Biyl elimiz Tәuelsizdik alghanyna 28 jyl. Osy 28 jylda Qazaqstannyng memlekettik basqaru jýiesinde ózgerister az bolghan joq. Bes mәrte preziydenttik saylau ótkizdik. Biyl preziydent saylauyn altynshy ret ótkizgeli otyrmyz. Eki preziydent Qazaqstan halqyna, qazaq halqyna ant berdi. Onyng birinshisi – Tәuelsiz Qazaqstannyng túnghysh preziydenti Núrsúltan Nazarbaev bolsa, ekinshisi Nazarbaev otstavkasynan keyin preziydenttik mandatty iyelengen búrynghy senat spiykeri Qasym-Jomart Toqaev edi.  Núrsúltan Nazarbaev ta, Qasym-Jomart Toqaev ta biylik partiyasynyn, «Núr Otan» partiyasynyng ókilderi. «Núr Otan» mýshelik sany jaghynan da, biyliktik basqaru oryndaryndaghy ókilderi jaghynan da birinshi orynda túrghan partiya.

Jalpy Qazaqstanda qazir qansha partiya bar? Qazaqstandaghy partiyalyq jýie men parlamenttegi kóp partiyalylyq jýiening damuy qay dengeyde? Býgin osy taqyrypta az kem sóz shygharayyq...

Jalpy kóp partiyalylyq – memleketting demokratiyalylyghyn dәleldeytin negizgi elementting biri. Qazaqstanda 2012 jyly saylauy ótti. Mine, sol jyly Qazaqstan Parlamenti kóp partiyaly Parlamentke ainaldy. Kóp partiyalyq jýie turaly búghan deyin de talqy bolghan. Sol әngime 2012 jyly shyngha ainaldy. Mәjilisting besinshi shaqyrylymyn anyqtaytyn saylaugha 7 sayasy partiya qatysqan.

«Núr Otan» partiyasy 80,99 payyz, «Aq jol» partiyasy 7,47 payyz, Kommunister 7,19 payyz dauys jinap Mәjiliske deputat kirgizdi. Saylau qorytyndysy boyynsha «Núr Otan» 83, «Aq jol» 8, Kommunister 7 deputat saylady. Osy joly Qazaqstan Halqy Assambleyasy óz ishinde saylau jýrgizip, Mәjiliske 9 deputat saylady. Osylaysha 2012 jyly Qazaqstan kóp partiyaly jýiege kóshti. Qazirgi tanda Mәjiliste ýsh sayasy partiyanyng jәne Assambleyanyng ókilderi bar.

Qazaqstandaghy resmy tirkelgen sayasy partiyalar

Qazirgi tanda Qazaqstanda resmy tirkelgen, siz ben biz biletin 6 sayasy partiya bar. Olar: «Núr Otan» partiyasy, «Birlik» sayasy partiyasy, «Aq jol» partiyasy, «Auyl» partiyasy, Kommunister partiyasy jәne «JSDP-Aqiqat» partiyasy.

«Núr Otan» partiyasynyng negizi 1999 jyly qalanghan. Áuelde «Otan» partiyasy bolyp qúrylghan edi. 2006 jyly siez ótip, partiyanyng atauy «Núr Otan» bolyp ózgerdi.  Partiyanyng tóraghasy – Núrsúltan Nazarbaev. 900 myng mýshesi bar eken. Mәjilistegi 107 orynnyng 84-i osy partiyagha tiyesili. Reseydegi «Edinaya Rossiya», Tәjikstandaghy «THDP», Ázirbayjandaghy «Jana Ázirbayjan», Ukrainadaghy «Partiya Regionov» Qytaydaghy Kommunistik, Armeniyadaghy Respublikashyldar partiyalarymen sayasy baylanysy bar partiya.

