(Jurnalistik zertteu. Jalghasy)
Tartoghay auyldyq kenesining qúrylghanyna – 100 jyl

Qúdayshylyghymdy aitar bolsam, kindik qanym tamghan jer – Tartoghaydy dәl osynday qasiyetti, dәl osynday danqty dep oilaghan joq edim. Tartoghay turaly kólemdi dýnie jazu búrynnan kele jatqan ishki armanym edi. Eng alghash ret osy iydeyamdy Qyzylorda oblysynyng sol kezdegi әkimi, memleket jәne qogham qayratkeri, qazaqtyng birtuar azamattarynyng biri Qyrymbek Eleuúly Kósherbaevqa  2014 jyldyng basynda aittym. «Óz auylynnyng tarihyn jazamyn deuing – óte qúptarlyq sheshim. Kórsetshi, basqalargha, tughan jerdi qalay sýy kerektigin, qalay qúrmetteu kerektigin» dep tóbemdi kókke jetkizgendey boldy.

Tartoghay turaly zertteu jýrgizgenimde, aulymyzdan jeti mәrte ministr shyqqandyghyna tanqaldym. Qayyra tekserdim. Jeti degen qazaqta kiyeli san ghoy. Bir mysal. Almatydaghy respublikalyq fizika-matematika mektebinen jeti ministr shyqqan eken. Ashylghanyna qyryq jyldan astam uaqyt ótken, әri ondaghan myng shәkirt oqytqan mektepti nebәri eki-ýsh mynday túrghyny bar Tartoghaymen salystyrugha kelmes.

Biylghy jyly Tartoghay auyldyq kenesining qúrylghanyna 100 jyl tolyp otyr. Sonymen tughan auylym jónindegi ruhany quanyshqa sizder de kuә bolynyzdar.

ShOQAY Mústafa (1890-1941). Resey imperiyasy, Syrdariya oblysy,

Týrkistan ólkesi, Perovsk uezine qarasty (qazirgi Qyzylorda oblysy, Shiyeli audany) Tartoghay auylynda tuylghan. Memleket pen qogham qayratkeri. Memlekettik Dumanyng (Resey imperiyasy) músylman fraksiyasy mýshesi. Týrkistan respublikasyn qúrushy. Ózi úiymdastyrghan jana respublikanyng Syrtqy ister ministri, Premier-ministri.

ÁULIYETORANGhYLDA TUYLGhAN ÁULIYE

Tartoghay auylyna qarasty Áuliyetoranghyl - qazaq danyshpany Mústafa Shoqaydyng kindik qany tamghan jer.

Bizdinshe, Mústafa Shoqaydyng naqty qay jerde tuylghandyghy turaly tarihy derekke nýkte qoyatyn kez jetkendey. Aldymen qayratkerding ómirbayany turaly birneshe núsqany salystyryp kórelik.

Chokaev Mustafa. Vidnyy obshestvenno-politicheskiy deyateli, chlen musulimanskoy fraksiy rossiyskoy Gosudarstvennoy Dumy. Sozdateli organizasiy `Turkestanskoe edinstvo. Mustafa Chokaev rodilsya 7 yanvarya 1890 g. v mestechke Auliye-tarangyl, v Syr-Dariinskom rayone Kyzyl-Ordinskoy oblasty («Jizni zamechatelinyh ludey»). «Evraziyskiy istoricheskiy server».

Mustafa Shokay (Chokay, Chokaev, Chokay-ogly; kaz. Mústafa Shoqay (úly)) (25 dekabrya 1890, Auliye-tarangyl, Turkestanskiy kray, Rossiyskaya imperiya - 27 dekabrya 1941, Berliyn, Tretiy reyh) - S grajdanskoy voyny v Rossiy y do Vtoroy mirovoy voyny (1921-1941) nahodilsya v vynujdennoy emigrasiy vo Fransii. Rukovodstvom Sovetskogo Soiza obvinyalsya v sotrudnichestve s Tretiim Reyhom.

