Janadan qúrylghan din isteri boyynsha agenttikting tóraghasy Qayrat Lama Sharifting aituynsha Qazaqstanda "qalypty islamdy" ("umerennyy islam") damytudyng tújyrymdamasy jasalmaq.

Janadan qúrylghan din isteri boyynsha agenttikting tóraghasy Qayrat Lama Sharifting aituynsha Qazaqstanda "qalypty islamdy" ("umerennyy islam") damytudyng tújyrymdamasy jasalmaq.

Búl jóninde Qayrat Lama Sharif mausymnyng 17-i janadan qúrylghan din isteri boyynsha agenttikting tóraghasy retinde ótkizgen alghashqy baspasóz mәslihatynda mәlimdedi. Qazaq basylymdarynda onyng «umerennyy islam» degen sózin «baysaldy islam» dep te audarylypty.

Lama Sharifting sózine qaraghanda, din isteri boyynsha agenttik «Bir últ - bir din» degen iydeyagha negizdep, "Batys Europa elderining tәjiriybesin eskere otyryp" konstitusiyasynda «zayyrly memleket» dep jazylghan Qazaqstanda belgili bir dinge basymdyq berudi jón kóredi.

Azattyq radiosy ózining kezekti dóngelek ýstelin osy mәselege arnady. Dóngelek ýstelge qatysqandar: Qazaqstan músylmandary odaghynyng tóraghasy Múrat Telibekov, filosofiya jәne teologiya ghylymdarynyng doktory, professor, Týrkistan qalasyndaghy týrkologiya institutynyng diyrektory Dosay Kenjetay, «Qazaqstan qajylary qauymdastyghynyn» tóraghasy Baqtybay qajy Aynabekov, sayasattanushy, «Abay-aqparat» qoghamdyq qorynyng viyse-preziydenti Aydos Sarym.

Pikirtalasqa din isteri boyynsha agenttik tóraghasy Qayrat Lama Shariyf te shaqyrylghan bolatyn. Alayda ol ózi basqaratyn agenttikting endi ghana qúryla bastaghanyn aityp, búl joly qatysa almaytynyn jetkizdi.

Dóngelek ýstelge Qazaqstan músylmandary diny basqarmasynan da ókil shaqyryldy. Diny basqarmanyng baspasóz hatshysy Onghar qajy Ómirbek enbek demalysynda jýrgenin aitty. Onyng úsynghan ókili - basqarmanyng diny uaghyz jәne ghalamtor bólimining bas mamany Altynbek Útyshanúly dәl sol kezde "júmysbasty" bolyp shygha keldi.

Jýrgizushi:

- Qazaqstanda memlekettik mekeme arqyly «qalypty islamdy damytu» tújyrymdamasyn jasau iydeyasyna ne týrtki boluy mýmkin? Múnday tújyrymdama jasau - memleketten bólingen dinge, din isterine aralasu emes pe?

Aydos Sarym:

- Mening oiymsha, Qazaqstanda din agenttigining qúryluy, jalpy din mәselesining songhy kezde ushyghyp ketui kónil audaratyn mәsele. Alayda osy jerde konstitusiyamen qayshylyq bar ekeni de anyq. Óitkeni konstitusiya boyynsha din memleketten bólek. Degenmen, әr elde, әr memlekette onday jaghday joq. Memleket qalay bolghanda da ózining sharualaryn isteu ýshin, ózining qúzyretin atqaru ýshin din isine aralasatyny anyq. Sondyqtan din agenttigining búnday bastamasy dúrys.

Biraq búl jerde ol qalay atqarylady degen súraq tuady. Eger búny memlekettik organnyng ózi jasap, ózi bekitip, ózi ary qaray damytatyn bolsa, әriyne, onyng eshqanday paydasy da, qúzyry da bolmaydy. Yaghny búl jerde býkil músylman qauymy birigip otyryp, ýlken jinalystar ótkizip, talqygha salyp, sayasattanushylar bolsyn, mәdeniyettanushylar bolsyn, teolog ghalymdar bolsyn - bәrining qosylyp bir mәmilege kelui arqyly jasalsa - jaqsy ishara. Biraq gәp - onyng qalay atqarylatyny jayynda. Qazaqstanda «ózimizding belgili bir týsinigimiz bar, qazaqy islam jolymen jýrip kele jatqan elmiz» deytindey týsinik bolsa, ol - jaqsylyq. Biraq ony taghy da kim iske atqarady degen әngime kýmәn tudyrady.

