قازاق تاريحىنىڭ قاتە جازىلعان تۇستارى كوپ
« ادام مەن زامان جايلى ويلاعاندا جانىڭا مازا بەرمەيتىن جانە الگى ويلاردى ولەڭنەن گورى قارا سوزبەن جازعان ءجون بولاتىن تاقىرىپتار بار. سونداي تولعانىس ساتتەردە ايتارىڭدى كوپ سوزباي، تۇيىندەپ، ەل ۇعاتىنداي، قىسقا قايىرىممەن جازۋعا تىرىس».
مۇقاعالي ماقاتاەۆ
ويتولعاۋلار
ءيا، زامان دەسەك، ادام دەگەنىمىز – ادام دەسەك زامان دەگەنىمىز، ءبىرىنسىز ءبىرى جوق دۇنيە. زاماندى – ۋاقىت بيلەيدى، ول قۇدايدىڭ قولىنداعى قۇدىرەت، وعان ادامنىڭ قاتىسى قانشا دەرسىز. ول دا دۇرىس شىعار، دەگەنمەن ادامسىز زاماننىڭ نە ءمانى بار؟ بوس تابيعات، جان-جانۋارلاردىڭ مەكەنى عانا بولماي ما ول. زاماندى جاسايتىن سانا، اقىل، تىرشىلىك، وقيعا، ۋاقىت، وسىلاردىڭ قوسىندىسى – تاريح ەمەس پە؟ ال، تاريح-ادامدار عۇمىرىنىڭ جەلىسى، قۇرىلىسى ەكەنى بەلگىلى. ەندەشە، ادامسىز-زامان جوق، زامانسىز – ادام جوق! ادام دەپ اتالاتىن جالپى ۇعىمنىڭ وزەگىندە – جەكە ومىرلەر، ەسىمدەر، كەلبەتتەر، مىنەزدەر، سەزىمدەر، تۇيسىكتەر، تىلدەر دەپ اتالاتىن قوعام تۇر. زاماندى گۇلدەندىرەتىن دە، تۇرلەردىرەتىن دە، جارىستىراتىن دا، تابىستىراتىن دا، داۋلاستىراتىن دا، جاۋلاستىراتىن دا، وزدىراتىن دا، توزدىراتىن دا وسى جەكە ادامداردان قۇرالاتىن قوعام.
قوعامداسىپ ءومىر سۇرۋدەن-ەڭبەك، ەڭبەك ەتۋدەن-تابىس، تابىستان-پايدا، پايدادان-بايلىق، بايلىقتان-بيلىك تۋىندادى. وسى بيلىك – بيلەۋشىلەردىڭ زامانىن تۋعىزدى. بۇل جەردەگى زامان-شارتتى تۇردە بولسا دا، ادامزات تاريحىنان الاتىن ءوز ورىنى بار. ارى بارماي-اق شىڭعىس حان زامانى، ابىلاي حان زامانى، كەشەگى لەنين زامانى، دەگەن ۇلكەندى-كىشىلى «زاماندار» تولىپ جاتىر. سولاردىڭ بارىندە ادام تاعدىرى، جەكە تۇلعالار تاعدىرى، بەلگىسىز ومىرلەر تاعدىرى جاتىر. سول كوزگە بىلىنبەيتىن، بەلگىسىز ومىرلەردى، بەلگىسىز تاعدىرلار جيىنتىعىن - حالىق دەپ اتايمىز.
قاسيەتتى ۇعىم – حالىق!
ءبىر ءتۇيىر تاستان تاۋ جارالعانى سەكىلدى، جەكە تاعدىرلاردان – حالىق، حالىقتاردان ادامزات قوعامى قۇرىلعانى بەلگىلى. ەندەشە، سول جەكە تاعدىرلار تۋرالى وي تولعاپ كورەلىك...
ماڭگىلىك ومىرگە، ياعني باقيعا بارار جولداعى باسپالداعىمىز – ءفاني دۇنيەدەگى، دەمەك «جەر بەتىندەگى سىناققا تولى تاۋقىمەتتى تىرشىلىگىمىز» تۋرالى قانشاما جازىلعان دا، ايتىلعان دا دۇنيەلەر بار. ۇشى-قيىرىنا سان جەتپەيدى. سولاردىڭ نەگىزى – ولەڭمەن جازىلعان. اقىننىڭ جۇرەگىنىڭ قانىمەن قاعازعا تۇسكەن. مي قاتپارلارىنا قاتتالىپ، بۇگىنگە اۋىزشا جەتكەندەرى ءبىر توبە.