«Mustafa Shokay (Chokaev) 07.01.1890, aul Tartogay, nyne terr. Shiyelinskogo rayona Kzyl-Ordinskoy obl., - 27.12.1941, Berliyn, Germaniya), obshestv. deyateli, jurnalist. Rod. v aristokratich.semie, po liniy matery on prinadlejal k Hivinskoy hanskoy dinastii. Okonchil Tashkentskui muj. gimnazii, f-t prava S.-Peterb. un-ta. Svobodno vladel rus., tureskiym, angl., frans., nem. y poliskim yazykami. Uchasi v un-te blizko soshelsya s A.Kerenskiym, vposledstviy Premierom Vremennogo pr-va, s k-rym vmeste, eshe buduchy studentom, vstupil v ryady partiy sosialistov-revolusionerov (eserov). Peterb. un-t byl svoego roda bastionom svobodomysliya y zdesi nachalo formirovatisya mirovozzrenie M.Sh. kak borisa s sarskim samoderjaviyem, a v perspektiyve y so stalinskim repressivno-totalitarnym rejimom. V Peterburge M.Sh. znakomitsya s A.Bukeyhanovym, A.Baytursynovym, M.Kari, dr. predstaviytelyamy kazah. intelliygensii, okazavshimy znachiyt. vliyanie na ego iydeynoe stanovleniye. Molodye ludy byly oderjimy iydeey sozdaniya edinogo Turkskogo gos-va. Okonchiv uchebu M.Sh. s 1915 zanimaetsya v Tashkente advokatskoy praktikoy, vedet agitasii za sozdanie Turkestanskoy respubliki. Zatem vozvrashaetsya v Peterburg, gde vploti do fevr. revolusiy 1917 zanimal doljnosti sekr. po Turkestanskim delam musylmanskoy fraksiy Gos.dumy, obespechivaya svyazi vost. nasionalinostey s etim organom. Posle padeniya samoderjaviya A.F.Kerenskiy, stavshim Premierom Vremennogo pr-va, naznachil M.Sh. upolnomochennym Vremennogo pr-va po Turkestanskomu krai. V Tashkente M.Sh. izdaet gaz. «Birlik», v k-roy obosnovyval iydeiy sozdaniya nezavisimogo Turkestanskogo gos-va. Posle Okt. revolusiy 1917  M.Sh. v noyab. uchastvuet v 4-m chrezvych. Vseturkestanskom musylmanskom siezde v Kokande, provozglasivshem avtonomii Turkestana, izbiraetsya ministrom inostr. del, zatem Premier-ministrom. Posle padeniya Kokandskoy avtonomiy M.Sh. jil v Gruzii, potom perebralsya v Tursii, zanimalsya izdat. deyatelinostiu, vypuskal jurnal «Jas Turkestan», prodoljal iydeynuy boribu s Sovetami. V iine, 1940, kogda Parij byl okkupirovan germ. armiey, M.Sh. byl arestovan fashistamy y soderjalsya v Kompienskom lagere. Posle osvobojdeniya napravilsya v Berlin dlya prodoljeniya antisov. deyatelinosti. Formiroval turkestanskiy legion iz chislo voennoplennyh, gotovil proekty Konstitusiy y gos.osnov budushey respubliki. Avtor monografiy «Turkestan pod vlastiu Sovetov». V dek. 1941 neojidanno umer. Obstoyatelistva ego smerty do sih por ne proyasneny. Ubejdennyy bores so stalinizmom M.Sh. svoy predstavleniya o spravedlivosty y chelovech. schastie hotel voplotiti v sozdaniy edinogo musylimanskogo gos-va. Zdesi on vo mnogom okazalsya zalojnikom svoego vremeny y mirovozzreniya».

«Akmola» ensiklopediya», Almaty, 1995, izd. «Atamúra», 357 str.

Mustafa Shokay rodilsya 25 dekabrya 1889 g. v mestechke Auliye-tarangyl, v Syr-Dariinskom rayone Kyzyl-Ordinskoy oblasti. Rodom iz kipchakov. Ded Mustafy zaslujil zvanie "datka", chto priravnivaet ego k sultanam. Otes ego Shokay, 1836 goda rojdeniya, umer v 1916 g., v svoe vremya byl volostnym y polizovalsya uvajeniyem kak priznannyy v narode biy, sudiya. Po materinskoy liniy on vedet svoy rodoslovnuy ot kazahskih hanov, pravivshih Hivoy. On poluchil dostoynoe dlya semeynoy tradisiy vospitanie y obrazovaniye.

