Jasan ZEKEYÚLY: Adam quatty dәmning kómegimen de auruyn jene alady
Dәriger payda әkelmese de, ziyanyn keltirmeui tiyis. Kóne grek oishyly Gippokrattyng naqylyn býgin kez kelgen emhananyng mandayshasyna ilip qoygha bolady. Dәrigerlik etika, kadr әzirleu men medisina salasyndaghy bәsekelestik jayynda «Ayqyn» gazeti saualdaryna «Jasay» Shyghys-tiybet medisinalyq ortalyghynyng diyrektory, medisina ghylymdarynyng doktory, professor Jasan Zekeyúly jauap beredi.
- Eshqanday arnauly bilimi bolmasa da, nauqasty dertinen aiyqtyrghan emshiler bolghan. Al medisinalyq bilimi bola túra syrqatqa qol úshyn bere almaytyn mamandar bar. Sonda dәriger degen kim? Barlyq joghary bilimdi medisina qyzmetkerlerin dәriger qataryna jatqyza alamyz ba?
- Álemde dәriger dәrejesi tek ýsh-tórt ghasyr búryn ghana berile bastady. Medisina boyynsha joghary bilimin tolyq alyp, ony toqyp, ýsh jyl boyy baqylau kezeninen ótken mamangha ghana dәriger qújaty beriledi. Al tabighy birer qasiyetin búldap, su býrkip, em-dom jasaytyndardy týgeldey dәriger dey almaymyz. Adamdardyng sýiegi shyqqan jerin ornyna keltiretinderdi halyq arasynda «otashy» dese, halyq emin paydalanyp, el-júrt, auyl kóleminde nauqastardy emdeytin jandardy «emshiler» dep ataydy. Qytayda auyl ishinde elge kómek kórsetetin «jalanayaq dәrigerler» deytinder bolghan. Al olardyng bәrin bir úghymgha toghytyp, «dәriger» dep ataugha kelmeydi.
Dәriger payda әkelmese de, ziyanyn keltirmeui tiyis. Kóne grek oishyly Gippokrattyng naqylyn býgin kez kelgen emhananyng mandayshasyna ilip qoygha bolady. Dәrigerlik etika, kadr әzirleu men medisina salasyndaghy bәsekelestik jayynda «Ayqyn» gazeti saualdaryna «Jasay» Shyghys-tiybet medisinalyq ortalyghynyng diyrektory, medisina ghylymdarynyng doktory, professor Jasan Zekeyúly jauap beredi.
- Eshqanday arnauly bilimi bolmasa da, nauqasty dertinen aiyqtyrghan emshiler bolghan. Al medisinalyq bilimi bola túra syrqatqa qol úshyn bere almaytyn mamandar bar. Sonda dәriger degen kim? Barlyq joghary bilimdi medisina qyzmetkerlerin dәriger qataryna jatqyza alamyz ba?
- Álemde dәriger dәrejesi tek ýsh-tórt ghasyr búryn ghana berile bastady. Medisina boyynsha joghary bilimin tolyq alyp, ony toqyp, ýsh jyl boyy baqylau kezeninen ótken mamangha ghana dәriger qújaty beriledi. Al tabighy birer qasiyetin búldap, su býrkip, em-dom jasaytyndardy týgeldey dәriger dey almaymyz. Adamdardyng sýiegi shyqqan jerin ornyna keltiretinderdi halyq arasynda «otashy» dese, halyq emin paydalanyp, el-júrt, auyl kóleminde nauqastardy emdeytin jandardy «emshiler» dep ataydy. Qytayda auyl ishinde elge kómek kórsetetin «jalanayaq dәrigerler» deytinder bolghan. Al olardyng bәrin bir úghymgha toghytyp, «dәriger» dep ataugha kelmeydi.
- Bes jyl bilim alyp, arnauly tәjiriybeden ótse de, aldyna kelgen nauqaspen dúrys sóilespey, onyng betine de qaramastan, dәri jazyp, qútyla salatyn «aq halattylar» kóp qoy?! Olardy da dәriger dep ataymyz ba?
