Adamzat tarihyndaghy progress ghylymnyng damuymen ólshenetini belgili. Ghylymnyng damuyndaghy negizgi sipattamalar men zandylyqtar әleumettik-mәdeny kontekste qarastyrylyp, ghylymnyng maqsaty, alynghan nәtiyjelerining manyzdylyghy anyqtalady. Qogham jәne onyng mәdeny jaghdayy ghylymiy-zertteushilik prosesterge baghynyshty. Daryndylar shygharmashylyghy әlemdik mәdeniyetting damuy, jetistikter shynynyng әrbir tarihy progresining ólshemi bolyp tabylady. Osy shygharmashylyqta barlyq qúndy jәne manyzdy, adamzattyng ghylymdaghy, ónerdegi, tәjiriybelik qyzmettegi jetistikteri kórinis tabady. Olardyng iydeyalary, óner tuyndylary, azamattardyng úmtylystaryn bilu arqyly, biz olardyng sol dәuirdegi dýniyetanymyn tanimyz. Óz dәuirining tanymal túlghalary qalyptastyrghan shygharmashylyq enbekteri ózi ómir sýrgen kezenning beynesin beredi. Al, ghylym - jana iydeyalardy algha jyljytushy ghalymdar qyzmetining nәtiyjesi bolyp tabylady. Olardyng maqsaty bireu ghana, ol - ghylymy janalyq ashu. Olar qoghamgha qajetti erekshe ónim, yaghni, jana ghylymy bilimder qalyptastyrady.

Adamzat tarihyndaghy progress ghylymnyng damuymen ólshenetini belgili. Ghylymnyng damuyndaghy negizgi sipattamalar men zandylyqtar әleumettik-mәdeny kontekste qarastyrylyp, ghylymnyng maqsaty, alynghan nәtiyjelerining manyzdylyghy anyqtalady. Qogham jәne onyng mәdeny jaghdayy ghylymiy-zertteushilik prosesterge baghynyshty. Daryndylar shygharmashylyghy әlemdik mәdeniyetting damuy, jetistikter shynynyng әrbir tarihy progresining ólshemi bolyp tabylady. Osy shygharmashylyqta barlyq qúndy jәne manyzdy, adamzattyng ghylymdaghy, ónerdegi, tәjiriybelik qyzmettegi jetistikteri kórinis tabady. Olardyng iydeyalary, óner tuyndylary, azamattardyng úmtylystaryn bilu arqyly, biz olardyng sol dәuirdegi dýniyetanymyn tanimyz. Óz dәuirining tanymal túlghalary qalyptastyrghan shygharmashylyq enbekteri ózi ómir sýrgen kezenning beynesin beredi. Al, ghylym - jana iydeyalardy algha jyljytushy ghalymdar qyzmetining nәtiyjesi bolyp tabylady. Olardyng maqsaty bireu ghana, ol - ghylymy janalyq ashu. Olar qoghamgha qajetti erekshe ónim, yaghni, jana ghylymy bilimder qalyptastyrady.

әl-Farabiyding ghylymy múrasy adamzattyng sayasy oilarynyng damuyna ýlken әserin tiygizdi. Álemning ekinshi ústazy sanalatyn ghalym arab, latyn, ivrit jәne basqa da tilderde jýzden asa enbegi qazirgi qoghamgha múra bolyp qaldy. Jalpy ghúlamanyng shygharmashylyghy turaly tóm5ndegidey mәlimetter bar: Ibn-Nadim «Ádebiyetter tizimi» kitabynda Faraby enbekterining jeteuin kórsetse, Said әl-Ándalusy ózining «Úlystar» enbegine omyng tórt kitabyn engizgen. Al, әl-Qifty «Biyleushiler tarihy» atty enbeginde Farabiyding 74 shygharmasyn atasa, Ibn Áby Useyba 113 enbegi bar ekenin «Tәuipter jayly derek kózder» atty kitabynda jazady.

Ghúlama ghalym bar mýmkinshilikterin óz zertteulerin janalap otyrugha arnaghandyqtan bolar, óz kezeginde búl ghylymy múralar Shyghys pen Batys ghylymy men mәdeniyetining damuyna zor yqpalyn tiygizdi. Ibn-Badja, Ibn-Tufayli, Ibn-Rushd, әl-Biruni, Ibn-Sina, O. Hayyam, R. Bekon, F. Akvinskiy sekildi ózge de oishyldar óz shygharmashylyghynda әl-Faraby enbekterine sýiendi.