Jýrgizushi:

- «Qalypty islamdy damytu» tújyrymdamasy kezinde kóp dau tudyrghan «Últ birligi doktrinasyn» eske týsirmey me?

Múrat Telibekov:

- Mening oiymsha, búl - oilanbay jasalynghan is. Múnday batyl qadamdargha barmay túryp, múnday tújyrymdamalardy kótermey túryp, eng aldymen belgili sayasatkerlermen, filosoftarmen, teolog ghalymdarmen aqyldasyp, konferensiyalar ótkizu kerek edi. Memlekettik sayasatty oiynshyqqa ainaldyrugha bolmaydy.

Jýrgizushi:

- Baqtybay qajy, siz osydan onshaqty jyl búryn din isteri boyynsha arnayy agenttik qúru turaly úsynyspen preziydent Nazarbaevtyng atyna hat joldapsyz. Sol kezde siz úsynghan agenttik pen qazir qúrylghan agenttikting aiyrmashylyghy bar ma?

Baqtybay Aynabekov:

- Bissmillahiy-r-rahmaniy-r-rahiym! Agenttik óte qajet. Men osydan 11 jyl búryn ýkimetting janyndaghy din isteri jónindegi hatshylyqta qyzmet jasadym. Sol kezde bizding bólimning bastyghy jәne tóraghanyng orynbasary Sauranbekovting atynan hat joldap, ol hatty jaqynda «Abay.kz» saytynda jariyaladym. Onyng aldynda bir jarym ay búryn Nazarbaevqa ashyq hat jariyaladym, «Elbasyna hat jazam, qúlaghdar bol, jamaghat!» dep.

Nazarbaev bir jarym jyl búryn diny agenttik qúru turaly elge ózining joldauynda aitqan edi. Biraq oghan ýkimet taghy qúlaq aspady. Sony men hatymda aitqanmyn, «aytuyn aittynyz, rahmet, biraq diny komiytette

Sony qabyldady ma, ózining tәjiriybesinen aldy ma - әiteuir ayaq astynan agenttik qúryldy.

otyrghandar azanda barady, keshke ailyghyn alady da ketedi, ol jerde dinge qatysy joq adamdar otyr, sondyqtan da sol mәseleni qayta kótergeniniz dúrys» dep edim. Sony qabyldady ma, ózining tәjiriybesinen aldy ma - әiteuir ayaq astynan agenttik qúryldy. Oghan deyin dayyndyq ta bolghan joq. Búryn búnday ministrlik qúrylatyn bolsa, aldyn-ala dayyndalady, shtaty belgilenedi, birden bastyghy taghayyndalatyn. Múnday jaghdaydyng tughanyna, bir jaghynan, hattyng da sebebi boluy mýmkin.

Ekinshi jaghynan, eldegi qazirgi jaghday osyghan soqtyryp otyr. Qazaqstannyng syrtqy әlemdegi abyroyy joghary bolghanmen, ishki diny ahualy abyroydan júrday. Óitkeni qazir aghymdar kóbeyip ketti. Dindi din ghana toqtatady. Sondyqtan da ýkimetting aralasqany dúrys. Biraq ýkimet aralasu ýshin aldymen onyng mehanizmin qalyptastyru kerek edi. Qazir qansha talpynghanmen, ol júmysty jýzege asyra almaydy. Bayypty islamdy qúrudan búryn, agenttikting negizgi maqsaty - әr elding ózining ústaytyn dini boluy kerek. Múnday din bolu ýshin ata zanymyzdaghy «memlekettik til - qazaq tili» degen jerge mindetti týrde «dini - Islam, al qalghan әlemdik bes din moyyndalady» dep engizu kerek. Agenttikting negizgi júmysy sol bolu kerek. Eger solay dep zangha jazylmaytyn bolsa, búl agenttikting aitqan sózi dalada qalady.

