمسىزدىگى حالىققا دا جۇعا ما دەگەن وي.

مەن جۋرناليستەن، ساياساتكەردەن بۇرىن، كاسىبي تاريحشىمىن. ينستيتۋتتا الەمدىك تاريحتى ىلعي بەسكە وقىعانمىن. اراب ەلدەرىنىڭ عاسىرلار بويعى تاريحىن جاقسى بىلەمىن دەپ ايتا الامىن.  اراب حالقى بيلىككە ءومىر بويى   باس ۇرىپ كەلگەن.  ەندى مىنە، جاڭا عاسىر كەلۋىمەن جاستارى كەنەتتەن سەرپىلىپ، ديكتاتورلارعا قارسى باس كوتەرىپ جاتىر. وسى جىلدىڭ قاڭتارىندا تۋنيس حالقى جاستار كۇشىمەن ەلدى 23 جىل بيلەگەن بەن ءاليدى تاقتان تايدىردى. اقپاندا ەگيپەتتىڭ 29 جىل پرەزيدەنتى بولعان حوسني مۇباراك حالىقتىق رەۆوليۋتسيا ناتيجەسىندە وتستاۆكاعا كەتتى. سول اقپاننان بەرى يەمەن مەن ليۆيادا، ساۋىردەن باستاپ سيريادا حالىقتىق تولقۋلار ءجۇرىپ جاتىر. ويتكەنى يەمەننىڭ پرەزيدەنتى ابداللا سالەح 33 جىل، ال ليۆيا باسشىسى مۋامار كاددافي 42 جىل بيلىكتە وتىرىپ، اۆتوريتارلىق رەجيم ورناتۋمەن حالىقتى ەزگىگە سالعاندار، مەملەكەتتەرىن اياۋسىز توناعاندار. بۇگىنگە دەيىن ۇرلاعانداردان بەلگىلى بولعانى: بەن اليدىكى - 13,5 ملرد. دوللار، ب.اسادتىكى (سيريا پرەزيدەنتى) - 18 ملرد. دوللار، ا.سالەحتىكى - 27 ملرد. دوللار، م.كاددافيدىكى - 43 ملرد. دوللار، ح.مۇباراكتىكى - 70 ملرد. دوللار. 5-ماۋسىمدا اۋىر جاراقات العان ا.سالەح - بەن ءالي ءتارىزدى  ساۋد ارابياسىنا قاشتى، م.كاددافي بيلىگى وسى ايدا قۇلايتىنى بەلگىلى بولىپ تۇر. ەكى ۇلىمەن قاماۋعا الىنعان ح.مۇباراكقا حالقى ءولىم جازاسىن بەرۋدى تالاپ ەتۋدە.

ءححى-عاسىردا ديكتاتورلاردىڭ بۇرىنعىشا بيلەپ-توستەۋلەرىنە مۇمكىندىك بەرىلمەيدى. اراب ەلدەرىندەگى جاعدايدىڭ پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردە قايتالانۋى - زاڭدىلىق. الايدا، حالىقتى ءومىر بويى الداپ، نە قورقىتىپ، وزدەرىنىڭ شەكسىز بيلىكتەرىن جۇرگىزۋ، مەملەكەتتى تەسىپ سورۋمەن بايىعان ۇستىنە باي بەرۋ مۇمكىن ەمەس. «مىڭ اسقانعا - ءبىر توسقان» دەگەن بار قازاق حالقىندا. جوعارىدا اتالعان ديكتاتورلار اقىر سوڭىندا ماسقارا كۇيگە ۇشىرايتىندارىن ويلاعاندار ەمەس. ويلاسا - بۇلاي بولماس ەدى. قازىر الەمنىڭ قاي ەلىندە بولماسىن حالىق ساۋاتتى، كوبى ۋاقىتتى، وڭتايلى ءساتتى كۇتىپ ءجۇر... ءبىزدىڭ بيلىكتەگىلەردىڭ دە وسىنى ەسكەرگەندەرى ءجون.

