مەنىڭ تالعار جاقتا تۇراتىن تۋىسىم بار. ءوزى شىلقىعان باي. نەگىزگى بيزنەسى – ەۋروپا ەلدەرىنەن اسىل تۇقىمدى جىلقى اكەلىپ ساتۋ. اسىل تۇقىمدى يتتەر دە اسىرايدى. بالاق ءجۇنى مەن كەكىلى كەلىسكەن كەربەز كەپتەرلەرى دە بارشىلىق. تورلاردى تولتىرىپ تاستاعان. ۇيىنە بارا قالساڭ، تەك سول تۋرالى ايتادى. ونىڭ ايتۋىنشا، ەۋروپاداعى بيزنەس سەرىكتەستەرى جىلقىنى ادامنان بەتەر باقىلايدى. جاڭا تۋعان قۇلىنعا ارنايى فايل اشىلادى. جىلقىنىڭ شەجىرەسى تۇگەل جازىلادى. قۇلىننىڭ اتاسى كىم، اكەسى كىم، شەشەسى كىم، اجەسى كىم، تۇگەل تىركەلەدى. بيەلەردىڭ بايقاۋسىزدا كورىنگەن ايعىرمەن «كوڭىل قوسىپ» قويۋى مۇمكىن ەمەس. دەنى ساۋ، جۇتىنىپ تۇرعان قۇلىندى تۋعىزۋ ءۇشىن ارنايى ماماندار كەرقۇلا اتتى كەندەباي سياقتى بيەلەردى ءتۇنى بويى ۇيىقتاماي باقىلاپ وتىراۋعا دايىن. جىلقى تۇقىمى اسىلدانعان ۇستىنە اسىلدانا بەرەدى. جىلقىنىڭ شەجىرەسى نەعۇرلىم تەرەڭ بولسا، قۇلىنى دا سونشالىقتى زەرەڭ بولادى دەگەن تۇسىنىكپەن قىمبات باعاعا ساتادى.

ونىڭ يتتەرى دە سولاي. قانشىعىن بەت الدى قاڭعىتىپ قويمايدى. نە بولسا سونى جەگىزبەيدى. قىمبات ساپالى ەتتى ءيتى جەيدى. ەسەسىنە كۇشىكتەرى شەتىنەن ارلان شىعادى. ءبىر جاسار كۇشىگىنىڭ ءوزى بۇزاۋداي عوي جارىقتىقتىڭ.

ال، جابايى كەپتەرلەرمەن شاعىلىسقان كوگەرشىندەرىنىڭ جۇمىرتقاسىن شاعىپ تاستايدى. «نەگە ءويتتىڭ» دەسەڭ. «تۇقىمدى قۇرتادى. بار بالەنى وسى ۇرعاشىلارى جۇقتىرىپ اكەلەدى» دەپ ساقتانىپ وتىرادى. قاراپ وتىرىپ قىزىعاسىڭ. دەگەنمەن، وسى فاكتىلەر مەنى باسقا دا ويلارعا جەتەلەيدى. «بۇ دۇنيەدە ادامنىڭ تۇقىمى نەعۇرلىم اسىل، نەعۇرلىم شەجىرەسى تەرەڭ بولسا قوعام سوعۇرلىم نۇرلى بولماي ما؟» دەپ ويلايمىن عوي باياعى. جالپى، ءوزىمىزدىڭ ساپامىزدى تۋرا سولاي ارتتىرا الامىز با؟ ول مۇمكىن نارسە مە ءوزى؟