Sodan keyin, «Batystan ýirenemiz» deydi. Batystan ýirenetin eshtene de joq. Biz - әlem moyyndaghan ózindik dәstýri bar últtyq memleketpiz. Aghymdardyng kóbeyip ketkenine on-aq jyl boldy. Aghymdardy eshkim toqtata almaydy, ýkimet dindi tirkeydi de otyra beredi. 10-15 adam baryp, «tirke» dese, tirkey beredi. Al din, mýftiyat kýsheyse, islam kýsheyetin bolsa, diny ahual jaqsarghan bolar edi. Ol ýshin diny basqarmany basqa dindar adamnyng qolyna beru kerek. Diny basqarma kýsheymese, eshtene ónbeydi. Diny basqarma - oryndaushy oryn. Sonyng janyndaghy mýftiyatta dinge janashyr adamdardyng pikiri boluy tiyis. Olardyng arasynan bas mýfty saylanuy kerek. Bas mýfty ortaq pikirge kelip júmys istese ghana aghymdardy toqtatugha bolady. Bas mýftiyding bilimi, dәrejesi joq bolsa, namaz oqymasa, búrynghy kommunist bolsa - odan ýmit joq.

Jýrgizushi:

- Professor Kenjetay myrza, nelikten memleket tútas bir últtyng diny kózqarasyn qalyptastyrugha aralasady? Múnday bastamalardy kóteru kezinde biylik Batys elderining «ýzdik tәjiriybesine sýienip otyrghanyn» mindetti týrde qosa ketedi. Teologiya salasynyng mamany retinde, zayyrly memleketting qoldauymen jasalatyn diny tújyrymdamalar men qúrylymdardyng tiyimdiligi turaly ne aita alasyz?

Dosay Kenjetay:

- Zayyrlylyq degen ústanymdy әr memleket ózining jýrip ótken tarihy arnasyna qaray jasaydy. Bizde býginge deyin zayyrlylyq ústanymyna Qazaqstannyng tarihy, órkeniyettik, diny tәjiriybeler negizinde taldaular jasalynghan joq. Jalpy Qazaqstanda konstitusiyada qaralghan zayyrlylyq ústanymynyng mazmúny ashylmaghan. Mysaly, ol kórsetkish boyynsha Fransiyanyng men Qazaqstannyng arasy - jer men kóktey. Eshqashan «biylik bólek, din bólek» demey, tútastyq negizinde qarastyryluy kerek.

Bizde birinshi zayyrlylyq ústanymynyng mazmúny ashylyp, sodan keyin ghana "Qazaqstanda qanday islam?" degen súraq kelu kerek edi. Mening oiymsha búl sauatsyz súraq bolady, sebebi islam - bireu-aq. Biraq tanymdary kóp, músylmandyq dep ataymyz ony. «Anau - qazaqtyng islamy», «mynau - ózbekting islamy» deytin bolsaq, islam biriktirushi emes, jeke bólushi din retinde tanylady. Sondyqtan islamdy óz tegimizding qúndylyqtar jýiesining qaynary retinde qarap, islamgha sayasy iydeologiyalyq kýshterding baghalanuymen emes, ózimizding tól mәdeniyetimizding negizin qalaytyn qúndylyqtar jýiesi retinde qaraugha tyrysyp, oyau boluymyz kerek.

Qazaqstanda eng aldymen memleket pen din arasyndaghy qatynas naqtylanuy tiyis. Búl qatynas zayyrly týrde naqtylanghanmen, memleketting dinge degen tarapsyzdyghy ghana, din isine aralaspaytyndyghy ghana pash etilgen. Din fenomeni men memleket arasynda eshqanday baylanys joq. Al sekulyarizm zayyrly ústanymyndaghy ghylymy ateizmdi negizge alghan keshegi sovettik jýiening zany ýshin din jeke fenomen retinde qaralghan joq, qabyldanghan da joq. Al bizding býgingi konstitusiyanyng zayyrlylyq ústanymy - sonyng kóshirmesi. Olar tek qoghamdaghy diny kórinisterdi, minez-qúlyqty ghana esepke alady. Bizding býginge deyin qoldanyp kelgen zanymyz da - keshegi sovettik jýieden qalghan miras. Sony aita-ayta 20 jylda qúlaqqa ilindi әiteuir.

