Toqsanynshy jyldardyng bas kezinde bastalghan qysyltayang shaq Qazaqstannyng sayasy jýiesin әli de óz uysynan shyghara qoyghan joq. Al damyghan elder әldeqashan bizge shang qaptyryp ketti. Ótken kýnge ókinuding qajeti shamaly. Endigi mindet bolashaqtaghy maqsatty aiqyndau. Býgingi zamangha say «eng dúrys joldy» tabu.

Býgingi kýnning missiyasy

Algha jyljudyng mәni qalmady, jogharygha úmtylugha tura kep túr. Basqasha aitsaq, Oiynnyng eng jogharghy satysyna jenil ghana kóterilu qajet. Azamattyq qogham elementterining qalyptaspauy últtyq demokratiyany ekskluzivti joba retinde qarastyrugha mýmkindik beredi. Kez kelgen әleumettik innovasiyany jasaugha jol ashyq. Esh kedergi joq. Basqa halyqtar ýshin býgingi zamanghy qazaqtar sekildi barlyghyn basynan bastau qol jetpes arman bolsa kerek, sirә.

Toqsanynshy jyldardyng bas kezinde bastalghan qysyltayang shaq Qazaqstannyng sayasy jýiesin әli de óz uysynan shyghara qoyghan joq. Al damyghan elder әldeqashan bizge shang qaptyryp ketti. Ótken kýnge ókinuding qajeti shamaly. Endigi mindet bolashaqtaghy maqsatty aiqyndau. Býgingi zamangha say «eng dúrys joldy» tabu.

Býgingi kýnning missiyasy

Algha jyljudyng mәni qalmady, jogharygha úmtylugha tura kep túr. Basqasha aitsaq, Oiynnyng eng jogharghy satysyna jenil ghana kóterilu qajet. Azamattyq qogham elementterining qalyptaspauy últtyq demokratiyany ekskluzivti joba retinde qarastyrugha mýmkindik beredi. Kez kelgen әleumettik innovasiyany jasaugha jol ashyq. Esh kedergi joq. Basqa halyqtar ýshin býgingi zamanghy qazaqtar sekildi barlyghyn basynan bastau qol jetpes arman bolsa kerek, sirә.

Artta qaludyng da ózine tәn artyqshylyghy bolady eken. Syrt kóz bolghannan keyin demokratiyalyq әlemge de asyqpay-aptyqpay, bajaylap qaraugha mýmkinshiligimiz bar.Osy jaghdaygha qosa býgingi zaman tudyryp otyrghan jana mýmkindikterdi sәtimen paydalana bilsek, kemel sayasy jýie qúruymyzgha bolady. Oghan bizding shamamyz jetetinine esh kýmәn joq. Adam balasynyng tabighy jaratylysy solay, adamzat aldyna oryndalmaytyn maqsat qoymaydy. Onday ýmitsizderding sony jiyrmasynshy ghasyrdaghy utopiyalyq iydeologiyamen birge joq bolghan. Sol kezde ghoy, bizge býgingi zamangha say ómir sýruge mýmkindik bermegen. Aqylgha syimaytyn, qaydaghy joq bir teoriyany oilap tauyp, sonyng elesimen tәrbiyelemek bolghan. Tek adam balasynyng teoriyagha kóne bermeytinin, tәjiriybege jýginetinin eskermegenderi ókinishti.  Aytpaqshy, osy teoriyagha jýginuding kesiri biylik pen halyqtyng arasynyng alshaqtap ketuine yqpal etti. Biylik údayy bir teoriyalardy oilap tabady, al halyqtyng kóndigip, moyynsúnghannan basqa amaly joq. Búl qúbylys bizge ghana emes, bizding kóptegen kórshilerimizge de tәn.