مەن بالا كەزىمدە تويعا بارعاندا ميكروفون الىپ سويلەگەن بارلىق قوناق مىناداي ماقالداردى ءجيى ايتۋشى ەدى. «ءۇيدىڭ جاقسى بولماعى اعاشىنان، جىگىتتىڭ جاقسى بولماعى ناعاشىسىنان»، «الىپ انادان تۋادى»، «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم، ودان قالسا قارا كۇڭنەن تىيىم». ول كەزدە بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسىن ۇقپاۋشى ەدىم. «نەگە تەك قانا ناعاشىسىنا تارتىپ مىقتى بولۋ كەرەك؟» دەپ ويلاۋشى ەدىم. ەسەيگەن سوڭ ونى دا وقىپ توقىپ اقىرى بىلدىك.
ەر مەن ايەل قوسىلعان سوڭ انالىق جاتىردا ءبىر كلەتكالى ەمبريون پايدا بولادى. ەڭ باسىندا يادروداعى حروموسوما سانى ەكى تاراپتان تەڭ تۇسەدى. 23 حروموسوما اكەدەن، 23 حروموسوما انادان. «گەنەتيكالىق اقپاراتتى انا جاتىرىنا الىپ كەلگەن سپەرماتوزويد پەن ىشتەگى ووتسيت دەپ اتالاتىن انالىق كلەتكا تەڭ دارەجەدە تۇرعاندا نەلىكتەن بولاشاق ۇرپاقتىڭ جاقسى بولۋى نەگىزىنەن ايەلدىكىنە تاۋەلدى؟» دەگەن سۇراق تۋادى. سەبەبى، دەيدى گەنەتيك عالىمدار، قىز بالا بۇكىل ومىرىندە بالا تۋعا سەبەپ بولاتىن انالىق ۇرىعىمەن (ياعني ووتسيتتەرمەن) بىرگە تۋادى. قىز بالاسى ءسابي كەزىندە قانشا ووتسيتپەن دۇنيەگە كەلسە، ءومىرىنىڭ سوڭىنا شەيىن سونشا انالىق كلەتكامەن ءومىرىن سۇرەدى. انالىق كلەتكا ەر ادامنىڭ ۇرىعى سياقتى ۇدايى اۋىسىپ، جاڭارىپ تۇرمايدى. سانى دا ەشقاشان كوبەيمەيدى. قىز بالا وسكەن سايىن ونىڭ بۇرىنعى ووتسيتتەرى ءپىسىپ جەتىلىپ، دامىپ قانا وتىرادى. قىز بالا بوي جەتكەن سوڭ اي سايىن ءبىر عانا ووتسيت شىعىن قىلادى. مۇنى حايىز كەزەڭى دەپ اتايدى. ەر ادامدا كەرىسىنشە، سپەرماتازويدتار كۇن سايىن، اپتا سايىن جاڭارىپ، كوبەيە بەرەدى. ەر بالانىڭ ۇرىعى ميلليونداپ شىعىن بولسا دا، تەز ارادا تولىسىپ، قالپىنا قايتا كەلەدى. (ەر بالا ۇيىقتاپ جاتىپ پولليۋتسيا بولادى) ۇل بالا زياندى ادەتكە بوي الدىرىپ، ءىشىپ، شەگۋگە ءۇيىر بولسا ءسوز جوق، ونىڭ ۇرىعىنىڭ ساپاسى ناشارلايدى. ماسكۇنەم، ناسىبايشى، ناشاقوردان زەرەك بالا تۋى نەعايبىل. ەركەكتەر ەمدەلىپ، تاقۋالىق ۇستانىپ، زياندى زاتتاردان تىيىلسا، ۇرىعىنىڭ ساپاسى قايتادان قالپىنا كەلەدى. قىز بالاعا تابيعات مۇنداي مۇمكىندىك بەرمەپتى. قىز بالا البىرتتىقپەن زياندى ادەتكە بوي الدىرىپ، ءىشىپ، شەگە باستاسا ووتسيتتەگى گەنەتيكالىق كودتار زاقىمدانادى. بۇنداي بويجەتكەن وسە كەلە وكىنىپ، سالاۋاتتى جولعا بەت بۇرسا دا، قانىنداعى بۇلىنگەن انالىق كلەتكالارى ۇل بالانىكى سياقتى باسقاسىمەن جاڭالانبايدى. ياعني، گەنەتيكالىق كودتارى زاقىمدانعان، ناشار حروموسومالار سول كۇيى تۇرا بەرەدى. بۇل - ماسەلەنىڭ ءبىر قىرى عانا.