Istochnik http://www.biografia.kz/famous/. Nasionalinyy portal Biografia.kz

Mústafa Shoqay barsha qazaqqa ortaq tarihy túlgha. Últtyng maqtanyshy. Últtyng kósemi. Danyshpany. Bizding maqsatymyz: bir kezderi jiberilgen qatelikti atap kórsetu. Shyndyqty dәleldeu.

Ókinishke oray, Mústafa Shoqaygha baylanysty maqalalardy jazghandar tarihy derekterge dúrys mәn bermegen. Tipti tarihy qújattardy salystyryp teksermegen. Mәselen, Mústafa Shoqay tarihy qújatta «Perovsk oyazy, Áuliyetoranghyl jerinde dýniyege kelgen» dep jazylsa, bazbireuler «Qyzylorda qalasynyng janynda, «1-mamyr» kenshary (qazirgi Mústafa Shoqay auyly)» dep kórsetken. Búl tarihty búrmalaushylyq.

Danyshpan atamyzdyng kindik qany tamghan - tughan jerin búrmalap jýrgenderge, "rushyldyq" auruyna shaldyqqan aghayyndargha Mústafa Shoqaydyng óz qolymen jazghan myna bir ótkir pikirin eskertemiz: "Aghalar, qypshaq degen últ bolmaydy. Qazaq degen últ bar. Eger әrqaysymyz bólinip, qypshaqtyng kósemi, arghynnyng kósemi, ýisinning kósemi bop jatsaq, bizding halyq azady".

Aqiqaty sol: atamyz 1890 jyly dýniyege kelgen jer ol kezde Resey imperiyasynyng Týrkistan ólkesinin, Syrdariya oblysynyn, Perovsk oyazynyng Áuliyetoranghyl jeri dep atalghan. Qazirgishe aitar bolsaq: Qyzylorda oblysy, Shiyeli audany, Tartoghay auylynyng jeri bop shyghady. Áuliyetoranghyl Tartoghaydyng dәl týbinde, nebәri tórt shaqyrym jer.

1894 jyly, Mústafa tórt jasqa kelgende, Áuliyetoranghyldy Syrdariyanyng suy basyp ketedi de, әke-sheshesi amalsyzdan Narshoqy degen jerge kóshken. Búl da Tartoghaydan alys emes. Qashyqtyghy 7-8 shaqyrym. Dәl anyqtar bolsaq, qazirgi Maylytoghay auylynyng manayy. Ol kezde osy aimaqtyng bәri Tartoghaygha qaraghan.

Shyndyqty qaranyz: Mústafa atamyz tuylghan Áuliyetoranghyl Tartoghaydan tórt, «1-Mamyrdan» 20 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan eken.

Endi bir bilgishter «Mústafa Shoqay Súlutóbe stansasy manayyndaghy Tartoghay degen jerde tuylghan» dep bósipti.Tartoghay Súlutóbeden ýlken bolmasa, kem týspegen. Ekeui de Orynbor-Tashkent temirjoly boyynda 1900-jyldyng basynda salynghan.

Bizding maqsatymyz: tarihy aqiqatty jariyalau. Mústafa Shoqay auylynda tuylmaghan, tarihty tolyq bilmeytin keybir jazushylarymyzdyng eshteneni zerttemesten, búryn búrmalanghan derekti qaytalauy biz ýshin týsiniksiz jәit.

Osy orayda danyshpan atamyzdyng myna bir eskertuin qaytalaudy jón kórdik. Ol  «Bir ghylymy ótirikke qarsy» degen maqalasynda:

«Tarih jazudyng eki joly bar. Birinshi joly: zertteushi ómirde bolyp ótken oqighalardy kónil qoyyp jinastyrady. Olardy hronologiyalyq tәrtibi boyynsha zamannyng jaghdayyna, ahualyna qaray zertteydi. Mәlimetter men aqparattardyng búlaqtaryn izdeydi. Jinalghan mәlimetterdi ózining ghylymy zerdesinen ótkizedi, ornyna salady jәne ol mәlimetterden ózin beytarap ústay otyryp, taldau jýrgizedi. Shyn mәnindegi ghylymy tariyh, mine osy, osynday tәsilmen jazylady.

