1982 jyldyng kókteminde otbasylyq jaghdaymen Egindibúlaqqa oraluyma tura keldi. 1978 jyly qarashada, әskerden kelisimen, Qaraghayly kentinde Taldy audandyq «Shúghyla» – «Voshod» gazetining redaksiyasynda tilshi qyzmetin atqardym. Basylymnyng redaktory, qazirgi belgili ghalym, Zarqyn Tayshybay – tiri jýrgen ensiklopediya. Osy aghanyng qaramaghynda jurnalistikanyng tútas bir uniyversiytetinen óttim. Áytkenmen, 1981 jyldyng qonyr kýzinde Zaqang «Ortalyq Qazaqstan» gazetine auysyp ketti de, biz «jetim» qaldyq.

«Biz» dep otyrghanym – qazaq tildi jurnalister. Audandaghy halyq, yaghny oqyrmandarymyzdyng kópshiligi qandastarymyz bolghanymen, әkimshilik ortalyq ornalasqan Qaraghayly – әr tekti jer. Túrghyndarynyng birazy kәsip izdep shetten, tipti Resey men Kavkazdan kelgen, aralarynda jer audarylghandar men «himiyagha» kesilgender de bar, orys tilinde sóilegendi mәrtebe sanaytyn adamdar. Onyng ýstine, Zarqyn aghamyzdan keyin redaktor lauazymyn iyelengen Júmabiyke Jýnisova - orystildi maman, taralymy 1000 danagha jeter-jetpes «Voshod» gazetine ýstemdik beruge tyrysty. Búryn materialdar aldymen taralymy 3 mynnyng ýstindegi «Shúghyla» gazeti ýshin qazaqsha әzirlenip, odan keyin orys tiline audarylsa, endi júmys keri jýre bastady. Búl qazaq tildi jurnalisterge únamaytyny belgili.

Onyng ýstine, inim әskerge ketip, Edireydegi әke-sheshem jalghyzilikti kýy keshken edi. Sóitip, Egindibúlaqqa taban tireuime birneshe sebep tabyldy.

Nauryzdyng 14 kýni «Lenin tuy» gazetine qyzmetke túrdym. Kәrim agham qúshaghyn jaya qarsy alyp: «Sen Zarqynnyng mektebinen shyqtyng ghoy. Biletin janalyghyndy gazetke kirgize ber», – dep tolyq erkindik berdi. Alghashqy kýnderi gazet tigindilerin qarap otyryp, keremet ólenderge nazarym týsti. Avtory – Túrsyn Júmashev. Búryn oqymaghan, aty-jónin estimegen aqynym. Redaksiyadaghy Ghabbas Smaghúlov, Qanat Maqyshev aghalarymnan súrastyrsam, «osy Egindibúlaqtyng jigiti. Myna kolhozda dispetcher bolyp isteydi» deydi.

– Búl jigitti nege redaksiyagha shaqyrmaysyzdar? Mynaday talant qor bolyp jýr ghoy.

– Osy gazette istegen. Mektepte de, institutta da oryssha oqyghan bolsa kerek, jazuy qazaqshagha kónbegen son, ketip tyndy.

– Joq, bolmaydy. Myqty óleng jazatyn adam gazetting aqparaty men maqalasyn jaza almauy mýmkin emes, redaksiyagha shaqyru kerek, – deymin ghoy tabandap. Eshteneden bet-jýzim qaytpaghan, jiyrma beske de tolmaghan kezim.

– Onda redaktorgha bara ghoy. Aghandy kóndire alsan, biz qoy demeyik, – dedi Ghabeken, «K.J.Saughabaev» degen jazuy bar kabiynetti qalamymen núsqap.

Gazet tigindisin qolyma ústap Kәkene bardym. Ásirese, ózime qatty әser etken «Baldaqty qyz» (keyin ol «Perishte» jinaghyna «Tabighattyng qateligi eken dep» atauymen kirdi) óleni – «kózirim». Tiyp tastaghansha aityp alayyn degendey, jedeldetip-aq sóilep jatyrmyn.

– Túrsyn ba, osynda túraqtay almay ketti ghoy. «N» men «n»-dy, «ú» men «ý»-ni aiyra almaydy. Oryssha oqyghanynyng pәlesi de. Qoy qúrttaqanday onyng «n»-y men «ú»-syn týzetip otyratynbyz. Aqyry ózi ketti. Úyalghan shyghar, – degen Kәrim aghamyz gazettegi ólenge qosa ýnildi, – óleni shynynda da tamasha. Osynday óleng jazghan adamnyng maqala jaza almaytynyna tanmyn.

– Degenmen, taghy bir kóreyik. «N»-y men «ú»-syn týzetudi óz moynyma alayyn, – dedim Kәkenning kýle sóilegeninen dәmelenip. Redaktor basyn iyzep qalghanday synay tanytty.