ەكىنشىدەن، ادەتتە ەرلى-زايىپتىلار قوسىلعاندا، اكەنىڭ بەلىنەن 300 ميلليونعا جۋىق سپەرماتازويد «بالا جاساۋ» جارىسىنا اتتانادى. ولاردىڭ ەڭ جۇيرىك، ەڭ العىر، ەڭ قۋاتتى، ەڭ پىسىق، ەڭ اسىل دەگەنى مارەگە بۇرىن جەتۋى شارت. جاتىردا جالعىز جاتقان ووتسيتكە «ەڭ قۋاتتى»، «ەڭ كۇشتى»، «ەڭ زەرەك» دەگەن سپەرماتازويد كەلىپ كىرگەنىمەن قۋانۋعا ءالى ەرتە. سەبەبى، انالىق كلەتكا جالعىز. تاڭداۋ مۇمكىندىگى مۇلدە جوق! ءبىرىنشى بوپ كەلىپ جەتكەن ەر ادامنىڭ مىقتى ۇرىعى سول جەردەگى جالعىز ووتسيتپەن «وتاۋ» قۇرۋعا ءماجبۇر. ول جەردە سپەرماتازويدتار: «ماعان مىنا كلەتكا ۇنايدى» دەپ، كوپ ىشىنەن ارتىقشا جارالعان كۇشتىسىن تاڭداي المايدى. ەر ازاماتتىڭ ۇرىعى قانشا جەردەن قاسيەتتى بولسا دا، ساپاسى ناشارلاعان ووتسيتپەن قوسىلعاندا بولاشاق بوپەنى كەمەل دارەجەگە كوتەرە المايدى. قالاي بولعاندا دا نارەستەنىڭ زيالى، زەرەك بولۋى ەڭ ءبىرىنشى انالىق كلەتكانىڭ ساپاسىنا تاۋەلدى. قىز بالانىڭ قانىندا اعىپ جۇرگەن ساناۋلى عانا ووتسيتتەردى بارىنشا كۇتىپ، باپتاپ، ولاردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ ارقىلى عانا اقىلدى ادامداردى كوبەيتۋگە جول اشىلادى. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى – قىزدارىن باعىپ-قاقپاعان ەل، ەشقاشان سالاۋاتتى قوعام قۇرا المايدى.

سانجار كەرىمبايدىڭ «وركەنيەتتى ادام» كىتابىنان.

