« Adam men Zaman jayly oilaghanda janyna maza bermeytin jәne әlgi oilardy ólennen góri qara sózben jazghan jón bolatyn taqyryptar bar. Sonday tolghanys sәtterde aitaryndy kóp sozbay, týiindep, el úghatynday, qysqa qayyrymmen jazugha tyrys».  

Múqaghaly Maqataev

Oytolghaular

IYә, zaman desek, adam degenimiz – adam desek zaman degenimiz, birinsiz biri joq dýniye.  Zamandy – Uaqyt biyleydi,  ol qúdaydyng qolyndaghy qúdiret, oghan adamnyng qatysy qansha dersiz. Ol da dúrys shyghar,  degenmen adamsyz zamannyng ne mәni bar? Bos tabighat, jan-januarlardyng mekeni ghana  bolmay ma ol. Zamandy jasaytyn sana, aqyl, tirshilik, oqigha, uaqyt, osylardyng qosyndysy – tarih emes pe? Al, tariyh-adamdar ghúmyrynyng jelisi, qúrylysy ekeni belgili. Endeshe, adamsyz-Zaman joq, Zamansyz – Adam joq! Adam dep atalatyn jalpy úghymnyng ózeginde – jeke ómirler, esimder, kelbetter, minezder, sezimder, týisikter, tilder dep atalatyn qogham túr. Zamandy gýldendiretin de, týrlerdiretin de, jarystyratyn da, tabystyratyn da, daulastyratyn da, jaulastyratyn da, ozdyratyn da, tozdyratyn da osy jeke adamdardan qúralatyn qogham.

Qoghamdasyp ómir sýruden-enbek, enbek etuden-tabys, tabystan-payda, paydadan-baylyq, baylyqtan-biylik tuyndady. Osy biylik – biyleushilerding zamanyn tughyzdy. Búl jerdegi zaman-shartty týrde  bolsa da, adamzat tarihynan alatyn óz oryny bar. Ary barmay-aq  Shynghys  han zamany, Abylay han zamany, keshegi Lenin zamany, degen ýlkendi-kishili «zamandar» tolyp jatyr.  Solardyng bәrinde  adam taghdyry, jeke  túlghalar taghdyry, belgisiz ómirler taghdyry jatyr. Sol kózge bilinbeytin, belgisiz ómirlerdi, belgisiz taghdyrlar jiyntyghyn - Halyq dep ataymyz.

Qasiyetti úghym – Halyq!

Bir týiir tastan tau jaralghany sekildi, jeke taghdyrlardan – Halyq, halyqtardan  Adamzat  qoghamy qúrylghany belgili. Endeshe, sol jeke taghdyrlar turaly oy tolghap kórelik...

Mәngilik ómirge, yaghny baqigha barar joldaghy baspaldaghymyz – fәny dýniyedegi, demek «jer betindegi synaqqa toly tauqymetti tirshiligimiz» turaly qanshama jazylghan da, aitylghan da dýniyeler bar. Úshy-qiyryna san jetpeydi. Solardyng negizi – ólenmen jazylghan. Aqynnyng jýregining qanymen qaghazgha týsken. My qatparlaryna qattalyp, býginge auyzsha jetkenderi bir tóbe.

Allanyng adamgha bergenderining ishindegi kiyelisi de – poeziya bolar deymin. Basqa elderdi qaydam, bizding qazaqta óleng aralaspaytyn jer joq siyaqty. Ózimiz kórip jýrgenderi – saltanatty jiyn, dumandy toy, qaraly qaza, hat-habar, marapattau  rәsimderi, taghy basqalar ólensiz ótpeydi. Al, sol ólendi tughyzatyn aqyn – jeke taghdyr. Biz tughyzatyn degen sózge ekpin berip aityp otyrmyz. Fariza apamyzdan estidik-au deymin, «...ólendi jazatyn, shygharatyn, tipti jasaytyn aqyndar bar da, ólendi kәdimgi bala tapqanday tolghatyp, tuatyn aqyndar bar». Aldynghysy jeterlik, keyingisi siyrek. Osy siyrek aqyndar ghasyrdan ghasyrlargha jetetin kiyeli ólender tuady. Osynday ólender jiyntyghyn  poeziya deymiz.