«Aq jol» partiyasy 2002 jyly qúrylghan. 260 myngha juyq, OSK mәlimetinshe 180 myngha juyq mýshesi bar. Mәjilistegi 107 orynnyng 7-eui osy partiyanyng ókilderine tiyesili. Esterinizde bolsa, Mәjilisting ýshinshi shaqyrylymyna 2 deputat kirgizgen. Al 2005 jylghy preziydent saylauynda partiya atynan Álihan Baymenov saylaugha týsti. 1,61 payyz dauys jinap, 3-oryn alghan. Aq jol – liyberaldar partiyasy sanalady.

Kommunister partiyasy 2004 jyly qúrylghan partiya. Dәlirek aitsaq, sol kezde resmy tirkeuden ótip, sayasy prosessterge aralasa bastady. Key mәlimetse sýiensek, 100 mynnan astam mýshesi bar. Mәjilistegi 107 orynnyng 7-eui kommunisterge tiyesili.

2004 jylghy Mәjilis saylauynda 1,98 payyz jinaghan. Al 2007 jyly partiya Mәjiliske ótken joq. Saylauda jenilip qaldy. 2012 jylghy saylauda 7,19 payyz dauys jinap, Mәjiliske barghan. 2011 jylghy preziydent saylauynda kommunister Jambyl Ahmetbekovting kandidaturasyn qoldady. Sóitip, Ahmetbekov saylaugha týsken. Jalpy búl partiya – marksizm-leninizm, kommunizm iydeologiyasyn ústanatyn partiya.

Mәjilistegi ýsh partiya osy, mine. Búlardan ózge resmy tirkeuden ótken taghy ýsh sayasy partiya bar. Endi solar turaly az kem aita keteyik...

«Auyl» partiyasy 2002 jyly tirkeuden ótken. Al 2003 jyly qayta tirkeuge túrdy. Onyng tóraghasy Ály Bektaev qazir Senat deputaty. 2007 jyly Mәjilis saylauyna qatysqan. 1,51 payyz dauys alyp, Parlamentke ótpey qaldy. Al 2011 jylghy preziydenttik saylaugha búl partiya ýmitker shygharghan joq. 2012 jyly da Mәjilis saylauyna týsken. Ol joly 1,19 payyz dauys jinady.

2015 jyly «Auyl» partiyasy men Qazaqstannyng patriottar partiyasy birikti. Búl sosial-demokrattyq baghytty ústynatyn partiya.

«JSDP» (Jalpyúlttyq sosial-demokrattar) partiyasy 2006 jyly qúrylyp, 2007 jyly tirkeuge túrghan. Qazir 140 mynnan astam mýshesi bar.

2007 jyly «Naghyz Aq jol» QDP men JSDP kýsh biriktirip, «Ádiletti Qazaqstan» qozghalysyn qúrdy. 2007 jyly Mәjilis saylauyna týsti. Búl joly partiya 4,54 payyz dauys jinap, Parlamentke ótken joq. Sol jyly «Naghyz Aq jol» JSDP qúramynan shyqty.

2008 jyly JSDP «Halyq kenesin» qúrdy. Oghan 30 sayafsy partiya men úiymdar qatysty. Al 2009 jyly «Azat» partiyasy, Kommunister partiyasy, JSDP men tirkelmegen «Algha» partiyasy kýsh biriktirdi. 2009 jyly «Azat» partiyasy JSDP qúramyna qosyldy.

2012 jyly partiya  Mәjilis saylauyna taghy týsti. Búl joly partiya 1,59 payyz dauys jinady. Parlamentke kire almady. JSDP 2011 jyly da, 2015 jeyly da preziydenttik saylaugha qatysqan joq. Al 2016 jyly Mәjilis saylauyna qayta týsti. 1,18 payyz dauys jinap, Parlamentke taghy ótpey qaldy.