- قايتا-قايتا قىسپاق كورىپ، ومىرلەرىنە قاۋىپ تونگەن كەي ازاماتتار وپپوزيتسيادان ءوز ەرىكتەرىمەن باس تارتتى. ءسىزدىڭ دە بيلىكپەن اراداعى بىتىسپەس داۋدان كوڭىلىڭىزدىڭ قۇلازىعان كەزدەرى بولعان شىعار؟ بولاشاقتان قانشالىقتى ءۇمىتتىسىز؟

- بيلىكتە بولسىن، وپپوزيتسيادا بولسىن، بەيتاراپتىقتا بولسىن - ادامنىڭ ءوز ەركى. ولاردى سول ءۇشىن كىنالاۋعا بولمايدى. ادامدار ءوز كوزقاراستارى مەن ۇستانىمدارىن وزگەرتۋگە حاقىلى. تەك سىرتتان كۇشتەۋ ارقىلى وزگەرتۋگە جول بەرىلمەسىن. مەن تابيعاتىمنان وپتيميست بولىپ جاراتىلعانمىن. سوندىقتان ءتۇڭىلىپ قۇلازىعان ەمەسپىن. بىراق ادام بولعاسىن ءتۇرلى ويلاردى، سارالاۋ مەن ساراپتاۋلاردى باسىمنان وتكىزەتىنىم راس. الگىندە وپپوزيتسيادا جۇرگەنىمە - 16 جىل دەدىم. بۇل از ۋاقىت ەمەس. بىراق الەمدىك تاريحتا 25-30 جىل تىرەسىپ، كۇرەسۋمەن ءجۇرىپ وپپوزيتسيالىق پارتياسىن ارەڭ دەگەندە جەڭىسكە جەتكىزگەندەر بار.

بولاشاقتان مىنالاردى ءۇمىت ەتەمىن. الدىمەن قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن ماڭگىلىك ساقتاپ قالسىن. ودان كەيىنگىلەرى: ەلىمنىڭ اۆتوريتارلىق رەجيمنەن ادا بولۋى; شىنايى دەموكراتيالىق مەملەكەتكە اينالۋىمىز; جەمقورلىقتان، ەلدى جاپپاي توناۋدان ءبىرجولا قۇتىلۋىمىز; كەيىنگى ۇرپاقتىڭ «ءتورت قۇبىلالارى تەڭ» جاعدايدا عۇمىر كەشۋلەرى.

ءوزىمنىڭ ساياساتكەر رەتىندەگى ءبىر ءۇمىتىمدى ايتا كەتەيىن. قازاقستاننىڭ ۇلكەن تىعىرىققا تىرەلگەنى - اقيقات. ودان شىعاراتىن 2-ءشى پرەزيدەنت قانداي، كىم بولۋى كەرەك. بۇل قازىر كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ مىڭداعان وتانداستارىمىزدىڭ كوكەيىندەگى ماڭىزدى سۇراق. اشىق ايتارىم - بۇگىنگى بيلىكتە ونداي ادام جوققا ءتان. مەنىڭ پايىمداۋىمشا وعان لايىق - اكەجان قاجىگەلدين. ارينە، بىرەۋلەردىڭ ونى ەسەپتەن ەرتەرەك شىعارىپ تاستاعاندارىن سەزەمىن، بىلەمىن. سوندا ونىڭ قانداي ارتىقشىلىعى بار، وزگە ۇمىتكەرلەردەن؟

بىرىنشىدەن - ونىڭ جوعارى بيلىكتەن تاجىريبەسى مول. ەلىمىز وتە قيىندىق كورگەن 1994-1997-جىلدارى ول پرەمەر-مينيستر بولدى. حالىق ۇمىتپاعان شىعار، 1993-جىلدىڭ 15-قاراشاسىندا ۇلتتىق اقشامىز ەنگىزىلگەندە اقش-تىڭ 1 دوللارى - 4 تەڭگە 80 تيىنعا باعالانعان. ارادا 11 اي وتكەندە اكەجان ماعجانۇلى س.تەرەششەنكودان ۇكىمەت باسشىسىن قابىلداپ العانىندا 1 دوللار - 53 تەڭگەگە جەتكەن ەدى. ياعني ينفلياتسيا تەك 11 ايدا - 1104 پايىز قۇرادى! ونىڭ ۇستىنە س.تەرەششەنكو مىرزا شەتەلدەن قارىزعا العاننان 2,5 ميلليارد دوللاردى بىرەۋلەرگە قايتارىلمايتىن ەتىپ ۇلەستىرىپ جىبەرگەن... 1997-جىلدىڭ قازانى ورتاسىندا ءا.قاجىگەلدين وتستاۆكاعا كەتكەندە 1 دوللار 67 تەڭگە بولاتىن. ياعني، 36 ايداعى ينفلياتسيا - 26 پايىز عانا! وعان 1996-جىلدىڭ قورىتىندىسىمەن «جىل رەفورماتورى» دەگەن الەمدىك سميت سىيلىعى جايدان بەرىلگەن جوق، بۇكىل پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارى اراسىندا ءبىرىنشى ەتىپ... ءبىر سوزبەن ايتقاندا ول - ەكونوميكاعا وتە جەتىك ادام.

