Qazaqstannyng shyghystanu ghylym, bilimi: qytaytanu men japontanu bólimderi jayly

Qytaytanu. Shyghystanushy-qytaytanushy tarih ghylymdarynyng doktory, professor, K.Sh. Hafizova halyqaralyq ýlken ghylymy konferensiyagha oray jazylghan maqalasynda: «Lishi v 1984 godu pry fakulitete kazahskoy filologiy v KazNU iym. Kirova (segodnya – KazNU iym. ali-Farabi) byla sozdana kafedra vostochnoy filologii, zatem fakulitet vostokovedeniya v 1989 godu. Dlya  otkrytiya kafedry y rosta ego v samostoyatelinyy fakulitet mnogo usiliy prilojil doktor filologicheskih nauk, professor  A.B. Derbisaliyev – pedagog, a zatem diplomat y krupnyy religioznyy deyateli. V iine 2000 g. vpervye v Sentralinoy Aziy svetskoe liso bylo izbrano muftiyem DUMK. V nachale na kafedre vostochnoy filologiy prepodovaly vsego try yazyka: arabskiy, kitayskiy y persidskiy. Kafedra kitayskoy filologiy otkrylasi v 1991 g., vozglaviti  ee byl priglashen A. Derbisaliyevym, avtor etih strok t.e. Hafizova K.Sh» depti.

[Qazaqstandaghy shyghystanu zertteuleri, jetistikteri men bolashaghy. Halyqaralyq ghylymy konferensiya materialdary. 12 qazan 2016 j. Almaty 2016, 72 bet].

Osy rette sәl sheginis jasay keteyin. 1977 jyly men Mәskeudegi Shyghystanu institutynyng aspiranturasyn bitirip kelgen son, Almatydaghy Qazaq SSR Ghylym akademiyasy M.O. Áuezov atyndaghy әdebiyet jәne óner institutyna ghylymy qyzmetker bolyp ornalastym. Birer uaqyttan song S.I. Kirov atyndaghy qazaq memlekettik uniyversiytetining rektory, professor Ó.A. Joldasbekov shaqyrady degen habar jetti. Sóitip ol kisining qabyldauyna bardym. Jaqsy әngime boldy. 1975 jyly 29-sәuirde  Qazaq SSR Ministrler kenesi respublikamyzda arab tilin oqytu jәne oghan qajetti kadrlar dayarlau turaly arnayy qauly qabyldaghan eken. Soghan oray rektor aghamyz maman izdestirude ekenin aita kele, uniyversiytetke shaqyrdy. Áuelgide professor Z. Qabdolov jetekshilik etetin qazaq әdebiyeti kafedrasyna qabyldandym. Sodan 1977 jyly qyrkýiek aiynda filologiya fakulitetining qazaq tili men әdebiyeti mamandyghyna týsken 50 student ishinen arab tilin oqyghysy keletin 12 shәkirtti tandap alyp oqyta bastadym. Bolashaq shyghystanu fakulitetining irgetasy osylay qalanyp edi. Shyghystanu tek arab tilinen ghana túrmaydy emes pe?! Oilana, aqyldasa kele bolashaq fakulitetting syzba jobasyn jasadym. Arab bóliminen song parsy, odan keyin jogharyda K.Sh. Hafizova aitqanday qytay tili men әdebiyeti bólimin,  al, 1984 jyly shyghys filologiyasy kafedrasyn úiymdastyrdym. Shyghystanushy oqytushylar әuelgide jalpytiltanu (kafedra obsheeyazykoznaniye)  kafedrasyna toptastyq.

Qytay til mamandaryn tabu óte qiyn boldy. Qytay tilin bilemiz, oqytushylyq qyzmetke alynyz degen úsynyspen Semyatova, Qúsayynov degender keldi. Biraq olar qytay tilin bilgenderimen, til bilimi boyynsha týsinigi joq edi. Bireui geograf bolsa, ekinshisi de  basqa sala mamany bop shyqty. Men bolashaq shyghystanushylardyng qazaq tilin jaqsy biletinderden boluyn eskerdim. Sol sebepti Tashkent uniyversiytetindegi shyghystanushylarmen habarlasyp, últy qazaq oqytushylardy izdestire bastadym. Ol jaqtan Mәdy Núrsaidov jәne Amantay Torghaev degen azamat jayly habar jetti. Sonymen Mәdy Núrsaidov janúyasymen Almatygha kóship keldi. Qytay tilining Qazaqstandaghy túnghysh oqytushysy da sol boldy. Ol Ózbekstan astanasyndaghy uniyversiytetting shyghystanu fakulitetining qytay tili bólimin  tamamdapty. Ol keluin kelgenimen pәter jaghynan biraz qiyndyq kórdi.  Biraq moyyghan joq. Óz isine berile kiristi. Sodan song Amantay inimiz de qytay tilinen sabaq beruge tartyldy. Ýshinshi jigit naghyz qytay azamaty  Ly Guan edi. Ol da Tashkentte  Núrsaidov Mәdiymen birge oqyghan eken. Ol da kónilden shyqty. Ózi әri momyn jigit bop shyqty. Qytay tili ghana emes, qazaq tilinen de habary bar ekeni bayqaldy. Óitkeni ol Qazaqstanda tuylghan Qazaqstan Respublikasynyng azamaty edi. Ol Almatyda tirkemesi bolmaghandyqtan, úmytpasam Almaty oblysy Esik qalasynan baryp kelip qyzmet etti. Ýsheui de studentterdi óz pәnderine qyzyqtyra aldy, ýiirip әketti. Studentter de qytay tilin asa bir qúlshynyspen oqydy.