Qazaqstan memlekettiligining negizinde qazaq mәdeniyeti jatyr, qazaq mәdeniyetining negizi - tili deytin bolsaq, onda Qazaqstan tarihi-antololgiyalyq, bolmystyq túrghydan islam dinindegi memleket ekenin kórsetip, basqa әlemdik dinderdi de qúrmetteytinin engizui kerek. Al búl - zayyrlylyq ústanymynyng retteushilik qyzmetin zandastyrady. Biz - dәstýrli memleketpiz, tarihymyz bar, biraq sayasy erkindikten ajyrap qalghanbyz. Sondyqtanda zayyrlylyqtyng retteushilik qyzmetin jýktep, qazaq elining bayandylyghynyng kepilin naqtylauymyz kerek. Sonda ghana qaptaghan missionerlerding qarqyny azayady.

Jýrgizushi:

- Din isteri boyynsha agenttikting «Bir últ - bir din» bastamasy Qazaqstandaghy ózge de diny toptar men azshylyqtardy shetqaqpaygha úshyratyp, olardyng narazylyghyn tughyzbay ma?

Múrat Telibekov:

- Biz konfessionaldyq әlemde ómir sýruge daghdylanuymyz qajet. Qazir bar әlem solay ómir sýrip jatyr. Dәstýrimizdi saqtau kerek, biraq basqa senimderdi joqqa shygharugha bolmaydy. Jyl sayyn Qazaqstan әlemdik dinderding basshylaryn jinap, sezd ótkizedi. Múnyng ózi sol baghytqa qadam basqanyn dәleldeydi. Eger biz basqa sayasat jýrgizetin bolsaq, әlemdik qogham bizdi týsinbeydi. Islam - quatty din jәne basqa da is-әrekettermen óz dәrejesin kóteruge tәueldi emes.

Baqtybay Aynabekov:

- Qazaqstanda shetelden qarjylandyrylatyn diny birlestikterding jetekshisi aldymen Qazaqstandaghy dindi aitpaydy, әlemdik dinning yntymaghyn aitady. Diny ekstremisterding qazir el ishinde qanshama dýrbeleng salyp jatqany, memlekettik mekemelerdin, týrmelerding ishinde, qalanyng qaq ortasynda jarylys jasap jatqany, osynyng bәri - ózimizding dinge janashyrlyqpen qaramauymyzdyng sebebi. Din ishinen diny aghymdar bólinip shyghyp, keyin olar qoldaryna qaru alyp qaqtyghyssa, elde qantógis bop ketedi. Osynyng bәrin toqtatu ýshin bir din, bir memleket kerek. Biz basqa dinge tiyisip jatqanymyz joq, әlemdik dindi moyyndaymyz. Biraq últymyzdyng ústanatyn dini islam ekenin kórsetuimiz kerek.

Dosay Kenjetay:

- Últ degen kategoriyanyng mazmúnyn anyqtap alghannan keyin, onyng bәri sheshiledi. Mening oiymsha, «últ» degen mәselede «qazaqstandyq últ» degen iydeya jatqan joq. Búl - diny tәjiriybening tarihyna qatysty mәsele. Ony memleket tarapynan qoldau kórsetu arqyly jandandyru mәselesin qoldaymyn. Sondyqtan qazaqtyng bir últ negizinde, bir din negizinde qaytadan óz bolmysyn janghyrtu iydeyasy naghyz kerek nәrse. Basqa halyqtar eshqashan qazaq últy bola almaydy, olargha da biz konstitusiya negizinde kóptegen mýmkindikter bergenbiz.

Jýrgizushi:

- Din isteri boyynsha qúrylghan agenttikting alghashqy qadamdaryn kórip otyryp, «resmy biylik din isterin sayasilandyryp bara jatqan joq pa» dep oilamaysyz ba?