- Onday adamdardy halyq dәriger retinde moyyndamaydy. Olar kәsibining rahatyn kórip, óz salasynda biyik dәrejege jete almaydy. Dәrigerler ýshin ómirlik әri kәsiby bilim jinaqtaytyn oryn auyl dep sanaymyn. Mәselen, «100 mektep, 100 auruhana» baghdarlamasy boyynsha salynghan emhanalarda júmys isteytin mamandarymyz jetkilikti me? Eger medisina uniyversiytetin jana tәmamdaghan jastardy auylgha jiberip otyrsa, olar halyqtyng ishinde ósip, ysylyp shyghar edi. Aurudyng bar azabyn nauqaspen birge tartady. Al birneshe jyldan keyin qalagha kelgende ol syrqat jandarmen mýldem basqasha sóilesetin bolady.
«Bir qaryn maydy bir qúmalaq shiritedi». Basyn qaghazdan almay, sottyng tóreshisi siyaqty otyratyn dәrigerlerden tazaratyn uaqyt keldi. Mysaly, bizding ortalyqqa júmysqa janadan kelgen dәriger ýsh ay synaqtan ótedi. Osy uaqyt aralyghynda nauqastardan aryz- shaghym kóbeyip, ol aurulardyng jaghdayyn sheshe almasa, onda ony qyzmetten bosatamyz. Kóptegen elder medisina salasynda halyqtyng ózin-ózi baqylau tәsilderin qoldanady. Mәselen, әr auruhanada kózge kórinetin jerde kishkentay sandyqsha túrady. Soghan әrbir nauqas ózine qyzmet kórsetken dәrigerge qatysty aryz-shaghymyn qaldyra alady. Bir aptanyng ishinde hattar jinalyp, olardy bólim mengerushileri bas dәrigerding aldyna әkeledi. Bas dәriger aryzdargha qarap, belgili bir sharalar qoldanady. Baqylau bolmaghan jerde sapa da, dәrigerding abyroyy da bolmaydy.
- Jaqsy dәriger joghary oqu ornynda әzirlenedi. Bәlkim, dәrigerlerdi oqytu isinde qalys qalghan mәseleler bar shyghar?
- Men osynda medisina uniyversiytetining aspiranturasynda oqydym. Sonda bayqaghanym: keyde negizsiz, kóp súranysqa ie emes pәnderdi oqytyp jatady. Onday mamandyqtargha oqugha týsu de jenil. Al qajetti mamandyqtardy, mәselen, balalar syrqattary kóbeyip ketkenine qaramastan, pediatriyany qysqarttyq. Qytayda kerisinshe, balalar dәrigerlerin әzirleytin uniyversiytet ashuda. Jaqynda bir jurnalister: «Egilgennen ziyan shegetin sәbiyler bola ma?» dep súrady. Osynda keletin balalardyng 30-40 payyzy egiluden keyin týsedi. Óitkeni óte әlsiz, basynyng qan qysymy bar balanyng ata-anasyna uchaskelik dәriger kelip: «Mynau zan! Men esep beruim kerek. Jatqyz balany!» dep egip ketedi. Vaksina - miykrobtyng qaynar kózi. Ony qabyldaghan bala sol aurumen qayta auyryp, ony júqtyrmaytynday bolady. Al vaksinany ózi әlsirep túrghan balagha qúighan kezde sap-sau tughan sәbiyding miyna ottegi jetispey, jaghdayy odan sayyn ushyghyp, ayaq-qoly tartylyp, sal auruyna úshyraydy. Egiluden keyin osynday aurugha shaldyqqan balalar osynda kelip, dertterine daua tabuda. Qytayda balanyng jaghdayyna qarap, egudi kesheuil-detip, birneshe aidan keyin saluy mýmkin. Túmauratyp, baspamen (angina) auyryp túrghan balalar egilmeydi. Bizde balanyng ata-anasy da dәrigerding aitqanyna kónip, nauqas sәbiyin shyryldatyp dәrigerding aldyna tastay salady. Osynday jaghdaylarda dәrigerding eng basty qasiyetteri - imandylyghy men adamgershiligi manyzdy. Dәriger balanyng әlsiz ekenin kórip, oghan aldymen dәri jazyp berip, ony sorpalatyp, kýnge shygharyp, quattandyryp alyp, odan keyin egu kerektigin oilauy kerek. Dәrigerding salghyrttyghyn biz keshirsek te, Alla keshirmeydi. Dәriger - Alladan keyingi taghdyrdy sheshetin adam. Sondyqtan dәriger mamandardy dayyndau mәselelerimen ainalysatyn ýlken zertteu mektebin ashu kerek dep oilaymyn.