                                                       2

Adamnyng jaratylysy – jan, tәn, taghdyr, ajal turaly oilanbaytyn adam joq shyghar. Men de bala kezimnen býginge deyin osy turaly kóp oilaymyn. Kýndelikterime sol oilarymdy jazdym da...

Eger, aqyn turaly onyng ólenderi sóileydi desek, mening ólenderimning negizi de osy pәlsapadan qúralady. Adam janyn, aqyl-oyyn, sezimin, sanasyn, týisigin týsinuge talpynudan túrady... Búl, men biletin aqyndardyng bәrine  ortaq taqyryp, ortaq oi. Búl oy iyirimine túnshyqpaghan adam, aqyn da bola almaytyn shyghar.

Smaghúl Elubaydyng «Qiyamet-qayym ghasyry» atty esseler kitabynyng taraulary qolyma týsip, qadalyp oqydym. Qúday-a tәube, jazushy mening bala kezden beri oiymda jýrgendi dóp basyp jazghan. Ajal turaly, fәny ómir men baqy ómir, aldamshy, Jalghan dýnie -  Mәngilik  ómirge barar joldaghy synaqqa toly baspaldaghy ghana ekenin jazghandary, qúddy mening kýndelikterimning «kóshirmesi» sekildi.  Adam men adamnyng oilary múnshalyqty sәikes, jaqyn keletini – búl da adam janynyng bir júmbaq  qúbylysy shyghar. Smaghúl Elubaydy men bilem, kórsem tanimyn da, al, ol kisi meni mýlde tanymaydy. Auyldaghy aqynnyng merzimdi baspasózge anda-múnda shyqqan ólenderin kórmegen de shyghar. Al, kitaptarymnyng qolyna tiymegeni anyq. Sebebi óz qolymmen bergen joqpyn.  Onyng ýstine, jazushynyng atalmysh shygharmasynan  ýzindi oqyghanyma bir-aq apta boldy. Mine sәikestik...

Sәkennin  «qiyamet-qayymy» meni taghy da kóp oigha jeteledi. Alayda, «sózindi bireu sóilese, auzyng qyshyp bara ma» degendey búl taqyrypta, ózi basynan keshirip, ólip- tirilgen әserin dәlme-dәl jazghan jazushydan asyp aita almaspyn dep oilaymyn...

                                                         3

«Ómirge ólu ýshin kelemiz» degendi moyyndasaq  ta, myna jaryq dýniyede úzaghyraq jýrgenge ne jetsin. Onsyz da qysqa ghúmyrymyzdy tótenshe oqighalar qiyp ketpey, bala-shaghanyng ortasynda óz ajalynmen , óz rizashylyghynmen jan tapsyru degen әr pendening armany  shyghar.

«Ómir sýru – ólemin dep oilamau» dep Múqaghaly qanday jaqsy aitqan. Óitkeni, ajaldy týisikpen aqiqat  dep moyyndasaq ta, Alla bergen bes kýndik jaryq dýniyeni alansyz ótkizu kerek qoy. Sonynda qalatyn úrpaq taratyp, el aita jýrerlik iygi ister atqaru – ómirding mәni bolugha tiyis.

Áriyne, ómirdi barshylyqpen, múqtajsyz ótkizsek deymiz, biraq, men ómirdi armansyz ótkizdim dep esh pende aita almaghan eken, alda da aita almaydy dep oilaymyn. Olay deytinim, bizde, pendelerde qanaghat sezimi jetkiliksiz. Ár adam Qoja Ahmet Yassauy bola almaydy, jetkilikti ómir sýrdim dep, ómirining aqyryn qyluette ótkizuge dәti jetpeydi. Seksenge kelse – toqsangha, toqsangha kelse – jýzge jetsem dep alasúrady. Baylyqqa da boldym-toldym dep aita almaydy. «Kedey – bay bolsam dep, bay – qúday bolsam» dep jýrip, adamy bolmysynan aiyrylady.  A.Pushkinning «altyn balyghyndaghy» toyymsyz kempir barlyq pendening jiyntyq beynesi tәrizdi, Pushkinning zamanynda da bolghan, qazir de bar, erteng de bolady. Sondyqtan adam armansyz bolmaydy, dýniyege toymaydy. Sol toyymsyzdyqtan Jer betindegi barlyq jamandyq atauly tuyndaydy...