Ekinshi joly: zertteushi kózdegen maqsattaryn kýni búryn belgilep alady da, soghan jetu ýshin oqighalar qúrastyrady. Tipti maqsaty qajet etip jatsa, oqighalardy oidan shygharady. Maqsatqa qayshy keletin búlaq kózderine juymaydy. Múnday tarihshylar ózin beytarap ústaudyng ornyna oqighalargha partiyalyq túrghyda taldau jasaydy. Kenes tepkisindegi halyqtardyng últtyq qozghalystary turaly jazyp jýrgen bolishevik tarihshylar osy ekinshi týrge jatady»  (Shoqay Mústafa. Tandamaly shygharmalar. Ýsh tomdyq. 1-tom. – Almaty: «Qaynar». B.202-203) dep jazghan eken.

Mústafa Shoqaydyng ómirin zertteushi jurnalist, marqúm Sarbúlaq Ibrashúly «XX ghasyrdyng 80-shy jyldarynda Torghay datqanyng ýshinshi balasy Álish (Álmúhamed) patsha ýkimetine qayta-qayta hat jazyp, Áuliyetoranghyl degen jerde  4 klastyq músylmansha mektep ashugha rúqsat alghandyghyn, ýkimet tarapynan qarjy bóldirip, mektep saldyrghandyghyn, oghan oqytushy jaldap bala oqytudy úiymdastyrghandyghyn» eskerte kele:  «Áuliyetoranghyldaghy mektep 1890 jyly salynyp paydalanugha berilgen. 1894 jyly dariya tasyghanda búl mektep sudyng astynda qalghan. Sodan keyin auyl Áuliyetoranghyldan Narshoqygha qonys audarylady» - dep jazypty.

1994 jyly qazaqtyng belgili azamaty, aituly ghalym, tarihshy-jurnalist, memleket jәne qogham qayratkeri, birneshe mәrte ministr lauazymyna ie bolghan, tipti Qyzylorda oblysyn әkim bop basqarghan azamat Múqtar Qúl-Múhammed Tartoghay auylyna atbasyn búrady. Maqsat bireu-aq, Alash ardaqtylarynyng ómiri men qyzmeti jayyndaghy shyndyqty bilu. Tartoghaydy Mústafa Shoqay atamyzdyng tughan jeri dep sanaghan Múqtar bauyrymyz  ol kezde «Qazaq  ensiklopediyasynda» jauapty hatshy bop qyzmet etip jýrip, Alash ardaqtylary jónindegi  kólemdi zertteu maqalasyn jaryqqa shygharghan bolatyn. Ol  1995 jyly «Akmola» ensiklopediya» atty kólemdi kitap shygharghanda  da  danyshpan atamyzdyng ómirbayanyn beker engizbegen dep bilemiz. Áytpese, Mústafa Shoqaydyng Aqmola oblysyna esh qatysy joq. Degenmen alasapyran jyldarda halqymyzdyng mandayyna bitken Últ kóshbasshylarynyng ómirimen oqyrmandar keninen tanysa bersin dep oilasa kerek.

Sonday-aq tarih ghylymynyng kandidattary: Qazaq memlekettik qyzdar pedagogikalyq institutynyng agha oqytushysy J.Ahmetova men Sh.Uәlihanov atyndaghy Kókshetau memlekettik uniyversiytetining agha oqytushysy A.Bekseyitovalar ózderining Mústafa Shoqaygha baylanysty maqalalarynda tekti atamyzdyng Tartoghayda tuylghandyghyn naqty atap kórsetipti.

«Hat jazyp túrarmyn. Endigi jazghan hatynyzdy Tartoghaygha jazynyz. Tartoghay stansasy bazar bolghan. Sәrsenbi, beysenbi kýni – bazar. Soghan kóp qatynap túramyz» dep jazypty Mústafa Shoqaygha inisi Múrtaza 1923 jyldyng 12 shildesinde jazghan hatynda. «Sizding hatynyzdy alghanda qypshaq, nayman jaqsylary tegis edi. Bәri de Sizge sәlem aityp jatyr. Ayryqsha Jorabek aghang (Shahmardan Esenovting әkesi – red.)» - dep ayaqtapty hatynyng sonyn.

Búdan artyq týsiniktemening qajeti joq siyaqty.