اللانىڭ ادامعا بەرگەندەرىنىڭ ىشىندەگى كيەلىسى دە – پوەزيا بولار دەيمىن. باسقا ەلدەردى قايدام، ءبىزدىڭ قازاقتا ولەڭ ارالاسپايتىن جەر جوق سياقتى. ءوزىمىز كورىپ جۇرگەندەرى – سالتاناتتى جيىن، دۋماندى توي، قارالى قازا، حات-حابار، ماراپاتتاۋ راسىمدەرى، تاعى باسقالار ولەڭسىز وتپەيدى. ال، سول ولەڭدى تۋعىزاتىن اقىن – جەكە تاعدىر. ءبىز تۋعىزاتىن دەگەن سوزگە ەكپىن بەرىپ ايتىپ وتىرمىز. فاريزا اپامىزدان ەستىدىك-اۋ دەيمىن، «...ولەڭدى جازاتىن، شىعاراتىن، ءتىپتى جاسايتىن اقىندار بار دا، ولەڭدى كادىمگى بالا تاپقانداي تولعاتىپ، تۋاتىن اقىندار بار». الدىڭعىسى جەتەرلىك، كەيىنگىسى سيرەك. وسى سيرەك اقىندار عاسىردان عاسىرلارعا جەتەتىن كيەلى ولەڭدەر تۋادى. وسىنداي ولەڭدەر جيىنتىعىن پوەزيا دەيمىز.
2
ادامنىڭ جاراتىلىسى – جان، ءتان، تاعدىر، اجال تۋرالى ويلانبايتىن ادام جوق شىعار. مەن دە بالا كەزىمنەن بۇگىنگە دەيىن وسى تۋرالى كوپ ويلايمىن. كۇندەلىكتەرىمە سول ويلارىمدى جازدىم دا...
ەگەر، اقىن تۋرالى ونىڭ ولەڭدەرى سويلەيدى دەسەك، مەنىڭ ولەڭدەرىمنىڭ نەگىزى دە وسى ءپالساپادان قۇرالادى. ادام جانىن، اقىل-ويىن، سەزىمىن، ساناسىن، تۇيسىگىن تۇسىنۋگە تالپىنۋدان تۇرادى... بۇل، مەن بىلەتىن اقىنداردىڭ بارىنە ورتاق تاقىرىپ، ورتاق وي. بۇل وي يىرىمىنە تۇنشىقپاعان ادام، اقىن دا بولا المايتىن شىعار.
سماعۇل ەلۋبايدىڭ «قيامەت-قايىم عاسىرى» اتتى ەسسەلەر كىتابىنىڭ تاراۋلارى قولىما ءتۇسىپ، قادالىپ وقىدىم. قۇداي-ا تاۋبە، جازۋشى مەنىڭ بالا كەزدەن بەرى ويىمدا جۇرگەندى ءدوپ باسىپ جازعان. اجال تۋرالى، ءفاني ءومىر مەن باقي ءومىر، الدامشى، جالعان دۇنيە - ماڭگىلىك ومىرگە بارار جولداعى سىناققا تولى باسپالداعى عانا ەكەنىن جازعاندارى، قۇددى مەنىڭ كۇندەلىكتەرىمنىڭ «كوشىرمەسى» سەكىلدى. ادام مەن ادامنىڭ ويلارى مۇنشالىقتى سايكەس، جاقىن كەلەتىنى – بۇل دا ادام جانىنىڭ ءبىر جۇمباق قۇبىلىسى شىعار. سماعۇل ەلۋبايدى مەن بىلەم، كورسەم تانيمىن دا، ال، ول كىسى مەنى مۇلدە تانىمايدى. اۋىلداعى اقىننىڭ مەرزىمدى باسپاسوزگە اندا-مۇندا شىققان ولەڭدەرىن كورمەگەن دە شىعار. ال، كىتاپتارىمنىڭ قولىنا تيمەگەنى انىق. سەبەبى ءوز قولىممەن بەرگەن جوقپىن. ونىڭ ۇستىنە، جازۋشىنىڭ اتالمىش شىعارماسىنان ءۇزىندى وقىعانىما ءبىر-اق اپتا بولدى. مىنە سايكەستىك...