Shyghystanu fakulitetinde qytay tili jәne qytay tarihy oqytyla bastaghannan bastap agha oqytushy Núrsaidov Mәdy qytay tilin oqytyp ýiretude zor enbek sinirdi. Ol qytay tilin oqytudaghy programmalar men talaptardyng ózgeruine baylanysty, әr jyldary qytay tilin oqytudyng birneshe baghdarlamasyn qúrastyrdy. Ol baghdarlamalar uniyversiytet baspasynda jaryq kórdi. Osymen qatar Núrsaidov Mәdy birneshe oqu qúraldaryn jazyp, búl oqu qúraldary dәris  jýrgizude paydalanyldy, atap aitqanda: «Qytay tilindegi esim sózder», «Qytay tilindegi jәrdemshi sózder», Kafedra oqytushylary Anipina Áliya jәne Dosymbekova Rauanmen birlikte «Qytay tilining fonetikasy», «Qytay tilindegi antonim sózder», «Qytay mәtinderi», Ahmetqyzy Gýljanmen birge «Ekonomika jәne múnay salasyndaghy terminder sózdigi»  (ýsh tilde qytaysha-qazaqsha-oryssha) «Qytay kalligrafiyasynyng shyghu tarihy» Anipina Áliyamen birlikte. Mәdy birneshe kafedra mengerushilerining auysuyna baylanysty oqu orynda mengerushining mindetin qyzmetinde abyroymen atqaryp jýrdi. Osy jyldary  óz týlekterimizden kafedradaghy múghalim bolyp qalghan jas mamandargha óz aqyl-kenesin berude ol esh kómegin ayaghan emes. Qytaytanushy jas mamandar aghaylaryna shyn kónilden riza bolysty. Áriyne kafedranyng basqa da múghalimderi oqulyqtar men oqu qúraldaryn uniyversiytet baspasynan shygharyp sabaq ótkizuge paydalanyp otyrdy.

Kafedrada Mәdiyding jasy ýlkendigi  men qytay tilinde dәris berude enbek stajynyng kóptigine baylanysty, onyng múnday is-әreketin layyqty baghalap otyrdyq.

Sonymen alghashqy kezde yaghny 1989-1990 jyldary qytay tili mamandyghyndaghyndaghy top arab tili kafedrasynyng ayasynda boldy. Osy jyly qytay tili filologiyasyna 10 talapker, qytay tarihy boyynsha 7 talapker student bolyp qabyldandy. 1989–1990 jyly búl bólimde ýsh qytay tili mamany júmys istedi, búlar: Núrsaidov Mәdi, Ly Guan, Torghaev Amantay edi. Kóp úzamay Torghaev A. Syrtqy ister ministrligine auysyp ketti, al Ly Guan jeke sharuashylyghyn ashyp basqa kәsipti múrat etti. 1991 jyly arab tili kafedrasynan, qytay tili men tarihyn óz aldyna kafedra etip shyghardym. Kafedra basshysy bolu ýshin ghylym kandidaty nemese doktory ghylymy dәrejesi bolu kerek edi. Onday adam da tabyldy. Ol Qazaq SSR ghylym akademiyasynda qyzmet istep jýrgen Klara Shaysúltanqyzy Hafizova edi. Sol kisini kafedra basshysy etip taghayyndadym. Sonday-aq birte-birte  Qytaydan múghalimder shaqyrta bastadyq. KazMU-de әr jyldary qyzmet etken qytay azamattary mynalar: Chjao Szyanisiyn, Ly Venichan, Hu Ayhua, Muhabbat t.b. Últy qytay bolghandyqtan búl kisiler negizinen auyzeki qytay tilinen, sonday-aq  qytay tili men әdebiyetinen de sabaq berdi.Últy qazaq azamattar: Erkin Ákimhanúly, Dýken Mәsimhan, Ahmetjan Haybar, Batusheva Gulifiya, Amanjolova Eldana, Ayypúly Rahym, Saduaqas Serik t.b. Búlar dәristi qytay tilinde jýrgizip týsindiruin kurstyq joghary tómendigine baylanysty qazaqsha aitty. Búlar Pekindegi az últtar jәne Ýrimshi pedagogikalyq Institutynyng týlekteri bolatyn. Árbirining múghalim bolyp istegen stajdary da boldy. Sóitip birte-birte qytay tili oqytushylarynyng sany óse týsti.

Osylay kýnder men ailar jyljyp ótip shyqty. Birde Ýrimshi uniyversiytetimen yntymaqtastyq jayly mәmlege keludi qolgha aldyq.  Rektor K. Nәribaev, professor Z. Qabdolovtan túratyn delegasiya Ýrimshige attandy. Olar uniyversiytetaralyq qyzmettestik jayly kelismshart jasasyp qaytty. Ol boyynsha Ýrimshi uniyversiyteti bizge qytay tili boyynsha ústazdarmen qamtamasyz etuge tiyis edi. Aradan biraz uaqyt ótken song Ýrimshiden eki oqytushy keldi. Biraq ókinishke oray oqu ornymyz Ýrimshilik oqytushylargha tiyisti túrmystyq jaghday jasay almady. Ýrimshilik múghalimder studentter jataqhanasynda túrugha mәjbýr boldy. Osynday qiynshylyqtargha shyday almay olardyng bireui eline qaytyp ketti.

Birte-birte KazGU-degi qytay tili bólimine   últy qazaq  qytaylyq bauyrlarymyz da kele bastady. Ol jaqtan Shara Tanjaryqqyzy degen maman kelip,  biraz ústazdyq etti. Sonday-aq Pekindegi soltýstik poliytehnikalyq uniyversiytetining Ly degen ústazy keldi. Ol da kónilden shyqty. Elderinen alysta jýr ghoy dep, anda-sanda ústaz Ly men parsy tilining múghalimderi qandastarymyz Ashat Orazbaev (Qyrghyzstan) men Irandyq Islam Jemeneydi ýige, dәmge shaqyryp  túrghanym da jadymda. Olar da óz isterin abyroymen atqardy. Sóitip jýrgende men uniyversiytetting prorektory etip taghayyndaldym. Biraq shyghystanushylardy prorektor retinde qamqorlyqqa alu isi maghan qaldyryldy.