Birer kýnnen keyin redaksiyagha Túrsyn keldi. «Mynau – Ermek degen jurnalist jigit. Saghan syrttay ghashyq bolyp, shaqyrtyp otyrghan – osy. Birge júmys isteysinder», – dedi redaktor. Tanystyq. Myna qyzyqty qaranyz – men 1958 jyldyng 8 mausymynda, ol 1959 jyldyng 9 mausymynda dýniyege kelippiz. Sóitip, biraz jyl qatar qyzmet atqardyq.

Úzamay fototilshi Sapartay túrmystyq qyzmet kórsetu kombinatyna auysyp, ornyna Erghaly Qataev dosymyz keldi. Issapargha Erghaly ekeumiz nemese Erghaly men Túrsyn birge, keyde ýsheumiz qatar shyghamyz. Issapar – adamnyng azamattyq, iskerlik qasiyeti men qabileti tanylatyn syn. Ásirese, qazirgidey kommunikasiya damymaghan, qyzmet kóligi joq kezde Arqanyng qary men ayazy, shildedegi shilingir ystyghy astynda kóldeleng kólik kýtu onay emes.

Qolymyz qalt etkende, Balqantaugha shyghyp, óleng oqimyz. Erghaly óleng jazbaydy, biraq qazaq poeziyasynyng antologiyasyn dәl sol jigittey biletin, oqityn azamatty óte siyrek kezdestirdim. Ári muzykant, dombyrashy. Onyng esesine Túrsyn ekeumiz eshqanday muzyka aspabynda oinamaymyz. Biraq, óte jaqsy tyndaushymyz. Keyde Erghalidyng әnine qosylamyz. Baz-bazda Túrsyn ketedi shalyqtap:

– «Sýiem» deymin, «sýiem» deymin ýzdigip,

– Bilemiz ghoy – deydi maghan qyz kýlip.

Qyrgha shyghyp ketem sosyn qiyaldyn

Aq kemesin alystargha jýzdirip...

...Shúbarkólge batyp ketkim keledi,

Balqantaugha shyghu ýshin ertenmen...

Túrsynnyng ólenderinde «ortasha kenes adymy» logikasynyng qasang qalybyna syimaytyn erekshelik, әdettegi týsinikpen qabyldaugha qiyn teneu men oralymdar kezdesip qalatyny bar. Kóp sebepting biri – oryssha oqyghany. Ol Abay men Maghjangha, Múqaghaly men Júmekenge, Júmatay men Aqsúnqargha kesh kelgenimen, Pushkin men Esenindi, Ahmatova men Svetaevany, Ghamzatov pen Voznesenskiydi, orys tiline audarylghan Europa aqyndaryn erte oqydy.

1990 jyldyng sony bolsa kerek, Búqar jyrau (búrynghy Uliyanov) audandyq «Saryarqa» gazetindemiz, kabiynetine kirsem, Túrsyn diktofongha (Batystyng ozyq tehnikasynyng ýlgileri endi ghana kelip jatqan) jazyp alghan Oginskiyding «Polonezin» tyndap, múngha batyp otyr. Kókireginde sanylauy bar adamnyng jýrek qylyn terbetetin muzykany birge tyndadyq. «Qúlpytas pa, әlde qúlyptas pa?» – dep súrady sodan song oqystan. «Qúlyptas degen sóz joq, qúlpytas. Qaytys bolghan adamdardyng qabirine qoyatyn eskertkish qoy, ony nege qajeti bar?» – dedim. «Jәi, әsheyin» dedi de, ýnsiz qaldy. Oginskiy úly tuyndysyn taghdyr tәlkegimen Poloniyasynan qara ýzip bara jatqanda shygharghan. Otanynda jýrgenimen, Balqantaudan 200 shaqyrym Botaqaragha qyzmet babymen baryp túru tughan jerden mәngilik qol ýzumen birdey eken-au Túrsyn ýshin. Búl – býgingi payym.

Keyin, sol Botaqarada jýrgende Túrsyn «Qúlpytastaghy jazu» degen óleng jazdy. Bar bolghany bir-aq shumaq:

«O, adamdar! Men otyzdan aspaymyn,

Tәnim suyp ketken qúlpytastaymyn.

Qayran ómir, seni kóru bir arman

Qara jerdi qalay silkip tastayyn?»

Qazir oilasam, ghúmyrynyng sheti tayanghanyn aqyn sol kezde sezgen bolsa kerek. Tek, Balqantauy Túrsynyn tany týssin, talantty úlynyng sonynda el-júrty tamsana eske alatyn múrasy qalsyn dep taghy bes-alty jyl tirshilik syilaghan shyghar Jaratushy.

Egindibúlaqqa jol týskende, Túrsyn men Erghaly jatqan qabirstangha soqpay, «Qúlhu Allany» oqymay ketetinim siyrek. Sonda, ziratyna qoyylghan aq mәrmәrgha jogharydaghy tórt jol jazyluyn qalady ma eken Túrsyn dep oilaymyn.

Ermek Baltashúly, QR Mәdeniyet qayratkeri

Abai.kz