«Birlik» partiyasy 2013 jyly tirkeuden ótken. Búl partiya turaly maghlúmat óte az. «Ádilet» jәne «Ruhaniyat» partiyalary birigip qúrghan partiya. 2016 jyly Mәjilis saylauyna qatysqan. 0,29 payyz dauys jinap, Parlamentke ótken joq. Búl ekososializm baghytyn ústanatyn partiya.

Qazirgi tandaghy Qazaqstanda resmy tirkelgen sayasy partiyalar osy. 28 jyl boyy Qazaqstannyng qoghamdyq-sayasy ómirinde belsendi júmys jasaghan ózge de partiyalar boldy.

Búryn tirkeude bolyp, keyin taratylghan partiyalar:

Qazaqstannyng agrarlyq partiyasy,

Qazaqstannyng kommunistik partiyasy,

"Ádilet" Demokratiyalyq partiyasy,

Qazaqstannyng azamattyq qogham partiyasy,

"Qazaqstannyng halyq kongressi" partiyasy,

Qazaqstannyng patriottar partiyasy,

Qazaqstannyng halyqtyq-respublikalyq partiyasy,

"Asar" respublikalyq partiyasy,

Qazaqstannyng respublikalyq partiyasy,

"Ruhaniyat" partiyasy,

Qazaqstanynng sosialistik partiyasy.

Tirkelmegen partiya:

Qazaqstannyng pirattyq partiyasy.

Qyzmeti zanmen shektelgen, tyiym salynghan partiyalar:

Hizb ut-Tahrir әl-Islamiy,

"Algha" partiyasy.

Týiindeyik. Qazaqstan Parlamenti – qos palataly parlament. Tómengi palata – Mәjilis, Jogharghy palata – Senat. Biz býgin Mәjilis turaly aittyq. Mәjilistegi kóp partiyaly jýie turaly, Qazaqstandaghy sayasy partiyalar turaly әngime qozghadyq.

Rasynda, Qazaqstan preziydentining pәrmenimen Parlamentting rólin kýsheytu isi qarqyndy jýrgizilip keledi. Býginde Parlament tek zang shygharushy organ ghana emes,  eldegi kadrlyq sayasatqa tikeley aralasyp otyrghan sayasy intstitutqa ainaldy. Preziydent premier-ministrdi, Últtyq bank tóraghasyn, bas prokuror men últtyq qauipsizdik komiytetining tóraghasyn parlamentting kelisim beruimen taghayyndaydy, Jogharghy sot tóraghasy men sudiyalary, basqa da lauazymdy túlghalar deputattardyng kelisimimen saylanyp, qyzmetterinen bosatylady. Al 2012 jyly kóp partiyaly jýiege kóshkeli beri búl instituttyng yqpaly artpasa, kemigen joq.

Qazirgi tanda Mәjiliste ýsh sayasy partiyanyng baryn aittyq. Kóp partiyalylyq dedik qoy. Búl jalpy - memlekette ýsh, tipti bolsa odan da kóp sayasy partiyalardyng bәsekelese otyryp júmys jasauy. Al kóp partiyalylyqtyng qazaqstandyq formasy - demokratiyalylyqtyng elementi degendi aitugha әbden bolady.

Alda preziydent saylauy kele jatyr. Onan son, ile-shala parlament saylauy ótedi. Qazaqstandaghy resmy tirkelgen 6 sayasy partiyanyng aldaghy saylaulargha belsendi aralasatyny týsinikti. Solay boluy kerek te. Sebebi, sayasy partiyalardyng eng basty iydeologiyalyq róli – evolusiyalyq damudyn, sayasiy-әleumettik әm ekonomikalyq damudyng jolyn aiqyndau, etnos aralyq әm qoghamdyq túraqtylyqtyng kepili bolu, memlekettik qyzmetting meritokratiyalyq jýiesin qalyptastyrugha ýles qosu t.b. Dәl osynday ashyq әri naghyz sayasy bәsekeni jasau ýshin bizde barlyq mýmkindikter bar. Osymen tәmam.

Erghaly Berikúly

Abai.kz