Klara Shaysúltanqyzy  1991–1995 jylgha deyin qytay tili kafedrasyn basqardy. Sonyra ol KazGUmen jasalghan kelisimshartqa oray Lanchjou uniyversiytetine ghylymy issapargha ketti.

Kafedra mengerushisi Klara Shaysúltanovanyng Qytayda bitirgen qazaq azamattary arasynda sabaqty qalay ótkizu kerektigi turaly týsinispeshilikter de bolmay qalghan joq. Klara Shaysúltanqyzy olardan Kenes odaghy studentterine qoyylatyn talapty oryndaudy talap etti. Birynghay tәrtipke shaqyrdy. Mysaly: baghdarlamamen sabaq ótkizip, kýndelikti sabaq konspektilerining boluyn súrady. Búl әriyne dúrys edi. Klara Shaysúltanova birynghay  tәrtip boluy kerektigin Qytaydan kelgen múghalimderge shydamdylyqpen týsindirumen boldy. Biraq olar Qytaydyng sabaq  jýrgizu әdisinen shygha almady. Onyng ýstine qytay tilinen tól oqulyghymyz da bolmady. Qytay tili Qytayda shyqqan oqulyqtarmen ótkizildi. Búnyng ózi sabaq ótkizudegi ala-qúlalyqtar tughyzdy. Búghan riza bolmaghan Klara Shaysúltanova kafedra basshylyghynan bas tartyp, júmystan shyghyp ketti.

Klara Shaysúltanqyzy qyzmet istegen kezde qytaytanu boyynsha mamandar dayyndau bir jýiege týsirilip, oqu baghdarlamasy retke keltirilip edi.

2019 jyldyng 25-sәuirinde Almatydaghy Ghylym Ordasynda Klara Shaysúltanqyzynyng 80 jyldyghyna arnalghan dóngelek ýstel ótti. Onda ony men de qúttyqtadym. Qúttyqtauymda bylay dedim.

Qúrmetti Klara Shaysúltanqyzy!

Sizdi R. B. Sýleymenov atyndaghy Shyghystanu instituty újymy jәne óz atymnan mereyli mereytoyynyzben shyn jýrekten qúttyqtaymyn.

Sizdi kórnekti ghalym, belgili shyghystanushy, úlaghatty ústaz retinde bilemiz jәne qúrmetteymiz. Bilim pen ghylym salasyna ómirinizdi arnay otyryp, eki salany qatar úshtastyrdynyz. Tashkent memlekettik uniyversiytetinde «Qytay filologiyasy» mamandyghy boyynsha bilim alyp,  kandidattyq jәne doktorlyq dissertasiya qorghadynyz. Siz elimizding qytaytanushylarynyng kóshbasynda túrghan biregey ghalymsyz.

Enbek jolynyzdy elimizding Ghylym Akademiyasynyng Tariyh, arheologiya jәne etnologiya institutynda kishi ghylymy qyzmetkerden bastap, Úighyrtanu institutynda jalghastyrdynyz. Ál-Faraby atyndaghy QazÚU-da qytay tili kafedrasynyng mengerushi, Qazaqstan strategiyalyq zertteu institutynda jetekshi, bas ghylymy ghylymy qyzmetker, bólim mengerushisi, Qaynar uniyversiyteti Strategiyalyq jәne halyqaralyq zertteuler ortalyghynyng diyrektory jәne Qaynar uniyversiyteti janyndaghy Qazaq tarihy men órkeniyeti institutynyng diyrektory tәrizdi asa manyzdy qyzmetter atqardynyz.

Siz әli de qazaq-qytay tarihy baylanystary, qytaytanu salasyn jәne  halqymyzdyzdyng tól tarihyn zertteu men zerdeleudi tabyndylyqpen atqaryp kelesiz. Siz parasatynyz kemeldengen, óz ornynyz, mektebiniz bar ghalymsyz. Osy kezge deyin Qazaqstan tarihynyng ózekti mәseleleri men derektanugha arnalghan kóptegen qúndy kitaptar men ghylymy maqalalardyng avtorysyz. Sonyng ishinde «Sinskaya imperiya y kazahskie hanstva. Kn. 1-2.» Almaty, 1989; «Mejdunarodnye otnosheniya v Sentralinoy Azii. Kn. 1-2», Moskva 1989; «Dokumenty y materialy po istoriy Kazahstana, Sredney Aziy y Vostochnogo Turkestana». Almaty, 1994; «Kitayskaya diplomatiya v Sentralinoy Azii. XIV—XIX v». Almaty, 1995; «Kazahskaya» strategiya Sinskoy imperiiy», Almaty, 2007; «Dialog sivilizasiy Sentralinoy y Vostochnoy Azii, Almaty, 2013»  t.b. enbekterinizdi erekshe atap aitugha bolady. Osy jolda sharshamay, shaldyqpay әli de jeter jetistiginiz mol bolsyn!

 Klara Shaysúltanqyzy!

Sizdi 80 jyldyq mereytoyynyzben qúttyqtay otyryp, basynyzgha baqyt, otbasynyzgha baq-bereke, zor densaulyq, úzaq ghúmyr tileymiz.  Halqymyzdyng mýddesi jolynda әli de enbek etip, mereyiniz arta bersin! Barlyq arman-tilekterinizding oryndaluyna tilektespiz.

Sizge degen Allanyng núry men shapaghaty sheksiz bolghay!

Búl mening K. Hafizovanyng qytay tili mamandaryn dayarlaugha qosqan ýlesi ýshin  rizashylyghym da edi.