Eng dúrysy - bastyqtargha baylanyp qalmau. Biylik sapaly qyzmetting bir belgisi ghana. Biz biylikke jay ghana halyqqa qyzmet kórsetushi dep qarauymyz kerek. Kiyiminizdi tazalaugha berdiniz deyik. Nemese pissagha tapsyrys jasadynyz. Eger tapsyrysynyz uaqtyly әri sapaly jýzege asqan bolsa, qyzmet kórsetushige alghys bildiresiz ghoy. Sol siyaqty biylik te sizge qyzmet etui tiyis. Sayasatker ýshin saylaushydan mәrtebeli eshkim bolmauy tiyis. Saylaushy talapshyl diktator retinde sayasatshynyng týnde týsinen, kýndiz esinen shyqpauy tiyis. Sayasatker sәl qatelik jiberse, mysaly, múqiyat nazar salmay qalsa da, retsiz jerde ezu tartsa da, sol ýshin jauapty ekenin sezinui kerek. Yaghni, tittey nәrseden mýlt ketse qúrdymgha ketetinin úghuy tiyis. Áriyne, búl onay sharua emes. Alayda, sayasatker bolugha bireudi bireu mәjbýrlemeydi ghoy. Árkimning óz tandauy. Al tandaghan ekensin, onda tartynudyng reti joq.

Europa men Aziyanyng aiyrmashylyghy da dәl osy jerde. Europa, Aziya dep jiktegende geografiyagha jýgingemiz joq. Mysaly, Týrkiya, Koreya, Japoniya siyaqty elder europalyq standartqa say ekenderin dәleldedi. Tolyqqandy say bolmasa da, soghan shynayy úmtylys bar. Kerisinshe, kәri qúrlyqty meken etken keybir Europa elderi «aziyalyq» dertke shaldyqqan. Búl arada memleketting qay qúrlyqta ornalasqany emes, bolashaqta qay jaqta boludy qalaytyny manyzdy.

Biylik pen halyqtyng arasyn jaqyndatsaq, europalyq tandau jasaymyz. Eger qolynda portfeli bar sheneunik ataulygha, óz buyna keuip-pisken memlekettik qyzmetkerge, qysqasy, shen taghyp, shekpen kiygenderge jaramsaqtana qarap, mәimónkeleuden arylmasaq, onda aziat bolyp qala beremiz. Sheneunik ózin qyzmet kórsetushi menedjermin dep esepteui kerek. Al qyzmet kórsetu salasyndaghy bәsekelestik óte joghary. Qyzmetindi kәsiby týrde atqarsan, alghysqa bólenesin. Al atqara almasan, kez kelgen sәtte júmysyndy bәsekege qabiletti kelesi bireuge ótkizip beruge mindettisin. Áriyne, búdan Europa Aziyadan artyq eken degen úghym tumauy tiyis. Álem bolghannan keyin әrkimning ózine tәn artyqshylyghymen qatar, kemshilikteri de bar. Aziyada adamnyng parasat-payymyn, terendigin baghalaydy. Aziyada, aqyr ayaghy, tamaqtanudyng ózi jatqan bir filosofiya. Salauattylyq jaghy da Aziyada aldynghy qatarda. Al Europanyng kólikteri maqtauly, sayasy jýiesi jetilgen. Taghdyr solay. Alayda, sayasy jýiening kemeldigi degende europalyq jýieden asyp eshqayda bara almaytynymyzdy ashyq moyyndauymyz kerek.

Bizde sayasatqa yaky memlekettik qyzmetke nemese kýshtik qúrylymdargha kóbine-kóp qolynan is kelmeytin, tapsyrma berudi ghana biletin adamdar barady. Biylikke tek qana jekkórinishti adamdar barmauy tiyis. Al jekkórinishti bolmau biylikting óz qolynda. Ol ýshin eng aldymen oidan qúrastyrylghan artyqshylyqtardan arylu kerek. Sonda ghana qazirgidey sonday artyqshylyqtar ýshin ghana biylikke barudy kókseytin sholaq oilylardyng qatary siyreydi.

«Ortaq iske» júmylu ekining birining qolynan kelmeydi

Demokratiyalyq jýie kemeldenui ýshin «maghan bәribir» deytinderding qatary kemui kerek. Eng bastysy sol. Al «nelikten», «qanshalyqty» degen saualdardyng asa manyzy joq. Eng bastysy - «ortaq iske» júmylu. «Ortaq is» dep otyrghanymyz - «respublika».