ÚSYNYS: Aldymen myna bir mysalgha nazar audarsanyzdar. Qazaqtyng belgili aqyny, memleket qayratkeri Sәken Seyfullinning kindik qany tamghan jer Aqadyr audanyna qaraytynyn bile túra keybir janaarqalyqtar ertede Seyfullindi tolyghymen «iyelenip aldy». Alayda uaqyt óte kele tarihy shyndyqqa qiyanat jasamau qajettigin úghynghan Janarqa azamattary kórshi audan jerindegi aqynnyng kindik qany tamghan jerge bust túrghyzugha  qol úshyn berip, as bergende sol jerde birge bas qosudy iygi dәstýrge ainaldyrdy.

Búdan shyghatyn qorytyndy sol: Tartoghay janyndaghy Áuliyetoranghylgha danyshpan atamyz Mústafa Shoqaydyng suretimen belgitas qoyyp, «Batys Europa – Batys Qytay» avtobanynan jol salatyn uaqyt jetti. Áuliyetoranghyl topyraghyn nemis jerindegi Mústafa atamyzdyng qabirine, al qabiri basyndaghy topyraqty Áuliyetoranghylgha qoyghyzugha, elde sauapty as úiymdastyrugha demeushi bolatyn kәsipker azamattar tabylar degen senimdemiz.

ÁLMENOV Seyitbay Álmenúly (1904-2003).

Resey imperiyasy, Týrkistan ólkesi, Tartoghay stansasynda tuylghan. Áke-sheshesi kedey bolghan. 1917 jyly baydyng malshysy bop jaldanghan. 1937 jyly Sverdlovsk qalasyndaghy Oral-Qazaqstan ónerkәsiptik akademiyasyn bitirgen. Mamandyghy «Kómir ónerkәsibining injener-úiymdastyrushysy». Joghary oqu ornynan keyingi ómiri Qaraghandynyng shahtalarymen baylanysty. S.M.Kirov atyndaghy shahtanyng bas injeneri, №20-bis shahta bastyghy, «Kirovugoli» tresining basqarushysy. 1940-41 jj. Qazaq KSR jergilikti ónerkәsibining halyq komissary. S.Álmenov «Qúrmet belgisi» ordenimen, «Enbektegi erligi ýshin» medalimen, Qazaq KSR Jogharghy kenesi prezidiumynyng Qúrmet gramotalarymen marapattalghan. 1999 jyldyng 11 tamyzynda kómir ónerkәsibin damytugha jәne qalany kórkeytuge qosqan ýlesi ýshin «Qaraghandy qalasynyng qúrmetti azamaty» ataghyna ie bolghan.

QAYSAR QAZAQ

Ómir degen de qyzyq qoy. Qaraghandyda otyz jyl ómir sýrsem de KSRO-da ýshinshi kómir basseyni bolyp sanalghan alyp óndiristing negizin qalaushylardyng biri, ataqty atamyz Seyitbaydyng ózimning tughan auylymnan ekenin bilmeppin. Kompartiya kezindegi bir ortaq  qasiyet: orys tektes últtardyng ókilderining aty-jóni birinshi kezekte atalatyn. Tәrtip solay boldy ma, әlde, qazekender jaltaqtap ómir sýrdi me, әiteuir, óz últymyzdan shyqqan danqty kisilerding esimderi úmyt qalatyn. Erkesh Ibragim tәrizdi últjandy aqyn aghalarymyz ghana qazaqtyng mandayyna bitken maqtauly azamattaryn dastangha ainaldyryp, el-júrtyna poeziya tilimen jetkizip jýrdi. Seyitbay atany bilmegenime endi úyalyp otyrghan jayym bar. «Eshten kesh jaqsy» dep júbatady ghoy bizding qazaq. Oilamaghan sәtte 1940-41 jyldary Qazaq KSR jergilikti ónerkәsibi halyq komissary ( ministr – red.) dәrejesine kóterilgen, «Qaraghandy qalasynyng qúrmetti azamaty» ataghynyng iyegeri Seyitbay Álmenov atany tauyp alghandyghymdy kiyeli Tartoghay topyraghynyng arqasy dep sanaymyn.