1991–1996 j. kafedragha oralman retinde D. Mәsimhan, A. Amanjolova, E. Akimhanúly, A. Qoybayúly, S. Saduaqas jәne 1994 jyly kafedranyng dosenti bolyp jazushy-publisist marqúm  Jaqsylyq Sәmiytúly, sonday-aq  shaqyrumen  Chjao Szyanisiyn, Chan Venichan, G. Batusheva sekildi ústazdar kelip qyzmet etti.

Dýken Mәsimhanúly aqyn, jazushy edi, keyinirek filologiya ghylymdarynyng doktory, L.N. Gumiylev atyndaghy Euraziya uniyversiytetining professory boldy. Qasym-Jomart Kemelúly Toqaev onyng «Qytaysha-qazaqsha sózdigine» jaqsy bagha bergeni esimde.

Marqúm Jaqsylyq Sәmiytúlyn men Saud Arabiyasynda  diplomatiyalyq qyzmette jýrgenimde Mekkede kórdim. Ol onda qajylyq saparmen kelgen eken.

Shyghystanu fakuliteti filologiya fakulitetindegi Shyghys filologiyasy men tarih fakulitetindegi Aziya jәne Afrika kafedralarynyng negizinde qúryldy, yaghny ol shyghystanushy filolog, shyghystanushy – tarihshy mamandar dayarlady. Keyinirek onyng oryndy da dúrys oilastyrylghany dәleldendi.

Qytay tarihy boyynsha әuelde  17 student oqydy. Olardyng birqatary sonyra Qytaydyng joghary oqu oryndarynda biliktilik arttyrugha jiberildi.

Olardyng arasynan qazir Qazaqstannyng Qytaydaghy tótenshe jәne ókiletti elshisi Shahrat Núryshev, Qoyshybaev Ghabiyt,  Serik Narysov Qazaqstannyng syrtqy ister ministrligining qyzmetkerleri, diplomattary shyqty.  Filolog qytaytanushy jas ghalym Fatima Dәuletova dissertasiya jazyp PhD doktory ghylymy dәrejesin aldy.

Osy rette  orayy kelip túrghan song Shahrat Núryshevke toqtala keteyin. Shet elderding Jogharghy oqu oryndarynda tildik biliktilik arttyrudan ótuge QazMU-ding shyghystanu fakulitetine arnayy oryndar bólingen kezde osy tilden sabaq beretin oqytushylardy ertip, studentter ortasyna baratyn dәstýr qalyptastyrdym. Qytaydyng jogharghy oqu oryndaryna 5 oryn bólingen son, әdettegidey sonda bardyq. Studentter óz ortalarynan 4  studentting atyn atady. Solardyng ortasynda Qazaqstannyng Qytaydaghy qazirgi elshisi Shahrat Núryshev joq edi. Men studentterge: «Nege Shahratty úsynbaysyzdar. Ol oqu ozaty. Kurs starostasy. Ádilet qayda?» dep  renish bildirdim. Bәri ýndemedi. «Olay bolsa ony men úsynamyn»,- dedim. Shahrat sóitip biliktilik arttyrugha besinshi bolyp ilikti. Arada synaptay syrghyp  biraz uaqyt ótti.

Birde Shahrattyng әkesi habarlasyp: « Úlym ýilenbek, soghan bas qúda bolyp jýriniz, ústazysyz»  dep ótinish jasady. Almatynyng Samal yqsham audanyndaghy bolashaq qúdanyng ýiine bardyq. Olar jaqsy qabyldady. Qúdalyq sony Shahrattyn  ýilenuine úlasty. Keyinirek Shahrattyng әkesi  Shәkizat kenet qaytys bolyp ketti. Osy jәitter Shahrattyng esinde me joq pa bilmeymin.  Men ýshin qyzmettegi ózim tәrbiyelep ósirgen, әrbir shәkirtimning ómirderegi esimnen shyqqan emes. Men dәris bergen studentter arasynan 10 elshi shyqty. Ol men ýshin ýlken maqtanysh.

Sonymen jogharyda aitylghanday Klara Hafizova basqa qyzmetke auysyp ketken son, qytay tili kafedrasy arab filologiyasy kafedrasyna qosyldy. Sonyra qytaytanushy dosent Tohmetov A.T. qyzmetke tartylghannan keyin,  mening tikeley kómegim, qoldauymmen 1995 jyly qytay-japon kafedrasy úiymdastyryldy.

Tohmetov A.T. Abay pedagogikalyq Institutyna auysqannan song kafedrany Núrjamal Aldabek basqardy.

Mine osy Núrjamaldyng basshylyghynda qytay tili men әdebiyeti kafedrasy jaqsy nәtiyjege jetti. Birinshiden, múghalimder orny ózimizding týlektermen tolyqtyrylyp otyrdy. Ekinshiden, qytay tili men әdebiyetining sózdikterin óz týlekterimiz jaza bastady. Búnyng ózi kafedranyng tolysyp jetile bastaghanynyng basty kórsetkishi bolyp tabylady.

Qazaqstanda qytaytanushylardyng dayyndala bastaghanyna biyl, yaghny 2019 jyly 30 jyl bolady. Osy aralyqta dayyndalghan mamandar dostas kórshiles eki el arasyndaghy tarihi, mәdeni, sayasi, ekonomikalyq baylanystyng biyik beleske kóteriluine óz ýlesterin qosyp keledi.

Men 1997 jyly sәuirde QR Syrtqy ister ministrligining búiryghymen Saud Arabiya memleketining astanasy Riyadta ashylghan elshilikte diplomatiyalyq júmysqa auysyp kettim. Sodan beri 32 jyl ótse de, bir kezderi ózim negizin qalaghan shyghystanu fakulitetimen baylanysty eshqashan ýzgen emespin. Áruaqyt fakulitetting týrli is-sharalaryna qatysyp, aqyl-kenes berip túramyn. Shyghystanu fakulitetin negizin qalap, ashqanym men ýshin maqtanysh. Kenestik dәuirde-aq elimiz ýshin osynday fakulitetting negizin qalap, shyghystanushy mamandar dayarlau arqyly men  Qazaqstannyng bolashaq tәuelsizdigine qyzmet ettim dep bilem. Ol shynynda da solay.