ساكەڭنىڭ «قيامەت-قايىمى» مەنى تاعى دا كوپ ويعا جەتەلەدى. الايدا، «ءسوزىڭدى بىرەۋ سويلەسە، اۋزىڭ قىشىپ بارا ما» دەگەندەي بۇل تاقىرىپتا، ءوزى باسىنان كەشىرىپ، ءولىپ- تىرىلگەن اسەرىن دالمە-ءدال جازعان جازۋشىدان اسىپ ايتا الماسپىن دەپ ويلايمىن...
3
«ومىرگە ءولۋ ءۇشىن كەلەمىز» دەگەندى مويىنداساق تا، مىنا جارىق دۇنيەدە ۇزاعىراق جۇرگەنگە نە جەتسىن. ونسىز دا قىسقا عۇمىرىمىزدى توتەنشە وقيعالار قيىپ كەتپەي، بالا-شاعانىڭ ورتاسىندا ءوز اجالىڭمەن ، ءوز ريزاشىلىعىڭمەن جان تاپسىرۋ دەگەن ءار پەندەنىڭ ارمانى شىعار.
«ءومىر ءسۇرۋ – ولەمىن دەپ ويلاماۋ» دەپ مۇقاعالي قانداي جاقسى ايتقان. ويتكەنى، اجالدى تۇيسىكپەن اقيقات دەپ مويىنداساق تا، اللا بەرگەن بەس كۇندىك جارىق دۇنيەنى الاڭسىز وتكىزۋ كەرەك قوي. سوڭىڭدا قالاتىن ۇرپاق تاراتىپ، ەل ايتا جۇرەرلىك يگى ىستەر اتقارۋ – ءومىردىڭ ءمانى بولۋعا ءتيىس.
ارينە، ءومىردى بارشىلىقپەن، مۇقتاجسىز وتكىزسەك دەيمىز، بىراق، مەن ءومىردى ارمانسىز وتكىزدىم دەپ ەش پەندە ايتا الماعان ەكەن، الدا دا ايتا المايدى دەپ ويلايمىن. ولاي دەيتىنىم، بىزدە، پەندەلەردە قاناعات سەزىمى جەتكىلىكسىز. ءار ادام قوجا احمەت ياسساۋي بولا المايدى، جەتكىلىكتى ءومىر ءسۇردىم دەپ، ءومىرىنىڭ اقىرىن قىلۋەتتە وتكىزۋگە ءداتى جەتپەيدى. سەكسەنگە كەلسە – توقسانعا، توقسانعا كەلسە – جۇزگە جەتسەم دەپ الاسۇرادى. بايلىققا دا بولدىم-تولدىم دەپ ايتا المايدى. «كەدەي – باي بولسام دەپ، باي – قۇداي بولسام» دەپ ءجۇرىپ، ادامي بولمىسىنان ايىرىلادى. ا.پۋشكيننىڭ «التىن بالىعىنداعى» تويىمسىز كەمپىر بارلىق پەندەنىڭ جيىنتىق بەينەسى ءتارىزدى، پۋشكيننىڭ زامانىندا دا بولعان، قازىر دە بار، ەرتەڭ دە بولادى. سوندىقتان ادام ارمانسىز بولمايدى، دۇنيەگە تويمايدى. سول تويىمسىزدىقتان جەر بەتىندەگى بارلىق جاماندىق اتاۋلى تۋىندايدى...
4
مەن ومىردە بوس وتكەن كۇندەرىمە وكىنەم. بۇل – مەنەن بۇرىن دا سان قايتالانىپ، جاۋىر بولعان قاعيدا. ايتسە دە، اركىمنىڭ جۇرەكجاردى وكىنىشى بولعان سوڭ، مەن دە قايتالاپ وتىرمىن، مەنەن كەيىن دە سان ايتىلاتىنىنا سەنىمدىمىن.
ءيا، قىزىق ىزدەپ، قىزىل ىزدەپ، بوس ءوتتى كۇنىمىز كوپ، باسا الماي تامىرىن ءدوپ... كەيدە سول، جاس كەزىڭدە كەرەك تە شىعار دەپ، ءوزىمدى اقتاماق بولام. ال، بۇگىنگى كۇننىڭ كوزىمەن قاراسام قىزىقتان دا تىس «قىزىل يتكە» ءمىنىپ وتكىزگەن كۇندەرىم كوپ ەكەن.
سونىڭ ەسەسىنە، قازىر تۇندە ءۇش-ءتورت تۇرىپ قالام ۇستايمىن، كەيدە سارىلىپ تاڭعا وتىرام.