ەكىنشىدەن - ءا.قاجىگەلديندى دۇنيەجۇزى مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ، ءىرى ساياساتكەرلەرىنىڭ تەڭ جارتىسى بىلەدى. حالىقارالىق دارەجەدەگى بەدەلى جوعارى.

ۇشىنشىدەن - ول 10 جىلدىڭ ۇستىندە ۇلىبريتانيادا تۇرىپ، دەموكراتيا ابدەن سۇيەگىنە سىڭگەن ادام. ادام حاقىنا زور كوڭىل ءبولىپ، تەز ارادا ەلىمىزدە ادىلەتتى قوعام ورناتا الادى. ءا.قاجىگەلدين مەملەكەت، قوعام، حالىق ءۇشىن اۋاداي قاجەت بۇل قۇندىلىقتى قۇرانداي ۇستايتىنىنا سەنىمدىمىن.

تورتىنشىدەن - ءا.قاجىگەلدين تەمىردەي ءتارتىپ ورناتاتىن قايراتكەر. مۇنىسىمەن ەلىمىز بەن حالقىمىزدى جىلدان جىلعا ويسىراتا وپىرىپ بارا جاتقان جەمقورلىققا، پاراقورلىققا بۇعاۋ سالادى.

بەسىنشىدەن - ءا.قاجىگەلدين ءاۋ باستان ىرگەدەگى قاۋىپى زور قىتايمەن ەمەس، قيانداعى جاپونيامەن ەكونوميكالىق ءىرى سەرىكتەس بولۋدى قالاعان-دى. پرەزيدەنت بولسا - سول ماقساتىنا جەتەرى انىق.

سوڭىندا ايتارىم، «مىنا دوسپانوۆ قيسىنى كەلمەيتىندى قيالداعانى قالاي؟» دەيتىندەردىڭ شىعا كەلەرلەرىن بىلگەندىكتەن، مىنانى ەسكە سالعاندى ءجون كوردىم.

ۆ.لەنين 1898-جىلى ءوز پارتياسىن قۇرعاندا، رەسەي يمپەرياسىندا 3 عاسىر بيلىك ەتكەن رومانوۆتار مونارحياسىنا ءبىرجولا توسقاۋىل قويىپ، ۇكىمەت باسىنا پارتياسىمەن ءوزى كەلۋدى ماقسات تۇتقان ەدى. ول ماقساتىنا 19 جىل تىنباي كۇرەس ارقاسىندا جەتىپ تىندى. ونىڭ 10 جىلى ەميگراتسيادا وتكەنى ايان.

نەلسون ماندەلا 45 جىل وپپوزيتسيادا ونىڭ جارتىسىنا جۋىعىن تۇرمەدە وتكىزگەنىمەن، اقش-تىڭ جان-جاقتى قولداۋىمەن وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنە سايلانىپ، مەملەكەتىنە دەموكراتيا ورناتىپ بەرگەن...

ەميگراتسياعا كەتۋگە دۋشار بولعان حاميت كارزاي دا اقش باستاعان ءىرى دەموكراتيالىق ەلدەر قولداۋىمەن كەرى ورالىپ، اۋعانستاننىڭ پرەزيدەنتى بولىپ شىعا كەلدى...

سوندىقتان دا 1998-جىلدان ەميگراتسياداعى ءا.قاجىگەلديننىڭ دە ايى مەن كۇنى وڭىنان تۋىپ قالار...

رەداكتسيادان: جۇماباي دوسپانوۆ 1952- ءنشى جىلى اتىراۋ وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 19 جىل كاسىپوداقتاردا باسشىلىق قىزمەتتەر اتقارعان. 1995-جىلدان بەرى رەسمي دەموكراتيالىق وپپوزيتسيادا. 1998-2004-جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكالىق حالىق پارتياسى، 2006-جىلدان بەرى جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ اتىراۋ وبلىستىق فيليالدارىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارىپ كەلەدى. 2004-جىلدان مەملەكەتارالىق «التىن عاسىر» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى.

2002, 2004-جىلدارى پارلامەنت ءماجىلىسى دەپۋتاتتىعىنا تۇسكەن. «لينكولن قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» (اقش، 2000), «ازاتتىق» سىيلىعىنىڭ يەگەرى (2004).

وپپوزيتسيالىق قىزمەتى ءۇشىن 44 رەت سوتقا تارتىلعان، 5 رەت ومىرىنە قاستاندىق جاسالىنعان.

سۇحباتتاسقان - گۇلميرا سۇيەكەنوۆا،

«اباي-اقپارات»