Japontanu. Qytay tili men әdebiyeti bóliminen son, endi japontanu bólimin úiymdastyrugha kiristim. Ókinishke oray Qazaqstanda japon tilin biletin birde-bir adam tabylmady. Japon tilin bilem dep últy kәris, biraq mamandyghy boyynsha muzyka salasynyng mamany keldi.  Qart kisi eken. Áytse de onyng da japon filologiyasy salasynan habary joq edi. Sóitip qinalyp jýrgenimde әldebir kisiden Bishkekte bir japon jigitining mamandyghy emes, ózge kәsipte qyzmet etip jýrgenin, týrik tilin biletini jayly habar estidim. Dereu izdestire bastadym. Taptym. Almatygha shaqyrdym. Keldi. Biraz әngimelestik. Oghan studentter jataqhanasynan bir bólme alyp berdim. Sóitip ol japon tilinen sabaq bere bastady. Aty Hiroshy Okaua edi. Búryndary Týrkiyada istegen be? Ol jaghyn úmytyppyn. Hiroshy óz isin qúrmetteytin, oghan asa jauapkershilikpen qarady. Studenttermen til tabysa bildi. Sonymen japon tili men әdebiyeti bólimin qytay filologiyasy janynan 1992 jyly ashudy jón kórdim. Ol kezde men prorektor bolyp taghayyndalghanmyn. Shyghystanu fakulitetine  qamqorlyq (kurator) etu de maghan tapsyrylghanyn jogharyda aittym. Sol sebepti qyzmetke baylanysty bir problema tuynday qalsa, ústazdar men studentter maghan keletin. Men olardyng әkesi men sheshesindey boldym.

Jalghyz Hiroshiymen japon bólimin órkendetu óte qiyn edi. Sóitip jýrgende 1994 jyly uniyversiytetimizding 60 jyldyq merekesi toylanatyn boldy. Ony úiymdastyru isi maghan tapsyryldy.  Mәskeudegi M. Lomonosov atyndaghy uniyversiytet janynda Aziya jәne Afrika instituty bolatyn. Merekelik is-sharagha sonyng diyrektory professor M.S. Meyer bastaghan, qúramynda G.M. Gabuchyan (arabist), M. Kiktev (arabist) bar arnayy delegasiya keldi. Búlardy men búrynnan jaqsy biletinmin. Barys-kelisimiz de bar edi.

Mәskeu delegasiyasy merekelik is-sharalardyng bәrine bastan-ayaq qatysty. Reti kelgende olardy ýige shaygha shaqyrdym. Onda shyghystanu fakulitetining bolashaghy, problemalary jayly әngime boldy. Oqytushylar jetispey jatqanyn aittym. Professor M.S. Meyer  jaqsy bir úsynys jasady. Aziya jәne Afrika instituty janynda shyghys tilderi boyynsha 2 jyldyq kurs bolatyn. M.S. Meyer soghan talapkerler jiberiniz, әuelde ústazdyq etuge solar jaraydy degen son, filologiya fakulitetining orys tili men әdebiyeti bólimin bitirip jatqan Aqylbek Kamaldinovty japon tilin, filosofiya fakulitetin ayaqtap jatqan Múhtar Tileuberdiyevti, jurnalistika fakulitetin tamamdap jatqan Baudarbek  Qojataevty japon tili bólimine, uniyversiytetting arab tili bólimining týlegi  Qayrat Sәkiyevti parsy tili bólimine qayta dayyndyqtan ótuge jiberdim. M.S. Meyer olardy jaqsy qabyldady. Olar 2 jyl oqyp KazMU-ge, shyghystanu fakulitetine qaytyp oraldy. Tek Qayrat Sәkiyev qana KazMU-ge oralmady. Sonymen Aqylbek Kamaldinov pen Hiroshy Okaua ekeui japon tilin oqytudy sәtti ayaqtady. Búl maghan biraz jenildik jasady. Ortaq isti algha jyljytty. Hiroshy Okaua kýnderding kýninde Japoniyadan osy tilding taghy bir mamany T. Sakaydo atty azamatty  tauyp keldi. Sonymen japon tilinen sabaq beretin ústazdar sany ýsheuge jetti.

Hiroshy túnghysh ret «qazaqsha-japonsha tilashar» jazyp shyqty. Hiroshiymen keyde kezdese qalghanda súhbattasyp ta túrushy edik. Onyn: «júrttyng bәri japondardy bay, auqatty dep oilaydy. Men qarapayym janúyadan shyqqanmyn. Ákem balyqshy» deytini әli esimde. T. Sakaydo Tokiodan Mәskeu arqyly  Almatygha týn jarymda keletin bolghan. Sondyqtan da Hiroshy Almaty әuejayyna baryp, týnimen oryndyqta úiyqtap shyqqan, sóitip tansәride ghana kelgen T. Sakaydony kýtip alghanyn estidim. Onyng ne? Qajet bolsa kólik úiymdastyratyn edik qoy  degenime ol: ynghaysyz emes pe dep jyly jymidy. Sóitip ústazdar tapshylyghynan da birte-birte  qútyldyq-au. 1996 jyly alghashqy týlekterimiz oquyn bitirdi. Solardyng ishinen birnesheuin fakulitetke alyp qaldyq.