- Al elimizding medisina salasyn damytuda qanday sala nazardan tysqary qalyp otyr?
- Biz kenestik jýiening shyrmauynan әli tolyq shyqpay, noqtasyn ala almay otyrmyz. Osy salany basqaryp otyrghandar - kenes dәuirinde tәrbiyelenip, oqyghandar. Medisina jan-jaqty damysyn desek, onyng barlyq salasyn, onyng ishinde Shyghys mediysinasyn da kóterip, bәrine bәsekelestik jaghday tudyru kerek. Mәselen, Densaulyq saqtau miyniystrligine shyghys medisinasy kolledji, akademiyasyn ashu turaly úsynys jasadyq. Olardan: «Shyghys medisinasy memlekettik zannamada kórsetilmey, oqytu jýiesine engizilmese, ony qaytip qoldaymyz?!» degen sarynda jauap aldyq.
- Al el ishinde Shyghys mediysiynasy mamandaryna degen súranys bar ma?
- Shyghys medisinasy resmy moyyndalmasa da, qazaqstandyqtardyng 30 payyzy qazir Qytayda emdelude. Sol jaqtaghy emhanalardyng aldyna baryp kórinizshi, qansha qazaqstandyqty kezdestirer ekensiz. Búl ne degen sóz? Qazaqstannyng qarjysy syrtqa aghylyp jatyr. Onda nege sol mamandardy osynda oqytyp, Europa medisinasymen qatar shyghys emdeu tәsilderin jetildirip, zerttemeymiz?! Memleket halyqtyng qay medisina salasynda kóbirek emdelip, sauyghyp jatqanyn tarazylap, sol jaghyna basym qoldau kórsetui kerek. Áytpese, tiybet medisinasyn myqty mengergen mamandardyng kópshiligi múnda istey almaydy. Bilimi jetse de, qayrat-kýshi sarqylyp, qaymyghyp, beti qaytyp, qayta eline kóship ketedi.
- Onday mamandar bar ma?
- Qytaydan óz qandastarymyzdyng arasynan 270 ghalym dәriger kelgen. Olardyng jetpisi qayta sol jaqqa ketip qaldy. Qalghany - «baraholkada» jýr. Sebebi olargha júmys orny joq. Emhanalargha barsa, qytay diyplomyn qajet etpeydi. Astanagha attestasiyadan ótuge bir jylgha jiberedi. Al shetten kelgen adam júmyssyz, qarajatsyz osynsha uaqyt shydap túra ala ma?
Shyghys-tiybet medisinasy - qazaqtyng dәstýrli medisinasynyng jalghasy. Ata-babalarymyzdyng Otyrar kýirep qalghan kezdegi tarihy kitaptary, qoljazbalary Qytaydan tabylyp jatyr. Mysaly, Ábu Sina, Ál-Farabiyding mediysinalyq enbekterining orny orasan zor. Sol kezding ózinde soqyrishekke, baspagha ota jasalghan. Ata-babamyz qolymyzgha tapsyryp ketken ghylym men bilim «tistegenning auzynda, ústaghannyng qolynda» ketti. Endi búrynghyny qayta janghyrtyp, osy jýiede istep jatqan qazaq túlghalaryn júmyldyryp, qaytadan qazaq mediysiynasyn zerttep, oghan janasha serpilis beretin uaqyt kelmedi me?! IYә, keldi.
Jaqynda Qytay basylymdarynyng birinen osy eldegi densaulyq salasyndaghy qarjylyq kirisining 60 payyzy Shyghys-tiybet, Qytay halyqtyq medisinasynan týsetindigin oqydym. Qytaydaghy eng әdemi әri adam eng kóp baratyn ghiymarattar - Shyghy-tiybet mediysiynasynyng mekemeleri. Búl emhanalarda shala emshiler emes, ghylymy júmystaryn osy salada qorghaghan ghalymdar otyr. Solar eldi sauyqtyrugha ýles qosyp, memleketting qazynasyn toltyrady. Al bizde olardy shyghartpay, aram shóp siyaqty kórip, qyrqyp tastaydy.
