Mening Talghar jaqta túratyn tuysym bar. Ózi shylqyghan bay. Negizgi biznesi – Europa elderinen asyl túqymdy jylqy әkelip satu. Asyl túqymdy itter de asyraydy. Balaq jýni men kekili kelisken kerbez kepterleri de barshylyq. Torlardy toltyryp tastaghan. Ýiine bara qalsan, tek sol turaly aitady. Onyng aituynsha, Europadaghy biznes seriktesteri jylqyny adamnan beter baqylaydy. Jana tughan qúlyngha arnayy fayl ashylady. Jylqynyng shejiresi týgel jazylady. Qúlynnyng atasy kim, әkesi kim, sheshesi kim, әjesi kim, týgel tirkeledi. Biyelerding bayqausyzda kóringen aighyrmen «kónil qosyp» qony mýmkin emes. Deni sau, jútynyp túrghan qúlyndy tughyzu ýshin arnayy mamandar Kerqúla atty Kendebay siyaqty biyelerdi týni boyy úiyqtamay baqylap otyraugha dayyn. Jylqy túqymy asyldanghan ýstine asyldana beredi. Jylqynyng shejiresi neghúrlym tereng bolsa, qúlyny da sonshalyqty zereng bolady degen týsinikpen qymbat baghagha satady.

Onyng itteri de solay. Qanshyghyn bet aldy qanghytyp qoymaydy. Ne bolsa sony jegizbeydi. Qymbat sapaly etti iyti jeydi. Esesine kýshikteri shetinen arlan shyghady. Bir jasar kýshigining ózi búzauday ghoy jaryqtyqtyn.

Al, jabayy kepterlermen shaghylysqan kógershinderining júmyrtqasyn shaghyp tastaydy. «Nege óittin» desen. «Túqymdy qúrtady. Bar bәleni osy úrghashylary júqtyryp әkeledi» dep saqtanyp otyrady. Qarap otyryp qyzyghasyn. Degenmen, osy faktiler meni basqa da oilargha jeteleydi. «Bú dýniyede adamnyng túqymy neghúrlym asyl, neghúrlym shejiresi tereng bolsa qogham soghúrlym núrly bolmay ma?» dep oilaymyn ghoy bayaghy. Jalpy, ózimizding sapamyzdy tura solay arttyra alamyz ba? Ol mýmkin nәrse me ózi?

Men bala kezimde toygha barghanda mikrofon alyp sóilegen barlyq qonaq mynaday maqaldardy jii aitushy edi. «Ýiding jaqsy bolmaghy aghashynan, jigitting jaqsy bolmaghy naghashysynan», «Alyp anadan tuady», «Qyzgha qyryq ýiden tyiym, odan qalsa qara kýnnen tyiym». Ol kezde búl sózderding maghynasyn úqpaushy edim. «Nege tek qana naghashysyna tartyp myqty bolu kerek?» dep oilaushy edim. Eseygen song ony da oqyp toqyp aqyry bildik.
Er men әiel qosylghan song analyq jatyrda bir kletkaly embrion payda bolady. Eng basynda yadrodaghy hromosoma sany eki taraptan teng týsedi. 23 hromosoma әkeden, 23 hromosoma anadan. «Genetikalyq aqparatty ana jatyryna alyp kelgen spermatozoid pen ishtegi oosit dep atalatyn analyq kletka teng dәrejede túrghanda nelikten bolashaq úrpaqtyng jaqsy boluy negizinen әieldikine tәueldi?» degen súraq tuady. Sebebi, deydi genetik ghalymdar, qyz bala býkil ómirinde bala tuugha sebep bolatyn analyq úryghymen (yaghny oosittermen) birge tuady. Qyz balasy sәby kezinde qansha oositpen dýniyege kelse, ómirining sonyna sheyin sonsha analyq kletkamen ómirin sýredi. Analyq kletka er adamnyng úryghy siyaqty údayy auysyp, janaryp túrmaydy. Sany da eshqashan kóbeymeydi. Qyz bala ósken sayyn onyng búrynghy oositteri pisip jetilip, damyp qana otyrady. Qyz bala boy jetken song ay sayyn bir ghana oosit shyghyn qylady. Múny hayyz kezeni dep ataydy. Er adamda kerisinshe, spermatazoidtar kýn sayyn, apta sayyn janaryp, kóbeye beredi. Er balanyng úryghy milliondap shyghyn bolsa da, tez arada tolysyp, qalpyna qayta keledi. (Er bala úiyqtap jatyp pollusiya bolady) Úl bala ziyandy әdetke boy aldyryp, iship, sheguge ýiir bolsa sóz joq, onyng úryghynyng sapasy nasharlaydy. Maskýnem, nasybayshy, nashaqordan zerek bala tuuy neghaybyl. Erkekter emdelip, taqualyq ústanyp, ziyandy zattardan tyiylsa, úryghynyng sapasy qaytadan qalpyna keledi. Qyz balagha tabighat múnday mýmkindik bermepti. Qyz bala albyrttyqpen ziyandy әdetke boy aldyryp, iship, shege bastasa oosittegi genetikalyq kodtar zaqymdanady. Búnday boyjetken óse kele ókinip, salauatty jolgha bet búrsa da, qanyndaghy býlingen analyq kletkalary úl balaniki siyaqty basqasymen janalanbaydy. Yaghni, genetikalyq kodtary zaqymdanghan, nashar hromosomalar sol kýii túra beredi. Búl - mәselening bir qyry ghana.