                                                    4

Men ómirde bos ótken kýnderime ókinem. Búl – menen búryn da san qaytalanyp, jauyr bolghan qaghida. Áytse de, әrkimning jýrekjardy ókinishi bolghan son, men de qaytalap otyrmyn, menen keyin de san aitylatynyna senimdimin.

IYә, qyzyq izdep, qyzyl izdep, bos ótti kýnimiz kóp, basa almay tamyryn dóp... Keyde  sol, jas kezinde kerek te shyghar dep, ózimdi aqtamaq bolam. Al, býgingi kýnning kózimen  qarasam qyzyqtan da tys «qyzyl itke» minip ótkizgen kýnderim kóp eken.

Sonyng esesine, qazir týnde ýsh-tórt túryp qalam ústaymyn, keyde sarylyp tangha  otyram.

Keyde  «osy jazghandarym bireuge  kerek pe?» degen ýmitsizdik te payda bolady. Átten, deymin ondayda, institutty bitirgende dekanymyz Baytúrsyn (Ómirbekov) agha, «osynda  qal» degende, Almatyny tastap, auylgha  ketip qalghanym, mening ýlken qateligim boldy. Sol qatelikting kesirinen ýlken әdeby ortadan shettep qaldym. Qazir Jazushylar Odaghyna mýshe bolsam da, әdeby ortada eshkimge elenbey jýrmin. «Auyldaghynyng – auzy sasyqtyn» kýnin keshudemin.

Sol ýmitsizdikti lyqsyp kelgen óleng búzady.  Óleng ózegime qúiylghanda menen baqytty, menen qúdiretti, menen biyik eshkim joq. Baghanaghy ýmitsizdikting júqanasy da qalmay, jelge úshady, týngi úiqy bezip joghalady. Ólenmen onasha qalyp, bir shuaqty sezimge bólenip, sodan lәzzәt alyp, balbyrap otyramyn. Rahat!!!  Ólensiz ómirimning mәni joghyn ishtey moyyndaymyn, moyyndaymyn da janaghynday ýmitsizdikke úrynbaugha tyrysam.

Bireuler jana tughan ólenin, týnde oyatyp alyp әieline oqyp beredi eken degendi estushi edim. Jana tughan  «nәrestendi» bireuge kórsetip  «kórimdik» alghyng kelip-aq túrady әriyne. Ondayda janyndaghy әielinnen basqa eshkim qolgha týspeytini de ras. Alayda,  men olay istemeuge tyrysam. Jastau kezimde әlgi estigenderime eliktep sóitsem-sóitken de shygharmyn. Qazir anda-múnda bolmasa, ony kóp mazalamaymyn. Onsyz da bala-shaghadan, kýndizgi sharualardan dinkelep jatqan jarymdy әurelegim kelmeydi.

Ólenning órtine ózim kýiem, ózim órtenem, ózim mastanam...

Audanda ótken is-sharalarda retin tauyp jana ólenimdi oqugha , merzimdi basylymdar  arqyly kópke  jetkizuge  tyrysam... (Men múny jazghanda qazirgidey aqparat qúraldary joq edi).

Mening serigim de, aqylshy ústazym da merzimdi basylymdargha shyqqan әr dengeydegi avtorlardyng shygharmalary, ólender. Iriktep, jaqsy degenderin oqimyn, ózimning jazghandarymmen salystyram, ýirenem, jiyrenem. Ózime únamaghandaryna kóz jýgirtip qana ótem. Sosyn, biren-sarany bolmasa, óz ólenimdi de, ózgening ólenin de jattamaymyn. Onyng sebebi, birinshiden, jattau qabiletim óte nashar, ekinshiden , bireuge  «jiyen» bop shyqannan  qorqam.  Al, jattaghan ólendegi keybir oilar  eriksiz qaghazgha týsip ketui mýmkin ghoy...

                                                    5

Joghryda men  «qyzyq izdep, qyzyl izdep bos ótken kýnderime ókinem» deppin. Kenestik dәuirde bizding qyzyghymyzdyn  qyzuy shólmekting ishindegige  kóp baylanysty edi.  «Bos ótti» dep otyrghanym, bir kýn bolghan  «toylaudan» keyin ýsh-tórt kýn oilaugha múrsham kelmey jýretin edim. Mine osy  «tegin ketken»  kýnderime ókinem.