Aydos Sarym:

- Mening týsinigimde, islam o bastan sayasatpen etene jaqyn din bolyp qalyptasqan. Sonda islamnyng sayasilanuy býgingi bizding memleketting aityp otyrghany emes, jalpy dinning ainalasynda bolyp jatqan әngimelerge para-par. Keybir toptardyng Qazaqstanda sharighat zanyna ótkizu degen siyaqty úrandauy, t.b. úsynystar aituynyng ózi - ýlken sayasat. Memleketting búl ispen ainalysuy dúrys. Tipti 10 jyl búryn aralasuy kerek edi.

Búryn islam órkeniyetinde ómir sýrgenimiz anyq, sol siyaqty býginde soghan qaytyp kele jatyrmyz. «Qaytyp kelgenimiz qalay bolady, onyng artynda ne bar, qanday qozghalystar bolady?», «últtyq jýris-túrysymyzdy ózgerte me, ózgertpey me, ózgertse - qay jaghyna qaray ózgertedi?», «osy ózgerister týbi memlekettigimizden aiyrugha alyp kelmey me?» degen kóptegen sayasi, filosofiyalyq súraqtar jatyr. Olargha jauap bermey

Eng basty mindet - qanday memleket ekenimizdi aiqyndap alu. Ekinshi - әlemde ne bolyp jatqanyn bilip otyru.

túryp, eshqanday ózgeristerge jete almaymyz. Eger últtyng basym kópshiligi «biz osynday últpyz, osynday baghytpen jýremiz» deytin siyaqty naqty tújyrymgha keletin bolsa, onda búl memleketting sayasatyna ainaluy tiyis.

Eng basty mindet - qanday memleket ekenimizdi aiqyndap alu. Ekinshi - әlemde ne bolyp jatqanyn bilip otyru. Osy eki baghytty salystyra otyryp ózimizding baghytymyzben jýru kerek, basqa memleketterding aitqanyna qaramay, mýmkindigimizshe óz últymyzdyng sharuasyn jasau kerek. Tәuelsiz memleket bolghandyqtan tәuelsiz sayasatymyzdy jýrgizuimiz qajet.

Jýrgizushi:

- «Qalypty islam» tújyrymdamasy dindi memleketten bólek dep, al Qazaqstandy «zayyrly memleket» dep jariyalaghan konstitusiyagha qayshy kelmey me? Diny ekstremizm men mamyr aiyndaghy eki birdey terrorlyq jarylystan seskengen Qazaqstan biyligi, konstitusiyagha qayshy kelse de, din isterine tiyanaqty kirisuge bel buyp otyrghan joq pa?

Aydos Sarym:

- Mening oiymsha, «din memleketten bólek» degen - aghattyq. Ol әli eshbir elde tolyq iske asyp kórgen emes. Sondyqtan da búl mәseleni kótere bergenimiz dúrys emes. Memleket búl mәseleni bayaghyda sheshuge tyrysu kerek edi jәne nazar audarugha tiyis edi. Endi osynday qadamgha baruy jәne osynday mәselening kóteriluining ózi - jaqsy isharat. Bәri dúrys jasalatyn bolsa, qogham ishindegi azamattardyng pikirine tәueldi bolsa, sózsiz onyng paydasy bolady.

Al eger kezindegi «Últ birligi doktrinasy» siyaqty bir jaqty ghana talqydan ótse, bir jaqty ghana qabyldanatyn qújat bolsa, onda ol ýlken daugha ainalady. Din oiynshyq emes, oghan asa múqiyat bolu kerek. Din - bizding basty qoghamdyq instituttarymyzdyng biri. Qoghamda imandylyqty qalyptastyratyn, dýniyetanymdy, ómirge degen kózqarasymyzdy qalyptastyratyndyqtan, búghan múratshyldyqpen, bayyppen qarasaq ghana jenistikterge jete alamyz.

Múrat Telibekov:

- Eng aldymen Konstitusiyagha ózgerister engizu kerek edi. Zang túrghysynan saraptaytyn bolsaq, «nelikten memleket din isine aralasady, nege dinning damuyna yqpal etedi?» degen súraqty sheshkennen keyin ghana agenttikti qúru kerek edi.

Jýrgizushi:

- Osymen, Azattyq radiosy ózining dóngelek ýstelin ayaqtaydy. Pikirtalasqa qatysqandarynyz ýshin redaksiya sizderge alghys bildiredi.

«Azattyq radiosy»