Qazaq óz medisinasyn damytqan kezde ghana osy salada әlemge tanylyp, abyroyy artady. Elbasy dýniyejýzindegi eng damyghan, bәsekege qabiletti elderding qataryna qosylu mindetin qoydy. Onda «әr salanyng әlemdegi eng ozyq ýlgilerin alyp, solardy óz jerimizde paydalanu kerek emes pe?!» deydi.
- Jaqynda AQSh-ta bolyp qayttynyz. Búl elde Shyghys mediysinasyna degen kózqaras qanday eken?
- Bizding baghdarlamamyz búl taqyrypqa arnalmaghan. Biraq ondaghy qytay audanynda ornalasqan ýlken Shyghys medisina ortalyghyn kórdim. Búl emhana basqa medisinalyq ortalyqtarmen qatar júmys isteude. Bostonda 22 myng adam júmys isteytin, 8 myng palataly emhanada bolyp qayttyq. Sonda bir tanghalghanym: emdelushiler ýlken itterimen kýzetshining qasynan jaybaraqat ótip, emhanagha emin-erkin kire beredi. Endi bireu mysyghymen jýr. Sonda olardan: «Ýy hayuandaryn da kirgize beresizder me?» dep súradym. Emhananyng qyzmetkerleri keybir nauqastar ýy januarlaryn kórse, qan qysymdary tómendep, jaybaraqat kýige týsip, operasiyalary jenil ótetindigin aitty. Sol ýshin nauqas aldyn ala ótinish jazyp, iytin aldyrady eken. Emhananyng ainalasyndaghy seruendeytin baq, balalar oinaytyn arnayy alanqaydy tamashaladyq. Taghy bir qyzyghy: 22 myng adamnyng 7 myny ghana dәriger bolsa, qalghandary - qyzmet kórsetu salasyndaghy basqa mamandyq iyeleri. Yaghny auruhanadaghy nauqastar emdelip qana qoymay, olardyng ózderin qolayly sezinip, tezirek sauyghyp ketui ýshin barlyq jaghday jasalynyp qoyghan.
- Siz aldynghy súhbatynyzda Japoniyada nauqastargha japon ertegileri aitylyp, olar japon әn-kýilerimen emdeletinin bayandap ediniz. AQSh emhanalarynda jergilikti halyqtyng ýy januarlaryna degen sýiispenshiligi siyaqty ereksheligi eskeriledi eken..
- Onynyz ras. Japoniyada palatada jatqan nauqastardyng japondyq ýlgidegi kiyimderin kiiine, sakura gýlin tamashalap, japonsha әn-kýiler tyndauyna da jaghday jasalynghanyn kórgenbiz.
- Qazaq medisinasynda qanday últtyq ózgeshelikterdi paydalanugha bolady?
- Izrailide, keybir europalyq elderde jýrek, qan tamyrlary aurulary institutarynda, mediysiynalyq ortalyqtarynda ózderining taza qyzyl sharaptaryn qútygha qúiyp, әzirlep qoyady. Sony nauqastyng salmaghyna qaray, onyng qanyn kóbeytu ýshin 100-200 gramnan berip otyrady. Germaniyada shúbatty ókpesi auyrghan, әlsiz, antibiotik kóp qoldanghan adamdargha quattandyrushy dәrumen retinde jazady. Qymyz da solay paydalanylady. Bauyry auyrghan adamdargha arnap eshkining qatyghyn Italiyanyng zauyttary shygharyp jatyr. Onyng 150 gramy 600 tenge túrady. Búl tagham balalardyng әlsizdigine de óte paydaly. Japoniya dәrihanalarynda jylqy etining jýz gramy qymbat túrady.
Biz she? Bos jatqan fermalarda bes jýz eshkini baghyp, sol qatyqty nege ózimiz jasamaymyz? Jylqy men týie ósirip, qymyz ben shúbatty dәrihanalar men emhanalargha nege bermeske? Men osynda keletin nauqastargha jylqynyng qaynatpa sorpasy, jylqynyng saumaly, eshkining sýti men siyrdyng sýti qanday nәrsege kerek ekendigin aityp, auruyna qaray qosymsha jazyp beremin. Mәselen, búryn atalarymyz jóteldi basu ýshin eshkining sýtin qaynatyp, oghan bal nemese qúiryq may qosyp bergen.