Al, endi uaqytty bos ótkizbeu ýshin,  sol kýnderding ornyn toltyru ýshin, týrli syltau tauyp, shólmekten tyiylugha tura keldi. Dostarym alghash qinap ta kórdi, ózim de  «qinalyp» jýrdim. Qazir keybir «dostarym»  menimen ara qatynasyn siyretti,  tipti, bireuleri mýldem  aralaspaytyn boldy.

Onyng esesine men ólenge barymdy sarqyp beruge bel bayladym. Bir jerden oqyghanym bar edi,  «ónerge sen baryndy týgel bermesen, óner de saghan bar qúpiyasyn týgel ashpaydy» dep. Ol qúdayi  shyndyq qoy.... Endeshe jigittermen qatynasty  azdap  ýze túrugha tura keledi. Meni olar dúrys týsinedi ghoy dep oilaymyn...                                            6.

«Men óleng jazbasam, túryp qalghan suday borsy  bastaymyn» depti ghoy bir aqyn. Maqtanghanym emes, men de sol...

Ar jaghymnan birdene týrtkiley bastaghanda qaghaz alyp otyra qalsam  «tolghaq» bastalady. Oitolghaq keyde tez, keyde sozylynqyrap baryp, dýniyege  ya «úl» ya, «qyz» keledi.

Mening býgin bastalghan ólendi ertenge qaldyruym óte siyrek. Sol óleng jazylyp bitpey, basyma basqa dýnie kirmey qoyady. Ras, poemalarymdy úzaq uaqyt jazdym. Tipti «Átike – Núrjekeni» bastap qoyyp, kýmәndi mәlimetterdi anyqtay týsu ýshin onshaqty jyl túryp qaldy.

Al, óleng olay emes, dýniyege tez keledi. Bir qyzyghy osy tez jazylghany sәtti bolyp shyghady.

Shygharma shabytpen de, tógilgen termen de jazyluy kerek dep oilaymyn. Tógilgen terding shabyt shaqyratyn sәtteri jii bolady. Shabyt kelgende jazam dep jýre beru – jalqaulyq. «Shygharmanyng bir payyzy  talant, qalghan toqsan toghyzy – enbek» degen qaghida bar ghoy. Osyny men elu payyzy talant, elu payyzy enbek der edim. Sebebi, talantsyz, shabytsyz , úzaq, terlep-tepship, qinalyp jazghan dýnie bәribir, shabytpen jazylghan dýniyening qolyna su qúiyp bere almaydy. Qinalyp  jazatyn aqyndy qazaq «kýshenshek  aqyn» deydi.

Shabyt – aqynnyng qanaty, anyghyraq  aitsaq, qanatty pyraghy. Osy pyraqqa mingen aqyn asqaqtap ketedi. Gharyshpen tildesip, mynau pendeshilik kýibeng tirlikke biyikten qaraydy. Bәrin jýregining sýzgisinen ótkizip, sezinip, týisinip qaraydy. Perishtelermen dostasyp, pendelerdi mýsirkeydi. Patshagha da basu aityp, batyrgha da jol silteydi. Danyshpanmen talasyp, Tәnirimen jarasyp otyrady.

Al, shabytty shaq ótip, qanatty pyraqtan týskennen keyin ol kәdimgi kópshilikting biri ghana...

                                                    7

Jerimizding eng shúrayly aimaqtaryna qonystanyp alyp, jergilikti qazaqtargha zorlyq-zombylyq jasap, qan tógip, adam óltiruge deyin barghan kazak- orystargha qarsy namys kegin qughan Átike-Núrjeke atty batyrlar dýniyeden ótken. HIH-ghasyrdyng sonynda, HH-ghasyrdyng basynda ómir sýrgen. Olar turaly Ábilәkim  jәne Búqamolda degen kisiler bәiit ólenmen dastan jazghan eken. Onyng «Átike – tuyp edim Qazaqbaydan, qasha almay armanda óldim Qarasayda...»  degen eki joly ghana el auzynda saqtalyp qalypty.