Eger ghalymdy ótken men bolashaqty biriktiretin, materialdy jәne ruhany mәdeniyetti janghyrtatyn jana bilimderding qaynar kózin damytushy retinde qarastyrsaq, ol dýniyeden ótkennen keyingi kezenge bagha beru arqyly onyng daralyghyn týsine alamyz. Birinshiden, keyingi buyn ghalymdarynyng enbekterine yqpalyn aiqyndaymyz; ekinshiden, ghalymnyng ghylymy enbekteri tәjiriybede qay salada qoldanylatynyn anyqtaymyz; ýshinshiden, әr kezenderdegi onyng ghylymy múrasyna qatynasyn týsinemiz. Nәtiyjesinde onyng enbegining bolashaqtaghy ornynyng qanday ekendigin baghalay alamyz. Jalpy ghylymda uaqyt pen sol kezeng mýsheleri arasynda baylanys bar. Býgingi kýnde bolashaqty boljau men josparlau ghylym men tehnikanyng damuy men jetistikterimen tyghyz baylanysty.

Ál-Faraby «Qayyrymdy qala» atty enbeginde «adamdar shynayy baqytqa tek qayyrymdy qalada ghana qoly jetedi» dep tújyrymday kelip, Qayyrymdy qalanyng kelbetin asha týsu maqsatynda adamdar qoghamdastyghy shoghyrlanghan qalalardy klassifikasiyalap bóledi. Qayyrymdy qalada aldaryna is-әreketting ózara jәrdem kórsete bilu maqsatyn qoyghan qoghamdastyghy bar qala halqy ghana baqytqa jete alady. Ál-Faraby shynayy baqyt jolynda yntymaqtastyq joly erekshe deydi [1, 3 b.].

Qazirgi qoghamda yntymaqtastyqty qalyptastyrudyng negizgi faktory retinde sayasy túraqtylyqty atay alamyz. Sayasy túraqtylyqty qamtamasyz etu sayasy instituttardyng manyzdy qyzmeti bolyp tabylady. Osy maqsattardy oryndauda biylik oryndary týrli sayasy mehanizmderdi qoldanady. Túraqtylyq týsinigin sayasy jýiede qoldanu barysynda ol ishki jәne syrtqy ózgerister sharttarynda óz qúrylymyn saqtap, tiyimdi qyzmet pen damugha jol ashatyn úghymdy bildiredi. Teoriyagha sәikes, túraqty sayasy qúrylym qoghamnyng kóp bóligi sol jýieni qoldauda joghary dengey tanytumen qatar, biylik pen halyq arasyndaghy qatynastardyng kelisimdik týrde jýrgiziluin aishyqtaydy.

Qoghamdyq ózgerister men túraqtylyqtyng araqatynasy mәselesi sayasy ghylymdardaghy ózektilerding biri bolyp sanalady. Sayasy jәne әleumettik túraqtylyqty qamtamasyz etu reformalardy búqaranyng tolyq qoldauy arqyly oryn alady. Kez kelgen jýiening absolutti týrde túraqtylyghy ghylymy jәne tәjiriybelik túrghyda dәiektelmegendikten, ol mýmkin emes. Sondyqtan ony qúraytyn elementterining tolyq qozghalysyna kedergi keltirumen birge, syrtqy yqpaldardan ajyraydy. Degenmen, qazirgi sayasy ghylymdarda túraqtylyqtyng joghary dәrejedegi jýieleri de aiqyndalghan.

Ghalymnyng «Memlekettik qayratkerding naqyl sózderi» atty traktatynda qalalardy qalay basqaru kerektigi turaly, olardyng kórkengine, ondaghy túrghyndar túrmysynyng jaqsaruyna kómektesu, olardy baqyt jolyna baghyttap otyrugha qatysty erte zaman oishyldary aitqan kóptegen negizgi qaghidalary qamtityn naqyl sózder berilgen.

Izgi qala bes týrli adamdardan qúralady: eng qúrmetti adamdardan, sheshenderden, ólsheushilerden, jauyngerlerden jәne baylardan. Eng qúrmetti adamdar sanatyna danalar, payymdaghysh adamdar, manyzdy isterde bedeldi bolatyn adamdar jatady. Olardan keyin diny qyzmetkerler men sheshender, atap aitqanda, din uaghyzshylary, sóz sheberleri, aqyndar, muzykanttar, hatshylar jәne solar siyaqtylar da solardyng tobyna jatady. (137-bet). Ólsheushiler degenimiz - esepshiler, geometrler, dәrigerler, astrologtar jәne basqa sondaylar. Jauyngerler degenimiz - jasaqshylar, saqshylar jәne solargha úqsastar solardyng tobyna jatady. Baylar degenimiz - qalada baylyq tabatyndar: eginshiler, mal ósirushiler, saudagerler jәne basqa sondaylar [2, 177 b.].