كەيدە «وسى جازعاندارىم بىرەۋگە كەرەك پە؟» دەگەن ۇمىتسىزدىك تە پايدا بولادى. اتتەڭ، دەيمىن وندايدا، ينستيتۋتتى بىتىرگەندە دەكانىمىز بايتۇرسىن (ومىربەكوۆ) اعا، «وسىندا قال» دەگەندە، الماتىنى تاستاپ، اۋىلعا كەتىپ قالعانىم، مەنىڭ ۇلكەن قاتەلىگىم بولدى. سول قاتەلىكتىڭ كەسىرىنەن ۇلكەن ادەبي ورتادان شەتتەپ قالدىم. قازىر جازۋشىلار وداعىنا مۇشە بولسام دا، ادەبي ورتادا ەشكىمگە ەلەنبەي ءجۇرمىن. «اۋىلداعىنىڭ – اۋزى ساسىقتىڭ» كۇنىن كەشۋدەمىن.
سول ۇمىتسىزدىكتى لىقسىپ كەلگەن ولەڭ بۇزادى. ولەڭ وزەگىمە قۇيىلعاندا مەنەن باقىتتى، مەنەن قۇدىرەتتى، مەنەن بيىك ەشكىم جوق. باعاناعى ۇمىتسىزدىكتىڭ جۇقاناسى دا قالماي، جەلگە ۇشادى، تۇنگى ۇيقى بەزىپ جوعالادى. ولەڭمەن وڭاشا قالىپ، ءبىر شۋاقتى سەزىمگە بولەنىپ، سودان ءلاززات الىپ، بالبىراپ وتىرامىن. راحات!!! ولەڭسىز ءومىرىمنىڭ ءمانى جوعىن ىشتەي مويىندايمىن، مويىندايمىن دا جاڭاعىنداي ۇمىتسىزدىككە ۇرىنباۋعا تىرىسام.
بىرەۋلەر جاڭا تۋعان ولەڭىن، تۇندە وياتىپ الىپ ايەلىنە وقىپ بەرەدى ەكەن دەگەندى ەستۋشى ەدىم. جاڭا تۋعان «نارەستەڭدى» بىرەۋگە كورسەتىپ «كورىمدىك» العىڭ كەلىپ-اق تۇرادى ارينە. وندايدا جانىڭداعى ايەلىڭنەن باسقا ەشكىم قولعا تۇسپەيتىنى دە راس. الايدا، مەن ولاي ىستەمەۋگە تىرىسام. جاستاۋ كەزىمدە الگى ەستىگەندەرىمە ەلىكتەپ سويتسەم-سويتكەن دە شىعارمىن. قازىر اندا-مۇندا بولماسا، ونى كوپ مازالامايمىن. ونسىز دا بالا-شاعادان، كۇندىزگى شارۋالاردان دىڭكەلەپ جاتقان جارىمدى اۋرەلەگىم كەلمەيدى.
ولەڭنىڭ ورتىنە ءوزىم كۇيەم، ءوزىم ورتەنەم، ءوزىم ماستانام...
اۋداندا وتكەن ءىس-شارالاردا رەتىن تاۋىپ جاڭا ولەڭىمدى وقۋعا ، مەرزىمدى باسىلىمدار ارقىلى كوپكە جەتكىزۋگە تىرىسام... (مەن مۇنى جازعاندا قازىرگىدەي اقپارات قۇرالدارى جوق ەدى).
مەنىڭ سەرىگىم دە، اقىلشى ۇستازىم دا مەرزىمدى باسىلىمدارعا شىققان ءار دەڭگەيدەگى اۆتورلاردىڭ شىعارمالارى، ولەڭدەر. ىرىكتەپ، جاقسى دەگەندەرىن وقيمىن، ءوزىمنىڭ جازعاندارىممەن سالىستىرام، ۇيرەنەم، جيرەنەم. وزىمە ۇناماعاندارىنا كوز جۇگىرتىپ قانا وتەم. سوسىن، بىرەن-سارانى بولماسا، ءوز ولەڭىمدى دە، وزگەنىڭ ولەڭىن دە جاتتامايمىن. ونىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، جاتتاۋ قابىلەتىم وتە ناشار، ەكىنشىدەن ، بىرەۋگە «جيەن» بوپ شىقاننان قورقام. ال، جاتتاعان ولەڭدەگى كەيبىر ويلار ەرىكسىز قاعازعا ءتۇسىپ كەتۋى مۇمكىن عوي...