Mәskeudegi Aziya jәne Aziya institutyndaghy eki jyldyq kursty bitirip kelgen Aqylbek Kamaldinov QR Syrtqy ister ministrliginde, odan keyin Tokiodaghy elshiligimizde týrli qyzmetter atqardy. Aqyrynda Qazaqstannyng osy eldegi elshisi bolsa, Múhtar Tileuberdiyev te QR Syrtqy ister ministrligine auysty. Din qyzmetinde jýrgenimde birde Múhtar Tileuberdiyevting  Qazaqstannyng Malayziyadaghy elshisi ekenin estidim. Qazir ol (2019 j.) QR Syrtqy ister ministrining birinshi orynbasary. Baudarbek Qojataev ta Ontýstik shyghys  Aziya elderining birinde Qazaqstannyng elshisi dep estidim.

2001 jyly Ontýstik Qazaqstan oblysy Sozaq audanynyng ortalyghy Sholaqqorghan selosynda janadan salynghan meshitti ashu ýshin oblystyng әkimi Berdibek Mashbekúly Saparbaev ekeumiz sonda attandyq.  Jeltoqsan aiy. Jerde qar mol. Qaratau asuynda mashinamyz audarylyp qala jazdady. Qúday saqtap qaldy. Meshitti ashqan son  әligi asu arqyly ótip jolay Shayan selosyna toqtadyq. Biraz kiyiz ýiler tigilgen eken. Júrt qonaqjaylylyq tanytyp kýtti. Bas mýfty men oblys әkimi kýnige kele bermeydi ghoy dese kerek.

Biz súhbattasyp otyrghanda júrt arasynan bir kisi rúhsat súrap, әngime bastady da maghan qarap: «Ábeke, men shәkirtiniz Múhtar Tileuberdiyevting әkesimin. Sizdin  sharapatynyzdyng arqasynda Múhtar diplomat bolyp ketti. Rahmet sizge» degeni әli esimde.

Bir kýni Resey astanasynan Mәskeu memlekettik uniyversiytetining proroektory telefon soqty. Ol: «Mәskeuge issaparmen kelgen Tokiodaghy halyqaralyq qatynas uniyversiytetining rektory, Almatygha barghysy keledi, qabylday alasyzdar ma»  dep súrady.

- Kelsin, nege qabylday almaymyz. Qarsy alamyz. Qonaqty oqu ornymyzben tanystyra da alamyz dedim. Birneshe kýnnen keyin rektor myrzany Almaty әuejayynan kýtip aldym. Qasymda aghylshyn tilining múghalimi, tilmashtyq etti. Meymanhanagha ornalastyrdyq. Ol fakulitetterdi aralap kórdi. Shyghystanu fakulitetindegi qytay jәne japon bólimderi turaly da aittyq. Ony bizding japontanu bólimi qyzyqtyrdy. Japon tili sabaqtaryna kirip kórdi. Múghalimdermen súhbattasty. Studentterding súraqtaryna, studentter japon rektorynyng saualdaryna jauap berdi. Almaty sapary oghan únady. Saparynyng sonynda ony dastarhan jayyp kýttik. Ángime arasynda men onyng mamandyghy jayly súrap qalyp em, ol mamandyghy boyynsha shyghystanushy, arabist ekenin aitty.

Bilmegendikten, ol Almatygha  kelgeli onymen aghylshyn tili múghalimi arqyly sóilesip keldik emes pe? Odan әri ekeumiz endi arabsha sóilese bastadyq. Keterde ol meni Tokiogha shaqyrdy. Ózining uniyversiytetimen tanysyp qaytu jayly úsynys jasay kele: «Siz Tokio uniyversiyteti studentterine Qazaqstan tarihy men mәdeniyeti jayly leksiya oqyp beriniz. Sol ýshin men sizding bizdin  elge baryp qaytu shyghynynyzdy  kótereyin» degen úsynys jasady.

Men olay bolsa QazMU-ding rektory professor Kópjasar Nәribaevty da shaqyrghanynyz jón bolar. Áytpese  ynghaysyz bolady dedim. Ol kelisti de eline attanyp ketti.

Kóp úzamay Japoniyagha shaqyru da keldi. Kóbekeng ekeumiz Tokiogha Mәskeu arqyly týnimen úshtyq.  Tanerteng Tokionyng Narita әuejayyna kelip  qondyq. Áuejaydan bizdi rektor myrza kýtip aldy. Odan song әuejay astyndaghy elektrichkagha otyryp Tokiony betke aldyq. Qaladaghy әdemi bir qonaqýige jayghastyq. Kýn úzamay Tokio uniyversiytetimen tanystyq. Oqushylarymen súhbattastyq. Sudandyq magistr arab jigit maghan tilmashtyq etti. Ol  mening leksiyamdy japondargha aghylshyn tiline audaryp otyrdy. Japon muzeyinde de boldyq. Resmy kezdesulerge rektor myrzanyng ózi ertip jýrdi. Tokioda arab elderinen de magistrler oqidy eken. Olar da Qazaqstandyq arabsha sóileytin kisimen (menimen) tanysyp mәre-sәre bolyp qalysty.

Tokiodaghy Tayau jәne Orta shyghys institutynyng shaqyruymen magistr jas qyzdyn  dissertasiya qorghauynda boldym.  Taqyryby «Orta Aziyadaghy medreseler tarihy» eken. Resenzent retinde pikir bildirdim. Ony da Sudandyq tilmash audaryp otyrdy.

Tokiony biraz aralaghan son, elding soltýstigindegi Niigata atty qalagha bardyq. Ol teniz jaghasynda eken. Niigata júrtynyng birazynyng oryssha biletini  de bayqalyp túrdy. Niigatada ýlken balyq bazary bar eken. Onda da boldyq. Biz Niigatagha Shikansen atty poezben bardyq. Ol jyldam jýrdek poyyz eken.