1904 jyly Tartoghay stansasynda dýniyege kelgen Seyitbay ata baydyng esiginde jýrgen jalshysy bolypty. Áke-sheshesi kedey bolghan eken. 13 jasynan bastap jalshylyqta jýrip, ata-anasyn baghu degeniniz aitugha ghana onay. Atamyzben qúrdas stansada Reseyden sayasy jaghdaymen auyp kelgen ziyaly orystar az bolmaghan edi. Mәselen, bizding kórshilerimiz ózderining Oraldan (Resey) ekendigin jii esimizge salatyn. Solardyng birining әseri me dep oilaymyn, jalshy jigitting 28 jasynda Sverdlovsk qalasynan bir-aq shyghyp, Oral ónerkәsiptik akademiyasynda oqyghandyghy. «Kómir ónerkәsinin  injener-úiymdastyrushysy» degen mamandyqty iygergen qazaq jigitining barar  jeri bireu-aq edi: Qaraghandy kómir basseyni. Qatardaghy injenerlikten qyzmetin bastaghan Seyitbay ata S.M.Kirov atyndaghy shahtanyng bas injeneri, №20-bis shahtasynyng bastyghy, «Kirovugoli» tresi basqarushysy lauazymdy mindetterdi abyroymen atqarghan. 1940-41 jyldary Qazaq KSR jergilikti  ónerkәsibi halyq komissary (ministr) bolghan. Shahterler astanasy atamyzdyng kóp jylghy enbegin joghary baghalaghan. Oghan «Qaraghandy qalasynyng qúrmetti azamaty» ataghyn bergen. S.Álmenov Tartoghaydan shyqqan ekinshi ministr. Mústafa Shoqaydan keyingi. Al Seyitjan Polymbetov Seyitbay aghasynyng izbasary. Ol da Qazaq KSR jylu ónerkәsibi  ministri mәrtebesine iye.

Keshegi jalshynyng shahter boluy tandanarlyq oqigha emes-ti. Óitkeni, ekeui de auyr júmys. Ásirese, jer astynda birneshe saghat boyy qol enbegimen shúghyldanudyng erekshe kýsh-jigerdi, quatty, qayratty boludy, shydamdylyqty talap eteri sózsiz. Seyitbay aghamyz osynyng bәrine tózgen. Reseyden alghan yjdahatty bilimining arqasynda kóp últty Qaraghandy oblysynda ýlken abyroygha bólengen. Osynau eresen enbegi ýshin nebәri bir orden men bir medalge ie bolghan aqylmandy atamyzdyng esimin endigi jerde tughan elinde úmytpay, keler úrpaqqa ónege etip kórsete bilsek, núr ýstine núr bolmaq.

POLYMBETOV Seyitjan (1913-1982).

Resey imperiyasy, Syrdariya oblysy, Týrkistan ólkesi, Perovsk uezine qarasty (qazirgi Qyzylorda oblysy, Shiyeli audany) Tartoghay auylynda tuylghan. Memleket qayratkeri. KSRO Jogharghy Kenesining VI-shy shaqyrylymynyng deputaty. Eki mәrte Enbek Qyzyl Tu ordenimen marapattalghan. 1939 jyly BKP(b) mýsheligine qabyldanghan. 1939 jyly Qazaq tau-ken metallurgiya institutyn bitirgen. 1942 jyly Qaraghandy obkomynyng bólim mengerushisi, 1943 jyldan Jezqazghan aupartkomynyng birinshi hatshysy. 1947-1948 jj. – Qazaqstan KP OK metallurgiya jәne mashina qúrylysy bólimi mengerushisi. 1947-1948 jj. – Qazaqstan KP OK hatshysynyng orynbasary. 1948-1950 jj. – Qazaqstan KP OK auyr ónerkәsip bólimi mengerushisi. 1950-1957 jj.- Guriev obkomynyng birinshi hatshysy.  Aqpan-mausym 1957 j. – Qazaq KSR jergilikti ónerkәsibi ministri. 1961-1968 jj. – kәsipodaqtardyng Qazaq respublikalyq kenesining tóraghasy.