«Memlekettik dengeyde oilaytyndar qazir kóp pe eken?» degen súraq tuatyny zandy. Oghan da jauabymyz dayyn. Ondaylar Platonnyng nemese Shynghys hannyng zamanynda kóp bolyp pa edi? Nemese uaqytsha ýkimet kezinde? Qay zamanda da revolusionerler men reformatorlardyng qatary siyrek bolghan. «Shirkin, bizding jaghymyzgha shyghatyndar kóp bolsa ghoy!..» degen oy olardyng armany bolghan. Elgezek jandardyng lek-legimen keletini keyinnen ghoy, al bastapqyda mindetti týrde qiynshylyq bolady.

Al olar nelikten «ortaq is» «barshagha ortaq» dep sheshti eken? Sayasy jýiening qúrylymy turaly saghattap sóz talastyru, pikirtalas klubtaryn qúru, jasyryn gazetter shygharyp, barrikadanyng qarsy betinde jýrip qúrban bolu... Qatardaghy qarapayym halyq syrttan baqylaghan uaqytta dәl sayasatker siyaqty qyzyghyp, sayasy jýieni ózgertu isine solar siyaqty kýmp berip kirisip kete alar ma edi? Oghan sebep qane? Yaghni, halyq sayasattan sayasatkerlerge senbegendikten nemese jeke basynyng qauipsizdigin oilaghandyqtan qashady dep oilasaq, qateleskenimiz. Dýniyening tórt búryshynda da solay.

Bireu balyq aulaghandy únatady, ekinshi bireu teleserial kórumen uaqytyn ótkizedi. Jelkendi qayyqpen jel quatyndardyn, ishimdiksiz ómir sýre almaytyndardyng qatary da jýzdep, myndap sanalady. Biraq, solardyng barlyghynyng da sayasy problemalargha bas auyrtpaugha tolyq haqysy bar. Biz de, mysaly, keyde isimiz týsetinine qaramastan, hirurg boludyng qiyndyghy men úshaq jýrgizuding qyr-syryna qanygha bermeymiz ghoy. Olar da sol siyaqty. Búl arada nelikten erkin tandau jasaugha mýmkinshilik berilmeydi? Halyq saylau uchaskelerine kýshpen aparylady. Kýshteu isimen Memleket ainalysady. Osylaysha, Qyzmet kórsetushi institut Kýsh kórsetushi institutqa ainalyp shygha keledi. Bizding erkin tandau jasauymyzgha mýmkindik berui tiyis memleketting ózi bizding sol erkindigimizge qol salady. Sayasatqa bas auyrtpaytyn, janalyqqa jany qúmar emes әlgindey milliondaghan halyq osy ajdahanyng auzynda kete barady. Sol milliondaghan halyqtyng beyqamdyghy, bolghan-bitken jaghdaygha mәn bermeui, bәrine kóndikken  synay tanytuy Memleketke qol bolyp túr. Memleket solardyng arqasynda emin-erkin tayrandap ómir sýrip jatyr. Álgindey halyqty basqaru ol Memleket ýshin onaydyng onayy. Qalay iyleymin dese de, óz qolynda. Apparattyq jýie men әlgindey kópshilikting apatiyasy әdeyi sóz baylasyp alghanday әser qaldyrady. Alghashqy demokratiyalyq elderde de solay bolyp pa edi? Júmsartyp aitqanda, bәri kerisinshe bolatyn.

Azamat bolu degen sóz erlik jasau degen úghymmen para-par. Halyqtyng taghdyry sheshiletin iske aralasu, halyq ýshin qyzmet etu eshqashan qúrbandyqsyz jýzege asqan emes. Ar-úyattyng jolyna tandau jasaghanynyzdy tek sol arqyly ghana kórsetuge bolady.