Tokionyng Ahihabara atty móltek audanyna da ziyarat ettik. Kiyim-keshek bizding elmen salystyrghanda onda qymbattau eken. Japoniyagha sóitip 1993 jyly 17-29 mamyrda bolyp Mәskeu arqyly elge oraldyq. Kelgen song kórgen, bilgenimiz turaly  japon bóliminde oqityn studentterge әngimelep berdim. Studentter ishtey qashan Japon eline barar ekenbiz dep armandap otyrghanyn sezbeu mýmkin emes edi.

Kafedra Japoniyanyng Qazaqstandaghy elshiligi jәne Japon-Qazaqstannyng adamy resurstar ortalyghymen shygharmashylyq birlestikte júmys istece, Japon elshiligi kafedragha qarjy jaghynan kómek kórsetti. Búl rette olar kafedranyng oqu prosesi ýshin  kompiuter, oqulyqtar jәne ózge de materialdyq jaghynan qol úshyn berdi. Elshilik studentterding biliktiligin arttyru maqsatymen lingafon kabiynetin tartu etse, endi birde japon tilinen sabaq beretin tәjiriybeli oqytushylar jiberip otyrdy. Sonday-aq jyl sayyn kafedranyng Qazaqstandyq japontanushy oqytushylary Japoniyagha baryp biliktiligin arttyruda. Sonday-aq japon tilinen sabaq berude tómendegi Japondyq ústazdar enbegin de atap ótken jón. Olar: Sakayda T., Murauchy T., Ooba S., Igusa IY., Okamoto H., Nagay K., Nagay T., Tada H., Higuchy K., Itabachy T., Yasuda K.

2018 jyldyng kýzinde Astanadaghy Japoniya elshiliginen telefon soghyp, Qazaqstanda әl-Faraby atyndaghy últtyq uniyversiytetting shyghystanu fakulitetindegi japon tili men әdebiyeti bólimin ashqan azamat turaly bilgimiz keledi dep birneshe ret ótinish jasady. Sonan song Institut diyrektorynyng halyqaralyq baylanys jónindegi orynbasary, tarih ghylymdarynyng doktory  L.E. Erekeshova KazMU-men habarlasyp, onyng arhiyvin kóterip, osy mәseleni biraz zerttegen son, Japon elshiligining ýshinshi hatshysy Hiroumy Simase myrzagha 2018 jyldyng 7-qarashasynda tómendegidey resmy hat jiberdi.

g-nu Hiroumy Simase,

tretiemu sekretaru

Posolistva Yaponiy v RK

Uvajaemyy g-n Hiroumy Simase!

V otvet na Vashe pisimo o rassmotreniy vklada kazahstanskih lis v ukreplenie sotrudnichestva s Yaponiey, napravlyaem niyjesleduiyshuiy y informasii o deyatelinosty prof. A. Derbisaly po sozdanii kadrov v oblasty yaponovedeniya v Respubliyke Kazahstan.

Diyrektor instituta vostokovedeniya MON RK (s 2013 g.), prof. Abdsattar Derbisaly ranee, v 1989 – noyabre 1991 g. rabotal dekanom fakuliteta vostokovedeniya, a zatem, s noyabrya 1991 g. po apreli 1997 g., yavlyalsya prorektorom po mejdunarodnym otnosheniyam y razvitii yazyka KazNU iym. ali Farabiy.

Neskoliko ranee, on inisiiroval sozdanie v 1977 g. na filologicheskom fakulitete Kazahskogo gosudarstvennogo uniyversiyteta iym. S. Kirova (s 1991 g. – Kazahskiy Nasionalinyy uniyversiytet iym. ali-Farabi) arabskogo otdeleniya, gde studenty staly obuchatisya po spesialinosty arabskiy yazyk y liyteratura. V 1979 godu na baze etogo otdeleniya on sozdal kafedru vostochnoy filologii, na kotoroy vposledstviy staly prepodavati yazyky y liyteraturu stran Vostoka - tureskiy, urdu, hindi, kitayskiy, koreyskiy, persidskiy.

V 1991 godu, nesmotrya na trudnosti, on pry ukazannoy kafedre organizovyvaet takje y otdelenie yaponskogo yazyka y liyteratury. Na tot period v Kazahstane pochty ne bylo spesialistov yaponovedov. Odnako, professor A.Derbisaly predprinimaet usiliya po poisku spesialistov, prepodavateley, v rezulitate kotoryh on nahodit gospodina Hiroshy Okava, na tot moment projivavshego v Kirgizskoy respubliyke. Prof. A. Derbisaly priglashaet ego  v KazNU v kachestve prepodavatelya. Tak nachinalasi izuchenie yaponskogo yazyka y liyteratury v Kazahstane.

V 1992 godu po priglashenii A. Derbisaly dlya prepodavaniya yaponskogo yazyka iz Yaponiy pribyl eshe odin prepodavateli yaponskogo yazyka, t.e. gospodin T. Sakaida  takim obrazom chislo prepodavateley yaponskogo yazyka, grajdan Yaponii, uvelichilosi do 2 chelovek. Hochetsya otmetiti vysokoprofessionalinui, dobrosovestnui rabotu dannyh prepodavateley. Okava Hiroshi, v chastnosti, vposledstviy napisal «yaponsko-kazahskiy razgovorniyk».

V svyazy s ostroy nehvatkoy prepodavateley yaponskogo yazyka y spesialistov yaponistov, A. Derbisali, soglasno dogovoru s rukovodstvom Instituta stran Aziy y Afriky pry MGU iym. Lomonosova (g. Moskva) napravlyaet vypusknika filologicheskogo fakuliteta KazGU Akylbeka Kamaldinova dlya izucheniya yaponskogo yazyka v ukazannyy institut. Posle okonchaniya 2-letnih kursov A. Kamaldinov vozvrashaetsya v KazNU y vedet vposledstviy prepodavanie yaponskogo yazyka, a zatem on priglashaetsya v  MID RK. Cherez nekotoroe vremya MID RK komandiruet ego v g. Tokio, dlya raboty v Posolistve Kazahstana v Yaponiy v kachestve konsula, a zatem, uje cherez neskoliko let – v kachestve Posla RK v Yaponiiy.