ÚLT  BOLAShAGhYN  OILAGhAN

Seyitjan atamyz Tartoghaydan shyqqan ardaqtylarymyzdyng biregeyi. Ol on jeti jasynan bastap memlekettik qyzmetke aralasqan. Qyzmet emey nemene, egerde enbek jolyn audandyq kolhozodaghynyng hatshysynan bastap audandyq jer bólimi bastyghynyng orynbasary bop taghayyndalyp, student kezinde  Qazaq  tau-ken metallurgiya institutyndaghy komsomol komiytetining hatshysy qyzmetin atqarghan bolsa. 24 jasynda Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetinde núsqaushy eken. Ne degen enbekqor? Ne degen isker? Qazirgi jastar 40-qa kelse de ózin «jaspyn» dep júbatady. Qazaqta «Otyzynda orda búzbasan, qyrqynda qyrqa aspassyn» degen naqyl sóz bar. Al Seyitjan atamyz Tartoghaydyng jolbarysy siyaqty jalyndy, qayratty, alghyr bop tuylsa kerek. Jastayynan tau búzyp, tas qoparghan.  Ol 29 jasynda Qaraghandy obkomynyng bólim mengerushisi, 30 jasynda Jezqazghan aupartkomynyng birinshi hatshysy, 34 jasynda respublikanyng Ortalyq Komiytetindegi metallurgiya men mashinaqúrylysy bólimi mengerushisi, sol jyly Ortalyq Komiytet hatshysynyng orynbasary auyr ónerkәsip bólimi mengerushisi, 37 jasynda Guriev (qazirgi Atyrau) obkomynyng birinshi hatshysy, 44 jasynda Qazaq KSR jylu ónerkәsibi ministri  qyzmetinde bolypty. Onyng basqa da joghary lauazymdy mindetteri barshylyq.

Qysqasy, kezinde Seyitjan tәrizdi aghalarymyz az bolmaghan. Shahmardan Esenov te osynday tektilerding sapynan. Olardyng alghanynan bergeni mol. Bir qyzyghy, olar eshqanday marapatty qajet etpegen. Áytpese, olar tәrizdi enbek etken qazirgi aghalarymyz eng jogharghy ataqty súrap alar edi. Seyitjan ata bar bolghany eki ordenmen marapattalghan.

«Ýsh qiyan» degen saytty paraqtap otyryp, bas keyipkerimiz jónindegi qyzyqty derekke tap boldym. 2014 jyly Batys Qazaqstan oblysynyng Bókey ordasynda bolyp, Jәngir hannyng basynda ziyarat etuding reti kelgen bolatyn. Sol saparda júrtqa jariya etilmegen bir faktini estip, qayran qalghanmyn. Reseyding Volgograd oblysymen shektesetin audanymyzdyng bir auylyn Úly Otan soghysy kezinde nemis-fashister bombalap tastapty. Qazaq jerine jau oghynyng qarsha boraghanyn túnghysh ret estidik. «Ýsh qiyan» sayty soghys kezinde ata-analary nemis jendetterining aspannan jaudyrghan snaryadtarynan jan tapsyryp,  jetim qalghan balalardyn  «Kóktoghay» degen jerde memleket qamqorlyghynda tәrbiyelegendigin aita kele, sol balalardyng – býginde enbek ardagerlerining estelikterin shygharypty. «Ghaziz aghaydyng ýiindegi alibomnyng betterin paraqtay otyryp, әueli ústazdarymdy osylaysha eske týsirgen edim. Sol kezdegi audandyq partiya komiytetining birinshi hatshysy Júmash Óteghaliyev pen oblystyq (Gurievti aityp otyr – red.)  partiya komiytetining birinshi hatshysy Seyitjan Polymbetov balalar ýiining barlyq mún-múqtajyn ózderining otbasynday bilip, tikeley qamqorlyq jasaghan bolatyn. Olardyng jarqyn beynesi kóz aldymyzda, bala-shaghalarymyzgha olar turaly esteligimizdi aityp, jiyi-jii eske alyp otyramyz» dep aitypty zúlmat shaqtyng kuәgerleri.

Mynanday tarihy oqighany aitpasqa bolmaydy. Bir kýni Qazaq KSR KP Ortalyq komiytetining birinshi hatshysy Júmabay Shayahmetov qyzmet satysymen jogharylap kele jatqan Seyitjan aghamyzdy shaqyryp alady. «Bir qiyn sharua bolyp túr, - deydi memleket basshysy. – sening ýstinnen Kremlige «baydyng balasy» dep domalaq aryz týsiripti. Búl mәseleni sheshpeyinshe, әri qaray óspek týgil, basyna qauip tónbek. Tek Stalin joldas qana sheshedi. Hat jazasyng ba, aldyna barasyng ba, әiteuir bir amalyn tap».