ستاتيستيكا بويىنشا جىل سايىن شەت ەلدىك ەركەككە جار بولىپ كەتىپ جاتقان قىزدار سانى ارتۋدا. مىسالى، 2017 جىلى 8000, 2018 جىلى 12000 قازاقستاندىق ارۋ شەكارا سىرتىنا كەتىپتى. گلوباليزاتسيانىڭ بۇل دا ءبىر قىرى. بىراق، قانشا كوسموپوليت، الەمدىك دەڭگەيدەگى گۋمانيست ويشىل بولساڭىز دا جۇرەكتىڭ شانشيتىنى راس. شەتەل فيلولوگياسى، اۋدارما ءىسى ماماندىعىندا وقيتىن تۇگەلگە جۋىق قىزدار. ەلىمىزدە شەتەلدىك ينۆەستورلار تولىپ ءجۇر. پوليگلوت قىزدار سوندا قىزمەتكە تۇرادى. قاي ۇلتتىڭ تىلىندە سويلەسەڭ - سول ۇلتتىڭ سويىلىن سوعاسىڭ. بۇل جەردە جالاڭ پاتريوتيزم ويناماي قالادى. ايەل ادامدا انالىق ينستينكت باسىم. قاي الفا-اتالىق ەرتەڭگى كۇنگە سەنىمدى مۇمكىندىك ۇسىنادى، سول جەڭىپ كەتە بەرەدى. پوليگلوت قىزدار تۇگەل سونداي دەۋدەن اۋلاقپىز. بىراق، ءوزىمىز بەن وزگە ساراپقا تۇسكەندە، تارازى باسى وزگەگە اۋاتىنى اششى شىندىق. «ءبىر اق رەت ءومىر سۇرەمىز!» ءپرينتسيپى الىپ كەتەدى. اقىل-ويى تولىق قالىپتاسپاعان، البىرت قىزداردى شەتەلگە شىعارماۋ تۋرالى ۇسىنىستار بار. ءجون ءسوز، بىراق زاڭعا قايشى. بارلىق قىزعا ءوز قارىنداسىنداي قاراپ، قايدا جۇرسە دە تاس قامال قورعان بولاتىن تاۋلىقتار سياقتى ەمەسپىز. نامىستى جىگىتتەر كوپ، بىراق ءبارى ەمەس. كۋرستاس جىگىتتىڭ اڭگىمەسى ەسىمدە. «مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ اكەم ءبىر ءسوز ايتتى. «ەرتەڭ كىمگە ۇيلەنسەڭ دە ءوز ەركىڭ، بىراق كەلىن قازاق بولاتىن بولسىن» دەپتى. ۇستانعان ادەت-عۇرپىڭ ءبىر، ءىشىپ-جەيتىن تاماعىڭ ءبىر، ولسەڭ وقىلاتىن جانازا مەن جاتاتىن قابىرىڭ ءبىر ادامعا كىم جەتسىن. قازاق جىگىتتەرىن عانا تاڭدايتىنىن ءبىلدىرىپ لەبىز ارناۋشى قىزدار دا كوپ ەكەن. بۇعان دا شۇكىر. وتباسىنداعى تاربيە - بارلىق نارسەنىڭ نەگىزى. «ۇلدى جاقسى تاربيەلەسەك - مەملەكەت قايراتكەرى، قىزدى جاقسى تاربيەلەسەك - ادامزاتتىڭ بولاشاعى شىعادى» دەۋدى جاقسى كورەمىز عوي. جالعان نامىس، قۇرعاق ءسوزدى قويىپ، ءبىزدىڭ جىگىتتەر ناعىز سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى بولۋى كەرەك. ماڭدايى جارقىراپ قولىنان دا، تىلىنەن دە كەلىپ تۇرسا، باي-قۋاتتى بولسا، باتىرعا وڭ-تەرىسى ءبارىبىر بولماي ما؟! "ايعىر مىقتى بولسا بيە ەشقايدا كەتپەيدى!". دورەكىلەۋ بولسا دا ءدال ايتقان، جىلقى مىنەزدەس حالىقتىڭ ءسوزى. ساياسيلاۋ ايقاي-شۋدا ءبىر اپامىز ايتپاقشى، «مىقتى بولسا ەگەسى، مايىسپايدى شەگەسى».

ءتۇيىن. ادام اتا مەن حاۋا انا جۇماقتان قۋىلىپ بارا جاتقاندا اللا تاعالا ونى توقتاتىپ:
- ءاي، ادام، ەندى حاۋا ساعان امانات. ايەلىڭ ءۇش نامىسىڭنىڭ ءبىرى بولادى. ءبىرىنشى نامىسىڭ - يمانىڭ. ماعان قايتىپ كەلگەنشە يمانىڭ كامىل بولسىن. ەكىنشى نامىسىڭ - ايەلىڭ. ونى بوتەننىڭ سۇعىنان ساقتايسىڭ. سەن بوساساڭ ايەلىڭ دە قۇبىلادى، سەبەبى ول سەنىڭ قابىرعاڭنان جارالعان. ءۇشىنشى نامىسىڭ - قۇتتى مەكەنىڭ. ونى دۇشپانداردان قورعايسىڭ. بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىق جولىندا شارشادىم دەمە!،- دەدى. ادام اتا بۇل وسيەتتى كوكىرەگىنە قۇيدى دا، جۇماقپەن قوش ايتىسىپ كەتە بەردى...(«الديدەن ەپوسقا دەيىن» كىتابىنان).

ايشۋاق دارمەنۇلى

Abai.kz