Ekinshiden, әdette erli-zayyptylar qosylghanda, әkening belinen 300 milliongha juyq spermatazoid «bala jasau» jarysyna attanady. Olardyng eng jýirik, eng alghyr, eng quatty, eng pysyq, eng asyl degeni mәrege búryn jetui shart. Jatyrda jalghyz jatqan oositke «eng quatty», «eng kýshti», «eng zerek» degen spermatazoid kelip kirgenimen quanugha әli erte. Sebebi, analyq kletka jalghyz. Tandau mýmkindigi mýlde joq! Birinshi bop kelip jetken er adamnyng myqty úryghy sol jerdegi jalghyz oositpen «otau» qúrugha mәjbýr. Ol jerde spermatazoidtar: «Maghan myna kletka únaydy» dep, kóp ishinen artyqsha jaralghan kýshtisin tanday almaydy. Er azamattyng úryghy qansha jerden qasiyetti bolsa da, sapasy nasharlaghan oositpen qosylghanda bolashaq bópeni kemel dәrejege kótere almaydy. Qalay bolghanda da nәrestening ziyaly, zerek boluy eng birinshi analyq kletkanyng sapasyna tәueldi. Qyz balanyng qanynda aghyp jýrgen sanauly ghana oositterdi barynsha kýtip, baptap, olardyng sapasyn arttyru arqyly ghana aqyldy adamdardy kóbeytuge jol ashylady. Toqsan auyz sózding tobyqtay týiini – qyzdaryn baghyp-qaqpaghan el, eshqashan salauatty qogham qúra almaydy.

Sanjar Kerimbaydyng «Órkeniyetti adam» kitabynan.

Statistika boyynsha jyl sayyn shet eldik erkekke jar bolyp ketip jatqan qyzdar sany artuda. Mysaly, 2017 jyly 8000, 2018 jyly 12000 qazaqstandyq aru shekara syrtyna ketipti. Globalizasiyanyng búl da bir qyry. Biraq, qansha kosmopoliyt, әlemdik dengeydegi gumanist oishyl bolsanyz da jýrekting shanshityny ras. Shetel filologiyasy, audarma isi mamandyghynda oqityn týgelge juyq qyzdar. Elimizde sheteldik investorlar tolyp jýr. Poliglot qyzdar sonda qyzmetke túrady. Qay últtyng tilinde sóileseng - sol últtyng soyylyn soghasyn. Búl jerde jalang patriotizm oinamay qalady. Áyel adamda analyq instinkt basym. Qay alifa-atalyq ertengi kýnge senimdi mýmkindik úsynady, sol jenip kete beredi. Poliglot qyzdar týgel sonday deuden aulaqpyz. Biraq, ózimiz ben ózge sarapqa týskende, tarazy basy ózgege auatyny ashy shyndyq. «Bir aq ret ómir sýremiz!» prinsiypi alyp ketedi. Aqyl-oyy tolyq qalyptaspaghan, albyrt qyzdardy shetelge shygharmau turaly úsynystar bar. Jón sóz, biraq zangha qayshy. Barlyq qyzgha óz qaryndasynday qarap, qayda jýrse de tas qamal qorghan bolatyn taulyqtar siyaqty emespiz. Namysty jigitter kóp, biraq bәri emes. Kurstas jigitting әngimesi esimde. «Mektep bitirgen song әkem bir sóz aitty. «Erteng kimge ýilenseng de óz erkin, biraq kelin qazaq bolatyn bolsyn» depti. Ústanghan әdet-ghúrpyng bir, iship-jeytin tamaghyng bir, ólseng oqylatyn janaza men jatatyn qabiring bir adamgha kim jetsin. Qazaq jigitterin ghana tandaytynyn bildirip lebiz arnaushy qyzdar da kóp eken. Búghan da shýkir. Otbasyndaghy tәrbie - barlyq nәrsening negizi. «Úldy jaqsy tәrbiyelesek - memleket qayratkeri, qyzdy jaqsy tәrbiyelesek - adamzattyng bolashaghy shyghady» deudi jaqsy kóremiz ghoy. Jalghan namys, qúrghaq sózdi qoyyp, bizding jigitter naghyz segiz qyrly, bir syrly boluy kerek. Mandayy jarqyrap qolynan da, tilinen de kelip túrsa, bay-quatty bolsa, batyrgha on-terisi bәribir bolmay ma?! "Ayghyr myqty bolsa bie eshqayda ketpeydi!". Dórekileu bolsa da dәl aitqan, jylqy minezdes halyqtyng sózi. Sayasilau aiqay-shuda bir apamyz aitpaqshy, «Myqty bolsa egesi, mayyspaydy shegesi».

Týiin. Adam ata men Haua ana júmaqtan quylyp bara jatqanda Alla Taghala ony toqtatyp:
- Áy, Adam, endi Haua saghan amanat. Áyeling ýsh namysynnyng biri bolady. Birinshi namysyng - imanyn. Maghan qaytyp kelgenshe imanyng kәmil bolsyn. Ekinshi namysyng - әielin. Ony bótenning súghynan saqtaysyn. Sen bosasang әieling de qúbylady, sebebi ol sening qabyrghannan jaralghan. Ýshinshi namysyng - qútty mekenin. Ony dúshpandardan qorghaysyn. Beybitshilik pen tynyshtyq jolynda sharshadym deme!,- dedi. Adam Ata búl ósiyetti kókiregine qúidy da, júmaqpen qosh aitysyp kete berdi...(«Áldiyden eposqa deyin» kitabynan).

Ayshuaq Dәrmenúly

Abai.kz