Sayasy jýiening damuyna kóptegen faktorlar yqpal etetini belgili. Olardyng arasynda jetkilikti týrde integrasiya men túraqtylyqtyng jogharghy dengeyine jetkizetin, qoghamda qalyptasqan jalpy sayasy bilim men qúndylyqtardy retteytin individterdi әleumettendirudin orny erekshe. Sayasy ghylymdarda әleumettendiru týsinigi kóp jaghdayda eki aspektte zertteledi. Birinshiden, sayasy әleumettendiru teoriyasy sayasy ortadaghy individterdi әleumettendirudi suretteydi jәne týsinigin beredi. Ekinshiden, sayasy teoriyada sayasy әleumettendiru ghylymy negizde tolyq qalyptasqan úghym. Kóptegen sayasattanushylar birinshi týsinikti qolday kele, sayasy әleumettendiru termiynin sayasy kózqarastar, iydeyalar men normalar prosesi úrpaqtan úrpaqqa jalghasady dep týsindiredi.

Izgi politiya degenimiz - әkim qayyrymdylyqqa jetkende basqasha jolmen emes, dәl sol politiyanyng kómegimen jetedi; búl adamzattyng qoly jetetin izgilikterding eng úlysy. Basqarylatyndar arqyly ghana jetuge bolatyn izgilikterge búl dýnie men o dýniyelik ómirde jetedi. Búl dýniyelik ómirde olardyng deneni әrqaysysynyng jaratylysyna sәikes mýmkin bolghan dәrejede tamasha syndarly keledi, al olardyng jany sol jandardyng әrqaysysynyng jaratylysyna jәne olardyng ol dýniyedegi raqat ómirining sebebi bolatyn qayyrymdylyqqa jetu qabiletine qaray mýmkin bolghan dәrejede tamasha, jaqsy qalpynda bolady. Olardyng ómiri - qanday da bolsyn basqa ómirden, basqa adamdardyng ómirinen әldeqayda jaqsy ómir [2, 196 b.].

«Qayyrymdy qalanyng túrghyndarynyng kózqarastar jayyndaghy» traktatynda әl-Faraby Birinshi Túlghagha tómendegidey sipattama beredi:          «... barlyq jeke bitkenning ómir sýruining bastapqy sebebi. [Jalghyz] sol ghana kemshilikten ada: basqa jan bitkenning bәrinde - Odan basqasynda - eng bolmaghanda bir kemshilik nemese birneshe [kemshilik] bar. Al Birinshini alatyn bolsaq, ol múnday kemshilikting bәrinen ada, óitkeni onyng tirshiligi kәmil jәne bolmysynda basqasynyng bәrinen ozyq...»  [3, 220 b.].

Osydan liyderlik fenomenine qyzyghushylyq tuyndaydy. Áleumettik prosestegi basshy, liyderding orny men róli, tarihtaghy obektivti jәne subektivti faktorlar dialektikasy men qoghamdyq ómir dialektikasyn aiqyndau әl-Farabiyding zertteu enbekterin oqyghannan keyin oryn alady. Qazirgi әlemdegi qoghamdyq damudyng manyzdy mәselesi retinde sayasy liyderlikti týsinu bolyp tabylady. Sayasat ózindik qajettilikteri men mýddeleri, iydealdary, bilimderi, tәjiriybesi, qúndylyqtary, emosiyalary men mәdeniyeti bar subektiler men obektilerden qúralady. Sayasy liyderlikting mәselesi naqty sayasy sharttar men bostandyqtar qalyptasqanda ghana tuyndaydy. Onyng ajyramas negizgi alghysharttary retinde qazirgi qogham sayasy pluralizm, kóppartiyalyq, partiya ishilik jәne partiyanyng syrtqy qyzmetin tanidy.

Býgingi kýnde liyderlik mәselesi barlyq ghylymdarda tolyqqandy zerttelude. Mәselen, psihologiya liyderding túlghalyq erekshelikterin zertteydi. Áleumettanu liyderlikti әleumettik jýiening negizinde qarastyrady. Áleumettik psihologiya liyderlikti әleumettik jәne psihologiyalyq faktorlardyng ózara qyzmettik prosesi retinde zertteydi.

Al sayasattanu sayasy liyderlikti biylik fenomeni retinde qarastyra kele, onyng tabighatyn, qyzmet etu mehanizmderin, qoghamgha yqpalyn zertteydi. Sonymen birge, tiyimdi basqarudyng әdisteri men tәjiriybelik úsynystary aiqyndala týsedi.