Bizde búdan basqa tandau bolmauy tiyis. Ózgelerge ýlgi kórsetsek, týpting týbinde múnymyz sapaly demokratiya bop ózimizben qayta qauyshady. Sol kezde ghana biz aidaghangha kónip, aidaugha jýretin jýieden arylyp, «elimning taghdyryna bey-jay qaray almaymyn» deytinderding biylikke keluine jol ashamyz. Demokratiyanyng qúldyrauy kimge de bolsa óte ýlken soqqy. Demokratiya qúldyrasa, odan eng aldymen damyghan elder zardap shegedi. Óitkeni, demokratiya әlsirey bastasa, eki qolyn aldyna salyp, erigip jýrgender men qylmyskerlerge bostan-bosqa әleumettik kepildikterdi ótep beruge tura keledi. Kónili qalasa da, qalamasa da, sayasatkerge qaradýrsindikke barugha tura keledi. Al búl tәuekelge barugha jәne ózgeris jasaugha mýmkindik bermeydi. Eng qajet kezinde órkeniyetti týrde qimyl jasaugha múrsat bermeydi. Alayda, eger osylay jalghasa bergende órkeniyetti qogham da ornamaghan bolar edi. Órkeniyetti qogham azdyng qalauymen ornyghady. Kópshilik órkeniyetti qalamaydy. Sóite túra sol kópshilik órkeniyetti qoghamnyng iygiligin kórgisi keledi. Tarihy oqighanyng bas keyipkeri boludy júrttyng bәri birdey qalamaydy nemese ekining biri oghan dayyn emes. Búl olardyng qalauy. Oghan qol súghugha eshkimning haqysy joq. Tek moyynsúnu kerek.

Azamattyq degendi ózimizge berilgen artyqshylyq dep qabyldauymyz kerek. Ol jauapkershilik degen úghymmen para-par boluy tiyis. Azamattyq artyqshylyqqa qúndylyq dep qaraytyn el eshqashan kezdeysoq jaghdaydyng qúrbany bolmaydy. Óitkeni, ol el tarihtyng zandylyqtaryn jaqsy biledi. Gharysh kemesindegiler astrofizikanyng zandylyqtaryn qalay mengergen bolsa, olar tarihy zandylyqtardy solay mengergen. Kez kelgen isti professionaldargha tapsyru kerek. Eger sapaly ýide túrghymyz kelse, sapaly túrmys keshkimiz kelse, sapaly medisinalyq kómek pen sapaly bilim alamyz desek, onda aqyryna deyin shydauymyz kerek. Qaraulyqqa jol bermeuimiz kerek. Sheshim qabyldau, basqarushy menedjerlerdi saylau jәne olardyng tújyrymdamasyna bagha beru, yaghni, bir sózben aitqanda el basqaru ekining birining qolynan kele beretin onay sharua emes.

Azamat ózining qalauyna say tandau jasau qúqyghyn tolyqqandy paydalanuy tiyis. Sayasy baghdarlamalardyng arasynan ózine keregin tandaugha jetetin shama-sharqy boluy kerek. Halyq sergek bolghan uaqytta ghana sayasatker de sergek bola bastaydy.

Azamattyq degenning ózi belgili bir dәrejede jauapkershilik jýktep, moynymyzgha mindet artuy tiyis. Áriyne, konstitusiyalyq zandardyng shenberinen shyqpauymyz kerek. Ol zandar azamattyq ústanymy joqtardyng da qúqyghyn ayaqqa taptamauy tiyis. Yaghni, olar da el qatarly júmys istep, әleumettik qyzmetti paydalanugha haqyly. Tek tandau qúqyghy ghana joq.

Azamattyq ústanymy joqtar negizgi salyqtardan ghana emes, әskery qyzmetten de bosatyluy tiyis. Eger óz elining taghdyryna bey-jay qaraytyn bolsa (nemese búl memleketti ózimning elim dep sanamaytyn bolsa), ony ashyq moyyndaulary kerek. Eshqanday da ótirikke jol berilmeui tiyis. Yaghni, «nege mening sharuam bolmauy tiyis?» dep qarauy kerek. Nemese «sharuam joq» dep otyra bersin. Sizge bәribir me? Al maghan olay emes, men óz elimning taghdyryna bey-jay qaray almaymyn.

Azamattyq ústanymy joqtardy osy elding aumaghynda biznespen ainalysu mýmkindiginen aiyru kerek. Jeke kәsipkerlikpen ózin osy elding azamatymyn dep sanaytyndar ghana ainalysa alatynday boluy kerek. Al azamattyq ústanymy joqtardyng jaldamaly qyzmetker retinde kez kelgen memlekettik mekeme men jeke qúrylymdarda júmys isteuine esh kedergi joq. Áriyne, enbek zandylyqtary tolyghymen saqtaluy tiyis.