V 1993 godu v Almaty s vizitom priyehal rektor Tokiyskogo mejdunarodnogo uniyversiyteta, kotoryy byl prinyat rektorom KazNU prof. K.N. Naribaevym y prorektorom professorom Abdsattarom Derbisali. Tokiyskiy gosti oznakomilsya s rabotoy yaponskogo otdeleniya y ostalsya dovolen. Pered otezdom v Tokio on priglasil rektora y prorektora A. Derbisaly posetiti Yaponii.

V iine 1993 g. rektor K.N. Naribaev y prorektor A.Derbisaly vyehaly v Yaponii (za schet priglashaishey storony) dlya provedeniya peregovorov o mejuniyversiytetskom sotrudnichestve y chteniya leksiy v Tokiyskom mejdunarodnom uniyversiytete, Institute stran Blijnego Vostoka. Prof. A. Derbisaly prochital leksii po istoriy liyteratury y kulitury kazahskogo narodov, a professor K. Naribaev po ekonomiyke Kazahstana.

V konse prebyvaniya byl podpisan Dogovor o mejuniyversiytetskom sotrudnichestve mejdu KazNU iym. ali Faraby y Tokiyskim mejdunarodnym uniyversiytetom.

V 1997 godu  professor A. Derbisaly byl priglashen na diplomaticheskui rabotu v MID RK. V 1997 – 2000 gg. on prorabotal v Posolistve Kazahstana v Korolevstve Saudovskoe Araviya.

Takova vkratse istoriya izucheniya yaponskogo yazyka y podgotovky kadrov po ukazannoy spesialinosti. Eto stalo vozmojnym blagodarya dostiyjenii nezavisimosty RK v 1991 g.

Sozdannoe professorom A. Derbisaly v 1990 gody proshlogo veka otdelenie yaponskogo yazyka y liyteratury seychas razvivaetsya y stalo polnosennym otdeleniyem na fakulitete vostokovedeniya KAzNU iym. ali Farabi, podgotavlivaya vysokokvalifisirovannyh spesialistov, regionovedov yaponistov dlya Kazahstana.

S uvajeniyem,

Zam. Diyrektora

po mejdunarodnym svyazyam, d.iy.n. dos.                     L.G. Erekesheva

Hatty alghan song Hiroumy Simase myrza osy mәseleni anyqtau ýshin Hiroshy Okaua myrzany Japoniyadan tapqanyn, óz kezeginde ol Qazaqstanda japon tili men әdebiyeti bólimin ashudy úiymdastyrghan, osy isting basy-qasynda kezinde KazMU-degi shyghystanu fakulitetining dekany, sosyn prorektory bolghan professor Ábsattar Derbisәli ekenin rastapty. Hiroshy Okaua qazir Tokioda Japoniyanyng Syrtqy ister ministrliginde qyzmet etedi eken.

Japoniya ýkimeti Japon-Qazaqstan dostyq, mәdeny baylanysyna ýles qosqan birneshe Qazaqstan azamattarymen qatar, professor Ábsattar Derbisәlini de Japon ordenimen marapattau mәselesin oilastyryp jatqanyn Erekeshova Laura hanymgha mәlimdepti.

Osy rette aita ketetin KazMU-degi men ashqan shyghystanu fakulitetin bitirgen, qolymda qyzmet etken shәkirtterding arasynan,  yaky azamattar arasynan Shahrat Núryshev Qytayda, Erjan Múqashev Omanda, Arman Isaghaliyev Egiypette,  Azamat Berdibaev Yordaniyada, Ashat Orazbaev Iranda, Aqylbek Kamaldinov Japoniyada, sonan song Kanadada, Berik Aryn Saud Arabiyasynda, Almas Ábdiramanov Kuveytte, Qayrat Lama-Sharif Birikken Arab Ámirliginde, Asqar Shoqybaev Katarda Qazaqstannyng tótenshe jәne ókiletti elshisi, Baqyt Arystanov – Libiyada senimdi ókil, Múhtar Tileuberdiyev QR Syrtqy ister ministrining birinshi orynbasary, Aqylbek Kamaldinov QR Syrtqy ister ministrining orynbasary, Berik Aryn Din isteri viyse-ministri sekildi joghary lauazymdy qyzmetterdi abyroymen atqaruda. Indiyada jәne t.b. birqatar elderde menen tәlim alghan diplomattar kóp ekenin maqtanysh etemin.  Osylay men Qazaqstannyng bolashaq tәuelsizdigine qyzmet ettim dep oilaymyn.

Men joghardy aitqanymday 1997 jyly sәuirde, diplomatiyalyq qyzmetke auysyp kettim de, qaytyp Hiroshy Okauany kóre almadym. 2018 jyly  әldeqalay Astanadan Japoniya elshiliginen jauaty bir qyzmetker maghan telefon soghyp japontanu mәseleleri jayly súrady.

2004 jyly KazMU-ding 70 jyldyghyna baylanysty shyqqan «Sozdaniya fakuliteta vostokovedeniya» (Almaty 2004) kitapta japon tili men әdebiyetine baylanysty «Osnovatelyamy yavlyaytsya Kamaldinov A.A. y g-n Okaua dep jazylypty. Ol qate. Shyghystanu fakulitetin jәne qytay jәne japon bólimderin de men úiymdastyrdym, ashtym. Shyndyqty aitu kerek. Al shyndyq osylay. Ony eshkim joqqa shyghara almaydy.

Ábsattar qajy Derbisәli, R.B.Sýleymenov atyndaghy Shyghystanu institutynyng diyrektory, QR ÚGhA-nyng korrespondent mýshesi, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor

Abai.kz