Qazir emhanalarda botqa men borsh, bir tilim myjylghan et beredi. Oghan sau adamnyng da densaulyghy shydamaydy. Jetpis jyl búrynghy «qalpaq» әli sheshilmegen tәrizdi. Odan da auruhanalarda shúbat pen qymyzdy, jylqynyng etin berip, qazaqtyng kýilerin oinatyp, palatalar әdemi torsyqtar men últtyq órnekterimizben bezendirilse, keremet emes pe?! Adam quatty dәmning kómegimen de auruyn jene alady Búl bir jaghynan emdik turizm salasyn damytyp, sheteldikterding osynda kóptep keluine jol ashady. Eger últtyq taghamdar mәselesin sheshsek, qazaqtargha da júmys orny kóbeyedi. Shúbat pen qymyzdy qazaq sharuasy әkelse, bauyrsaqty qazaq әieli jasamay ma?! Et, qúrt, irimshik tek qazaq auyldarynan alynady. Eshkini de qazaqtar jaqsy baghady. Qytaydyng qyzanaq pen qiyaryn, Reseyding kolbasasyn jegenshe ózimizding últtyq taghamdarymyzdy paydalanayyq. Sol arqyly azyq-týlik jaghynan basqa elderge jalynyshty bolmaymyz, halyqtyng densaulyghy da týzeledi. Al qazir balalarymyz bazarda arba iyterip, әjelerimiz kóshede qayyr súrap jýr. Namysymyz qayda? Qayda ketip baramyz?
- Últtyng keleshegi úrpaqtyng densaulyghyna baylanysty ghoy. Deni sau últ boludyng tetigi nede?
- Densaulyqty nyghaytudyng eng basty joly - elimizde әr otbasy tynysh ómir sýretindey jaghday jasau. Halyqtyng әleumettik jaghdayy jaqsarmay, medisina da, qazaqtyng basqa últtar aldyndaghy abyroyy da kóterilmeydi.
Ol ýshin barlyq jerlerde dýken saludyng ornyna, óndiristi órkendetip, halyqty júmyspen qamtu isine kóp kónil bólgen jón. Mysaly, daghdarys kezinde jol baghdarlamasy qabyldanyp, qanshama adam júmyspen qamtyldy?! Qanday jaqsy! Aqshany syrtqa shygharmay, óz ónimderimizdi shygharyp, salyqty osynda tóleyik. Áytpese, su betinde qalqyghan japyraq tәrizdi әr iyirim ózine әkete beredi. Densaulyq saqtau boyynsha memlekettik baghdarlamalar «auyrmay túryp emdeluge» baghyttaluy tiyis. Qoghamda kóbeyip ketken auru týrlerin (mysaly, balalardyng sal auruy) emdep qana qoymay, olardyng taralu sebebin anyqtap, zerttep, oghan qarsy sharalar der kezinde qabyldanghany jón. Últtyq taghamdardy medisinagha engizu dәstýrin qalyptastyratyn uaqyt ta keldi.
- Ótken dәrigerler merekesinde aitylghan qanday arman-tileginiz boldy?
- Dәrigerler qyzmeti aqparat jýiesi arqyly dәriptelip, mediysina ghalymdary, qyzmetkerleri qoghamgha kóbirek tanystyrylyp, tarihta bolghan qazaq dәrigerlerining enbekteri, zertteuleri jinaqtalyp, qayta shygharylyp, nasihattalsa dep armandaymyn. Dәrigerlerding enbegi turaly jii aitylsa, olargha degen halyqtyng qúrmeti de artyp, dәrigerler de halyqqa eki eselep ter tógedi. Reseyde «Densaulyq» telearnasy, Qytayda ýsh densaulyq telearnasy kórsetiledi. Sebebi aqparat arqyly milliondaghan adam densaulyghyn týzey alady. Qazaq: «Eng basty baylyq - densaulyq» degen. Damyghan elderde auru adamdy mәdeniyetsiz dep sanaydy. Qazaq mәdeniyetsiz bolmauy tiyis. Bolashaqta Qazaqstan halqy mәdeniyeti damyghan elderding sanatynda bolatynyna kәmil senemin.
Súhbattasqan
Ayjan Kóshkenova
www.aikyn.kz