Ghalymnyng pikirinshe, óz boyynda tua bitken qasiyetterdi úshtastyratyn adam ghana qayyrymdy halyqtyng basshysy bola alady: «búl adamnyng mýsheleri mýldem minsiz boluy tiyis, búl mýshelerding kýshi ózderi atqarugha tiyisti qyzmetti ayaqtap shyghu ýshin meylinshe jaqsy beyimdelgen boluy kerek; jaratylysynan ózine aitylghannyng bәrin jete týsinetin, aitylghan sózdi sóileushisine oiyndaghysyn jәne isting jay-jaghdayyna sәikes úghyp alatyn boluy kerek; ózi týsingen, kórgen, esitken jәne angharghan nәrselerding bәrin jadynda jaqsy saqtaytyn, búlardy eshnәrseni úmytpaytyn boluy kerek; әiteuir, bir zattyng kishkene ghana belgisin bayqaghan zamatta sol belgining isharatyn ilip әketerliktey alghyr da angharympaz aqyl iyesi bolu shart; ótkir sóz iyesi jәne oiyna týigenning bәrin aidan-anyq aityp bere alatyn tilmar bolu shart; óner-bilimge qúshtar bolu, oqyp ýirenuden sharshap shaldyqpay, osyghan júmsalatyn enbekten qinalyp azaptanbay, búghan onay jetetin bolu kerek; taghamnyn, ishimdik ishuge, súq-súbqat qúrugha kelgende qanaghatshyl bolu kerek, jaratylysynan sauyqqúmarlyqtan aulaq bolyp, búdan alatyn lәzzatqa jiyrene qarauy shart; shyndyq pen shynshyl adamdardy sýiip, ótirik-jalghan men suayttardy jek kóru kerek; janyn asqaq jәne ar-namysyn ardaqtaytyn boluy shart; onyng jany jaratylysynan pasyq isterding bәrinen joghary bolyp, jaratylysynan iygi isterge yntyzar bolugha tiyis; dirham, dinar ataulygha, jalghan dýniyening basqa da atributtaryna jiyrene qarau kerek; jaratylysynan әdilettilik pen әdilettilerdi sýiip, әdiletsizdik pen ozbyrlyq jәne osylardyng iyelerin jek kóru kerek; jaqyndaryna da jat adamdargha da әdil bolyp, júrtty әdilettilikke baulyp, әdiletsizdikten zardap shekkenderding zalalyn ótep, júrttyng bәrine óz biliginshe jaqsylyq pen izgilik kórsetip otyruy qajet; әdil bolu kerek, biraq qynyr bolmau kerek, әdilettilik aldynda noyys minez kórsetip qasaryspau kerek, biraq әdiletsizdik pen pasyqtyq ataulygha mýldem raqymsyz bolu shart; ózi qajet dep tapqan isti jýzege asyrghanda sheshimpazdyq kórsetip, búl rette qorqynysh pen jasqanu degendi bilmeytin batyl, erjýrek bolu kerek» [3, 335-337 bb.].

Jalpy liyderlik sayasy salada sayasy basqaru negizinde týsiniledi. Qayyrymdy halyqtyng basshysy bolu ýshin tek liyderlik qasiyet qana emes, memleket te kóshbasshylyq qasiyet tanytuy tiyis. Memleket, últtyng liyderligi qazirgi teoriyada jeke qarastyratyn nysan bolyp tabylmaydy. Osy týsinikke sipattama berude liyderlikti ústap qalu jәne iyelenudegi zandylyqtardy aiqyndaymyz. Al jalpy memleket liyderligin zertteude әlemdik úiymdastyrushylyq-qyzmet qúrylymyn, onyng tendensiyalaryn, әlemdik qauymdastyqtyng túraqty damuyna qater tughyzatyn jaghdaylaryn qarastyramyz.

Álemdik tәjiriybe kórsetkendey, kez kelgen ózgerister jogharydan jýrgizilip, sayasat pen adamgershilik qúndylyqtarynyng ózara baylanysyn talap etedi. Faraby sayasat pen morali mәselesine erekshe nazar audaryp, «Qayyrymdy qalanyn» «Birinshi Túlghasyna» kóptegen әleumettik-sayasi, etikalyq talaptar qoyghandyghyn týsinemiz. Qoryta kele, qazirgi sayasy ghylymdardy jana iydeyalarmen tolyqtyruda ekinshi ústaz enbekterin keng dәrejede paydalana alamyz jәne onyng orny erekshe.

Ádebiyetter:

1. Mekejanov B.U. Ál-Farabiyding adamdar qoghamdastyghy jayyndaghy klassifikasiyasy // «Ál-Farabiyding shyghys halyqtarynyng mәdeniyeti men ghylymy tarihyndaghy orny» atty halyqaralyq ghylymiy-teoriyalyq konferensiyanyng materialdary. - Almaty, 1994. - 3 b.

2. Álemdik filosofiyalyq múra. Jiyrma tomdyq. 4 - tom. Ál-Faraby men Ibn-Sina filosofiyasy. - Almaty: Jazushy, 2005. - 177 b.

3. Ál-Farabi. Filosofiyalyq traktattar. - Almaty: Ghylym, 1973. - 220 b.

Múrat Órlenbayúly Nasimov,
sayasy ghylymdarynyng kandidaty,
Qyzylorda «Bolashaq» uniyversiytetinin
tarih jәne filologiya kafedrasy mengerushisi

"Abay-aqparat"