Azamattyq ústanymy joqtargha azamat bolugha da jol ashyq. Áriyne, eger qalauy bolsa! Qogham alynbas qamal salmaydy. Jay ghana kim qalay ómir sýrgisi kelse, solay ómir sýrsin degen eng basty prinsipti anyqtap beredi. Eger adam óz ómirine bey-jay qaraytyn bolsa, qogham da oghan dәl sonday kózqarasta boluy kerek.

Sóite túra, myna jaytty da esten shygharmaghan jón: óz túrmysyn týzegen adam araqtan bas almaytyn adammen kórshi túrghysy kelmeydi ghoy. Óz ómirin qay arnagha búramyn dese de onyng óz erki. Sol siyaqty oghan jiyrenishti kózben qaraugha bizding de haqymyz bar.

Birte-birte tyiymdardan túratyn jýieni birjola kýiretuimiz kerek. Dәlirek aitsaq, jeke túlgha retinde qalyptasuymyzgha ziyanyn tiygizetin kez kelgen kedergining kózin jongymyz kerek. Ózin-ózi qúrtamyn degen adam týpting týbinde qúrdymgha ketip tynady. Osy kýnge deyin sonday tyiymdar bizdi qaradýrsindikke tәrbiyelep, ózindik menimizdi joghaltty. Al ekinshi bireuler sol tyiymdardyng arqasynda bayyp jatty. Dәl osy tyiymdar memlekettik organdar men kýshtik qúrylymdardaghy korrupsiyagha jol ashyp, qylmysty órshitti. Esirtki mafiyasyn zandastyrugha jol beru qúrdymgha ketuding aqyry ekenin de esten shygharmaghan jón.

«Qatty ketip qalmaymyn ba?..», «meni dúrys týsinbey qalady-au» degen úghym-týsinikten arylyp, shynayy әreketke kóshuimiz kerek. Elding et jýregin eljiretudi maqsat etpedik. Bizding mindet - eldi qasiretten qorghap qalu. Sayasatkerler qalyng kópshilikting mýddesin kózdeytinderin sóz jýzinde aitatyn bolsa, biz is jýzinde qalyng kópshilikting mýddesin kózdeymiz.

«Maghan bәribir» dep bas shúlghyp otyra beretinderding qatary azangyn asqan shydamdylyqpen de, taghatsyzdana da kýtuge bolady. Sharshamay-talmay ýgit-nasihat jýrgizu kerek. Alayda, biz ansaghan qoghamdy qúru ýshin halyqtyng qansha payyzynyng azamattyq ústanymy oyanuy tiyis? Jiyrma ma? Alpys pa? Týsiniksiz. Búl turaly Qúrama Shtattardy qúrghandar da bas qatyrdy ma eken?..

Kýtip otyrugha uaqyt joq. Esesine, biz barmyz. IYә, biz barmyz. Jәne biz «maghan bәribir» dep otyra almaymyz. Biz qiyaldaghy beyne emespiz. «Men barmyn» dep ortagha shygha alatyn biz barmyz. Biz «elimning taghdyryna bey-jay qaray almaymyn» dep ashyq aita alamyz.

Respublika dәl osy eng basty tandaudan bastalady. Al ol elding tarihyndaghy qalghan jaghdaydardyng bәri de kezdeysoq bolghan jayttar. Olay bolmaghan kýnning ózinde de, onyng sonshalyqty manyzy joq. Eger bizding aramyzdan suyrylyp shyghyp, «men barmyn!» deytinder shyghatyn bolsa, olardyng әrqaysysy Sezarigha, Vashingtongha, Shynghys hangha nemese Mahatmagha para-par erlik jasaghan bolyp esepteledi. Alty million bola ma, alty myng bola ma, alty jýz bola ma, tipti alty adam bola ma, bәribir.

Ádil Toyghanbaev, Últtyq strategiya saraptama ortalyghynyng jetekshisi.