Átike – ruy Suannyng ishinde Satay.  Ánshi, aqyn, oghy dalagha ketpeytin mergen bolghan eken. Al, Núrjeke odan ýsh-tórt jas ýlkendigi bar, ruy Qúdayberdi, alapat kýsh iyesi, paluan bolghan. Ekeui aghylshynnyng Robin Gudi siyaqty kekshilder bolghan. Óz basynyng emes, qazaqtyng namysyn jyrtyp, sol ýshin basyn bәigege tikken. Olar Jarkent ónirindegi, 1890 jyldary «qarashekpendilerdin» jergilikti el – qazaqtargha jasaghan zorlyq-zombylyghyna qarsy shyqqan. Ol jauyzdar eshkimnen qaymyqpay-aq, Jarkenttin  Ýsek ózenining saghasyndaghy kórikti toghay ishine qonystanyp alyp, ary-beri ótken qazaqtardy bәs tigip, atyp mergendikterin synaghan eken. Ony óz әke-sheshesinen estigen úrpaqtyng auzynan jazyp alghamyz. Sol adamdardyng biri, Núrjeke batyrdy kózimen kórgen Qamysbek aqsaqaldyng aitqany:

Átikeni Ósekting ( Ýsek ózenin jergilikti el osylay atap ýirengen ) boyyndaghy Qyzyljardyng batys túsyndaghy dóneste aldap, qolgha  týsirip, óltirgen son, Núrjeke baskeserlerdin  atamanyn atyp tastap,  on jeti jylgha itjekkenge aidalyp ketedi. Ol abaqtydan 1917 jyly qútylyp kelgende men 21 jasta edim. Kýshim boyyma syimay, ózime qarsy  túratyn adam tappay, paluan atanyp, alsúryp jýrgen kezim. «Núrjeke batyr paluan adam»  degendi estigem. Men jolyqqan kezde – alpysty alqymdap qalghan, әdemi buyryl múrtty, orta boyly, tórtbaq kelgen kisi eken.

-   Qamysbek degen ininiz edim, Sizdi paluan dep syrtynyzdan estushi edim, audaryspaq oinap kórsek qaytedi agha?- dedim.

-   Kele ghoy, aldymen ózing basta,- dedi batyr. Bileginen shap berip audaryp ala qoyayyn desem, myzghymaydy. Eshkim shaq kelmey jýrgen qara kýshim jelge úshyp ketkendey, qozghay almay myqshyndap qaldym.

-   Endi mening kezegim inim, - degende, úyalghan tektúrmas degendey.

-   Agha keshiriniz, Sizben kýsh synasqaly esirip jýrgenim aqymaqtyq eken, - dep beldesuden bas tarttym. Núrjeke aghamyz jymiyp kýlip qoydy da, eshnәrse  aitpay búrylyp ketti, - degen edi Qamysbek qariya,- ústaghan kezde-aq batyrdyng alapat kýsh iyesi ekenin sezdim. Mening kýshim onyng shiyregine de jetpeytin edi, - dep kýldi kýrektey qoldarymen saqalyn salalap.

Aty anyzgha ainalghan kekshilder turaly men de poema jazghan edim. Olar jóninde әli de kóp dýnie jazylady, erlerding tókken teri men aqqan qany tekke ketpeydi dep senem.

8

Sәuir aiynda (úmytpasam 1996-97 shi jaldar-au deymin), audanymyzgha Qazaqstan tarihshylar Qauymdastyghynyng tóraghasy, tarih ghylymdarynyng doktory, professor  Qoygeldi  Mәmbet Qúljabayúly  ózining shәkirtterimen kelip, kezdesu jasady.

Ghalym sózinde, «qazaqtyng tarihy aqsýiek handar men onyng ainalasyndaghylardyn, el biyleushi atqaminerlerding aituymen ghana jasalghan. Qarapayym halyqtyng pikirimen sanasqan eshkim joq. Sondyqtan bizding tarihymyz shynayy, әdil  jazylghan dep aita almaymyz» dedi. Osy sózi bizding kókeyimizden shyqty. Kezdesude men de kópten kókeyimdi kýidirip jýrgen oilarymdy ortagha saldym.