5
جوعرىدا مەن «قىزىق ىزدەپ، قىزىل ىزدەپ بوس وتكەن كۇندەرىمە وكىنەم» دەپپىن. كەڭەستىك داۋىردە ءبىزدىڭ قىزىعىمىزدىڭ قىزۋى شولمەكتىڭ ىشىندەگىگە كوپ بايلانىستى ەدى. «بوس ءوتتى» دەپ وتىرعانىم، ءبىر كۇن بولعان «تويلاۋدان» كەيىن ءۇش-ءتورت كۇن ويلاۋعا مۇرشام كەلمەي جۇرەتىن ەدىم. مىنە وسى «تەگىن كەتكەن» كۇندەرىمە وكىنەم.
ال، ەندى ۋاقىتتى بوس وتكىزبەۋ ءۇشىن، سول كۇندەردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن، ءتۇرلى سىلتاۋ تاۋىپ، شولمەكتەن تىيىلۋعا تۋرا كەلدى. دوستارىم العاش قيناپ تا كوردى، ءوزىم دە «قينالىپ» ءجۇردىم. قازىر كەيبىر «دوستارىم» مەنىمەن ارا قاتىناسىن سيرەتتى، ءتىپتى، بىرەۋلەرى مۇلدەم ارالاسپايتىن بولدى.
ونىڭ ەسەسىنە مەن ولەڭگە بارىمدى سارقىپ بەرۋگە بەل بايلادىم. ءبىر جەردەن وقىعانىم بار ەدى، «ونەرگە سەن بارىڭدى تۇگەل بەرمەسەڭ، ونەر دە ساعان بار قۇپياسىن تۇگەل اشپايدى» دەپ. ول قۇداي شىندىق قوي.... ەندەشە جىگىتتەرمەن قاتىناستى ازداپ ۇزە تۇرۋعا تۋرا كەلەدى. مەنى ولار دۇرىس تۇسىنەدى عوي دەپ ويلايمىن... 6.
«مەن ولەڭ جازباسام، تۇرىپ قالعان سۋداي بورسي باستايمىن» دەپتى عوي ءبىر اقىن. ماقتانعانىم ەمەس، مەن دە سول...
ار جاعىمنان بىردەڭە تۇرتكىلەي باستاعاندا قاعاز الىپ وتىرا قالسام «تولعاق» باستالادى. ويتولعاق كەيدە تەز، كەيدە سوزىلىڭقىراپ بارىپ، دۇنيەگە يا «ۇل» يا، «قىز» كەلەدى.
مەنىڭ بۇگىن باستالعان ولەڭدى ەرتەڭگە قالدىرۋىم وتە سيرەك. سول ولەڭ جازىلىپ بىتپەي، باسىما باسقا دۇنيە كىرمەي قويادى. راس، پوەمالارىمدى ۇزاق ۋاقىت جازدىم. ءتىپتى «اتىكە – نۇرجەكەنى» باستاپ قويىپ، كۇماندى مالىمەتتەردى انىقتاي ءتۇسۋ ءۇشىن ونشاقتى جىل تۇرىپ قالدى.
ال، ولەڭ ولاي ەمەس، دۇنيەگە تەز كەلەدى. ءبىر قىزىعى وسى تەز جازىلعانى ءساتتى بولىپ شىعادى.
شىعارما شابىتپەن دە، توگىلگەن تەرمەن دە جازىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. توگىلگەن تەردىڭ شابىت شاقىراتىن ساتتەرى ءجيى بولادى. شابىت كەلگەندە جازام دەپ جۇرە بەرۋ – جالقاۋلىق. «شىعارمانىڭ ءبىر پايىزى تالانت، قالعان توقسان توعىزى – ەڭبەك» دەگەن قاعيدا بار عوي. وسىنى مەن ەلۋ پايىزى تالانت، ەلۋ پايىزى ەڭبەك دەر ەدىم. سەبەبى، تالانتسىز، شابىتسىز ، ۇزاق، تەرلەپ-تەپشىپ، قينالىپ جازعان دۇنيە ءبارىبىر، شابىتپەن جازىلعان دۇنيەنىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ بەرە المايدى. قينالىپ جازاتىن اقىندى قازاق «كۇشەنشەك اقىن» دەيدى.
شابىت – اقىننىڭ قاناتى، انىعىراق ايتساق، قاناتتى پىراعى. وسى پىراققا مىنگەن اقىن اسقاقتاپ كەتەدى. عارىشپەن تىلدەسىپ، مىناۋ پەندەشىلىك كۇيبەڭ تىرلىككە بيىكتەن قارايدى. ءبارىن جۇرەگىنىڭ سۇزگىسىنەن وتكىزىپ، سەزىنىپ، ءتۇيسىنىپ قارايدى. پەرىشتەلەرمەن دوستاسىپ، پەندەلەردى مۇسىركەيدى. پاتشاعا دا باسۋ ايتىپ، باتىرعا دا جول سىلتەيدى. دانىشپانمەن تالاسىپ، تاڭىرىمەن جاراسىپ وتىرادى.
ال، شابىتتى شاق ءوتىپ، قاناتتى پىراقتان تۇسكەننەن كەيىن ول كادىمگى كوپشىلىكتىڭ ءبىرى عانا...
7
جەرىمىزدىڭ ەڭ شۇرايلى ايماقتارىنا قونىستانىپ الىپ، جەرگىلىكتى قازاقتارعا زورلىق-زومبىلىق جاساپ، قان توگىپ، ادام ولتىرۋگە دەيىن بارعان كازاك- ورىستارعا قارسى نامىس كەگىن قۋعان اتىكە-نۇرجەكە اتتى باتىرلار دۇنيەدەن وتكەن. ءحىح-عاسىردىڭ سوڭىندا، حح-عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن. ولار تۋرالى ابىلاكىم جانە بۇقامولدا دەگەن كىسىلەر ءبايىت ولەنمەن داستان جازعان ەكەن. ونىڭ «اتىكە – تۋىپ ەدىم قازاقبايدان، قاشا الماي ارماندا ءولدىم قاراسايدا...» دەگەن ەكى جولى عانا ەل اۋزىندا ساقتالىپ قالىپتى.
اتىكە – رۋى سۋاننىڭ ىشىندە ساتاي. ءانشى، اقىن، وعى دالاعا كەتپەيتىن مەرگەن بولعان ەكەن. ال، نۇرجەكە ودان ءۇش-ءتورت جاس ۇلكەندىگى بار، رۋى قۇدايبەردى، الاپات كۇش يەسى، پالۋان بولعان. ەكەۋى اعىلشىننىڭ روبين گۋدى سياقتى كەكشىلدەر بولعان. ءوز باسىنىڭ ەمەس، قازاقتىڭ نامىسىن جىرتىپ، سول ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن. ولار جاركەنت وڭىرىندەگى، 1890 جىلدارى «قاراشەكپەندىلەردىڭ» جەرگىلىكتى ەل – قازاقتارعا جاساعان زورلىق-زومبىلىعىنا قارسى شىققان. ول جاۋىزدار ەشكىمنەن قايمىقپاي-اق، جاركەنتتىڭ ۇسەك وزەنىنىڭ ساعاسىنداعى كورىكتى توعاي ىشىنە قونىستانىپ الىپ، ارى-بەرى وتكەن قازاقتاردى ءباس تىگىپ، اتىپ مەرگەندىكتەرىن سىناعان ەكەن. ونى ءوز اكە-شەشەسىنەن ەستىگەن ۇرپاقتىڭ اۋزىنان جازىپ العامىز. سول ادامداردىڭ ءبىرى، نۇرجەكە باتىردى كوزىمەن كورگەن قامىسبەك اقساقالدىڭ ايتقانى:
اتىكەنى وسەكتىڭ ( ۇسەك وزەنىن جەرگىلىكتى ەل وسىلاي اتاپ ۇيرەنگەن ) بويىنداعى قىزىلجاردىڭ باتىس تۇسىنداعى دونەستە الداپ، قولعا ءتۇسىرىپ، ولتىرگەن سوڭ، نۇرجەكە باسكەسەرلەردىڭ اتامانىن اتىپ تاستاپ، ون جەتى جىلعا يتجەككەنگە ايدالىپ كەتەدى. ول اباقتىدان 1917 جىلى قۇتىلىپ كەلگەندە مەن 21 جاستا ەدىم. كۇشىم بويىما سىيماي، وزىمە قارسى تۇراتىن ادام تاپپاي، پالۋان اتانىپ، السۇرىپ جۇرگەن كەزىم. «نۇرجەكە باتىر پالۋان ادام» دەگەندى ەستىگەم. مەن جولىققان كەزدە – الپىستى القىمداپ قالعان، ادەمى بۋىرىل مۇرتتى، ورتا بويلى، تورتباق كەلگەن كىسى ەكەن.