- Jarkent qalasynyng jelkesinde, tóbesi kók tirep, aqsha búlttar iyegining astynda qalyqtaghan zanghar tauymyzdy yqylym zamannan  Arqas Alatauy dep ataydy. Al, dýnie jýzining fizikalyq kartasynda Jonghar Alatauy dep jazylghan.

Ghúlama Qazybek bek Tauasarúlynyn  «Týp túqiannan ózime sheyin» atty kitabynyng kóp jerinde qaytalap Arqas Alatauy dep kósetedi. Qazaq jerinde Shymbas, Shuas, Talas, Labas  ( Ilebasy ),  (74-bet) dep atalatyn  Bes Alatauynyng biri osy Arqas Alatauy. Kitapty oqyghan adam ghúlamanyng osy taudy aityp otyrghanyn jazbay tanidy. Al, Labasy degen úghym, Ilebasy degennen shyqqan deytin núsqasy taghy bar.

Arqas tauy batyr babamyzdyng atymen atalghan eken. Shapyrashty Qazybek bekting aituy boyynsha Suannyng Bay, Day degen eki balasy bolady. Bay shynymen atyna say óte bay bolghan da, Baysuan atalghan. Baghay batyr osy Baysuannyng túqymynan bolady. Odan-Shoqay bóri, odan-Tomyq, odan-Saryq, odan-Órdin, odan-Omahan, odan-Orynhan, odan-Qarmaq, odan-Shor, odan-Qoluq, odan-Barmaq, odan-Mombay, odan-Oghanbek, odan-Qúra, odan-Tanghút, odan-Ghauyt, odan-Ertóbe, odan-Berikbay, odan-Qúrym, odan-Shoghyl, odan-Maqatay, odan-Nau, odan-Týbit, odan-Mayly, odan-Aqtay, odan-Arqaldy, odan-Naq, odan-Tekes, odan-Arqas.

Arqastyn  Qanbaghys, Dosbaghys, Toqarystan, Bekarystan degen tórt úly bolghan. Bekarystannan – Bәitýgey, odan Eltindi, Jylgeldi degen eki bala tuady.( «Týp túqiyannan ózime sheyin»357-358 better).

Mine, Arqas babamyz Bәitýgeyding atasy bolsa, Toqarystannyng әkesi eken. Jarkent ónirin mekendegen suandardyng týp- túqiyany.

Búl tau qazaq jerine jongharlar shapqynshylyq jasamay túryp Arqastyng atymen atalghan.

Al, endi jonghar ataluyna kelsek – osy taudyng shyghys jaghynda jau basyp alghan jerine Jonghar memleketi ornap, keyin joyylyp ketkeni tariyhqa mәlim. Shoqan Qashqar saparyna osy (qazirgi Panfilov audany) Jibek joly boyymen jýrip, Aqkent eldimekenine (qazir de solay atalady) týstenip ótkenin ózi jazyp ketken. Sayahatshy jergilikti elmen, onyng ishinde bәlen degendermen әngimelestim dep eshnәrse jazbaghan. Bizding shamalauymyzsha – Shoqan búl sparda  býrkenshik atpen  jasyryn jýrgendikten, dәl qytaymen irgeles otyrghan elde, jergilikti túrghyndarmen pikirlesuge mýmkindigi bolmaghan siyaqty. Tariyhqa belgili jonghar memleketi ómir sýrgen taudy, ózining qoljazbasynda Jonghar Alatauy dep kórsetip jibergen. Orys dostary sol jazbasy boyynsha Shoqan jýrgen jerlerding kartasyna ghalym ózi kórsetkendey «Jungarskiy Alatau»  dep týsirgen.

Mine,  Mәmbet Qúljabayúlynyng jogharyda aitqan sózine taghy bir dәlel.

Óitpegende, sol jongharlardan kórmegen azapty kórip, qansha arysyn qúrban etip, qany ózen bop aghyp, kól bolyp túnghan el, ólse tauynyng atyn jauynyng atymen atar ma edi?!

Qazaq tarihynyng qate jazylghan tústary barshylyq ekenine, jer attary әli de týzetip, tolyqtyrudy kýtip otyrghanyna dәlel osynday.

Islam-Ghaly Jarkentiy

aqyn, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng jәne Jurnalistar odaghynyng mýshesi, Panfilov audanynyng Qúrmetti azamaty.

Abai.kz