- قامىسبەك دەگەن ءىنىڭىز ەدىم، ءسىزدى پالۋان دەپ سىرتىڭىزدان ەستۋشى ەدىم، اۋدارىسپاق ويناپ كورسەك قايتەدى اعا؟- دەدىم.
- كەلە عوي، الدىمەن ءوزىڭ باستا،- دەدى باتىر. بىلەگىنەن شاپ بەرىپ اۋدارىپ الا قويايىن دەسەم، مىزعىمايدى. ەشكىم شاق كەلمەي جۇرگەن قارا كۇشىم جەلگە ۇشىپ كەتكەندەي، قوزعاي الماي مىقشىڭداپ قالدىم.
- ەندى مەنىڭ كەزەگىم ءىنىم، - دەگەندە، ۇيالعان تەكتۇرماس دەگەندەي.
- اعا كەشىرىڭىز، سىزبەن كۇش سىناسقالى ەسىرىپ جۇرگەنىم اقىماقتىق ەكەن، - دەپ بەلدەسۋدەن باس تارتتىم. نۇرجەكە اعامىز جىميىپ كۇلىپ قويدى دا، ەشنارسە ايتپاي بۇرىلىپ كەتتى، - دەگەن ەدى قامىسبەك قاريا،- ۇستاعان كەزدە-اق باتىردىڭ الاپات كۇش يەسى ەكەنىن سەزدىم. مەنىڭ كۇشىم ونىڭ شيرەگىنە دە جەتپەيتىن ەدى، - دەپ كۇلدى كۇرەكتەي قولدارىمەن ساقالىن سالالاپ.
اتى اڭىزعا اينالعان كەكشىلدەر تۋرالى مەن دە پوەما جازعان ەدىم. ولار جونىندە ءالى دە كوپ دۇنيە جازىلادى، ەرلەردىڭ توككەن تەرى مەن اققان قانى تەككە كەتپەيدى دەپ سەنەم.
8
ءساۋىر ايىندا (ۇمىتپاسام 1996-97 ءشى جالدار-اۋ دەيمىن), اۋدانىمىزعا قازاقستان تاريحشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قويگەلدى مامبەت قۇلجابايۇلى ءوزىنىڭ شاكىرتتەرىمەن كەلىپ، كەزدەسۋ جاسادى.
عالىم سوزىندە، «قازاقتىڭ تاريحى اقسۇيەك حاندار مەن ونىڭ اينالاسىنداعىلاردىڭ، ەل بيلەۋشى اتقامىنەرلەردىڭ ايتۋىمەن عانا جاسالعان. قاراپايىم حالىقتىڭ پىكىرىمەن ساناسقان ەشكىم جوق. سوندىقتان ءبىزدىڭ تاريحىمىز شىنايى، ءادىل جازىلعان دەپ ايتا المايمىز» دەدى. وسى ءسوزى ءبىزدىڭ كوكەيىمىزدەن شىقتى. كەزدەسۋدە مەن دە كوپتەن كوكەيىمدى كۇيدىرىپ جۇرگەن ويلارىمدى ورتاعا سالدىم.
- جاركەنت قالاسىنىڭ جەلكەسىندە، توبەسى كوك تىرەپ، اقشا بۇلتتار يەگىنىڭ استىندا قالىقتاعان زاڭعار تاۋىمىزدى ىقىلىم زاماننان ارقاس الاتاۋى دەپ اتايدى. ال، دۇنيە ءجۇزىنىڭ فيزيكالىق كارتاسىندا جوڭعار الاتاۋى دەپ جازىلعان.
عۇلاما قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ «ءتۇپ تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كىتابىنىڭ كوپ جەرىندە قايتالاپ ارقاس الاتاۋى دەپ كوسەتەدى. قازاق جەرىندە شىمباس، شۋاس، تالاس، لاباس ( ىلەباسى ), (74-بەت) دەپ اتالاتىن بەس الاتاۋىنىڭ ءبىرى وسى ارقاس الاتاۋى. كىتاپتى وقىعان ادام عۇلامانىڭ وسى تاۋدى ايتىپ وتىرعانىن جازباي تانيدى. ال، لاباسى دەگەن ۇعىم، ىلەباسى دەگەننەن شىققان دەيتىن نۇسقاسى تاعى بار.
ارقاس تاۋى باتىر بابامىزدىڭ اتىمەن اتالعان ەكەن. شاپىراشتى قازىبەك بەكتىڭ ايتۋى بويىنشا سۋاننىڭ باي، داي دەگەن ەكى بالاسى بولادى. باي شىنىمەن اتىنا ساي وتە باي بولعان دا، بايسۋان اتالعان. باعاي باتىر وسى بايسۋاننىڭ تۇقىمىنان بولادى. ودان-شوقاي ءبورى، ودان-تومىق، ودان-سارىق، ودان-ءوردىن، ودان-وماحان، ودان-ورىنحان، ودان-قارماق، ودان-شور، ودان-قولۋق، ودان-بارماق، ودان-مومباي، ودان-وعانبەك، ودان-قۇرا، ودان-تاڭعۇت، ودان-عاۋىت، ودان-ەرتوبە، ودان-بەرىكباي، ودان-قۇرىم، ودان-شوعىل، ودان-ماقاتاي، ودان-ناۋ، ودان-ءتۇبىت، ودان-مايلى، ودان-اقتاي، ودان-ارقالدى، ودان-ناق، ودان-تەكەس، ودان-ارقاس.
ارقاستىڭ قانباعىس، دوسباعىس، توقارىستان، بەكارىستان دەگەن ءتورت ۇلى بولعان. بەكارىستاننان – بايتۇگەي، ودان ەلتىندى، جىلگەلدى دەگەن ەكى بالا تۋادى.( «ءتۇپ تۇقياننان وزىمە شەيىن»357-358 بەتتەر).
مىنە، ارقاس بابامىز بايتۇگەيدىڭ اتاسى بولسا، توقارىستاننىڭ اكەسى ەكەن. جاركەنت ءوڭىرىن مەكەندەگەن سۋانداردىڭ ءتۇپ- تۇقيانى.
بۇل تاۋ قازاق جەرىنە جوڭعارلار شاپقىنشىلىق جاساماي تۇرىپ ارقاستىڭ اتىمەن اتالعان.
ال، ەندى جوڭعار اتالۋىنا كەلسەك – وسى تاۋدىڭ شىعىس جاعىندا جاۋ باسىپ العان جەرىنە جوڭعار مەملەكەتى ورناپ، كەيىن جويىلىپ كەتكەنى تاريحقا ءمالىم. شوقان قاشقار ساپارىنا وسى (قازىرگى پانفيلوۆ اۋدانى) جىبەك جولى بويىمەن ءجۇرىپ، اقكەنت ەلدىمەكەنىنە (قازىر دە سولاي اتالادى) تۇستەنىپ وتكەنىن ءوزى جازىپ كەتكەن. ساياحاتشى جەرگىلىكتى ەلمەن، ونىڭ ىشىندە بالەن دەگەندەرمەن اڭگىمەلەستىم دەپ ەشنارسە جازباعان. ءبىزدىڭ شامالاۋىمىزشا – شوقان بۇل سپاردا بۇركەنشىك اتپەن جاسىرىن جۇرگەندىكتەن، ءدال قىتايمەن ىرگەلەس وتىرعان ەلدە، جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن پىكىرلەسۋگە مۇمكىندىگى بولماعان سياقتى. تاريحقا بەلگىلى جوڭعار مەملەكەتى ءومىر سۇرگەن تاۋدى، ءوزىنىڭ قولجازباسىندا جوڭعار الاتاۋى دەپ كورسەتىپ جىبەرگەن. ورىس دوستارى سول جازباسى بويىنشا شوقان جۇرگەن جەرلەردىڭ كارتاسىنا عالىم ءوزى كورسەتكەندەي «جۋنگارسكي الاتاۋ» دەپ تۇسىرگەن.
مىنە، مامبەت قۇلجابايۇلىنىڭ جوعارىدا ايتقان سوزىنە تاعى ءبىر دالەل.
ويتپەگەندە، سول جوڭعارلاردان كورمەگەن ازاپتى كورىپ، قانشا ارىسىن قۇربان ەتىپ، قانى وزەن بوپ اعىپ، كول بولىپ تۇنعان ەل، ولسە تاۋىنىڭ اتىن جاۋىنىڭ اتىمەن اتار ما ەدى؟!
قازاق تاريحىنىڭ قاتە جازىلعان تۇستارى بارشىلىق ەكەنىنە، جەر اتتارى ءالى دە تۇزەتىپ، تولىقتىرۋدى كۇتىپ وتىرعانىنا دالەل وسىنداي.
يسلام-عالي جاركەنتي
اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جانە جۋرناليستار وداعىنىڭ مۇشەسى، پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى.
Abai.kz