Sekeng ne istedi deysiz be? Stalinning qabyldauyna jazylypty. Qabyldapty. «Stalin joldas, mening әkem erte ótken ómirden. Onyng ýstine bay bolghan emes», - dep shyndyqty aqtarghan. «Myna qazaqty qinamandar. Aytqany ras bolsa, jolyna kedergi qoymandar» - depti sol kezdegi kósem. Tekseris nәtiyjesinde Seyitjan Polymbetov jazyqsyz jazadan qútylghan.

Kýlli qazaqtyng maqtanyshyna ainalghan, «Altyn dәnning anasy» atanghan, belgili akademik Fatyma Polymbetova Seyitjan aghanyng tughan qaryndasy. Ol jastayynan aghasynyng qolynda bolyp, tәlim-tәrbiyesin alghan. Tektilikti qoysanyzshy, Fatyma  apam da ataqty adam bolyp shyqty.

Seyitjan Polymbetov Qazaqstangha zor enbek sinirgen memleket qayratkeri. Onyng esimi men erlik-isi eshqashanda úmytylmaydy. Qyzylorda oblysy men Shiyeli audanynyng basshylyghy aldaghy uaqytta Seyitjan atamyzdyng esimin mәngilik qaldyru maqsatynda kórnekti is-shara úiymdastyrady degen senimdemiz.

ESENOV Shahmardan (1927-1994).

Qyzylorda oblysy, Shiyeli audany, Tartoghay auylynda memleket qyzmetshisining otbasynda dýniyege kelgen. 33 jasynda (1960) Qazaqstan Respublikasy Geologiya jәne jer qoynauyn qorghau ministrining orynbasary, bir jyldan keyin Qazaq KSR Geologiya ministri (1961-1965) bolyp taghayyndaldy.  Qazaq QSR Ministrler Kenesi tóraghasynyng orynbasary (1965-67), Qazaq KSR Ghylym Akademiyasynyng preziydenti (1967-1974).

Shahannyng búdan keyingi taghdyrynyng shyrghalangha týskendigi belgili.  Qazaq KSR Geologiya ministri (1974). Qazaq KSR Ghylym Akademiyasynyn  Q.Sәtbaev atyndaghy Enbek Qyzyl Tu ordendi geologiya ghylymdar institutynyng diyrektory, V.Lenin atyndaghy Qazaq poliytehnikalyq institutynyng kafedra mengerushisi.

ShAH

Mening marqúm anam Rәziya «Shahmardan men Fatima – ýsheumiz bir klasta ýsh jyl oqydyq. Fatimamen bir partada otyrdym. Túrmys jaghdayyma baylanysty mektepten song oqudy jalghastyra almadym. Ekeui de búl kýnde әlemge әigili adamdar»  dep esine jii alyp otyratyn. Almatyda túratyn, 85 jasqa kelgen Fatima Polymbetovagha 2014 jyldyng kýzinde sәlem bere bardym. Anamnyng aitqanyn qaytaladym. «Rәziya qúrbymnyng aitqany shyndyq, - dedi akademiyk, - bir klasta bilim aldyq qoy. Shahmardan Qazaq KSR Ghylym Akademiyasynyng preziydenti bop saylanghanda quanghannan aldymen meni qúshaqtap: «Fatima mening tughan qaryndasymday. Ekeumiz Tartoghay degen auylda ýsh jyl bir klasta oqydyq. Meni  ata-anam sosyn Shiyeli kentindegi mektepke auystyrdy. Jeti klasty bitirgen song Qyzylorda pedogogikalyq uchiliyshesine týstim ghoy» dep jinalghan qauymgha tanystyrghany әli kýnge deyin kóz aldymda».

Rasynda Sh.Esenovting 1941 jyly Shiyelining jeti jyldyq mektebinen song Qyzylorda pedogogikalyq uchiliyshesine týskendigi de jazyla bermeydi. Ol 1944 jyly Qazaq tau-ken  metallurgiya institutynyng birinshi kursyna qabyldanghan. 1949 jyly oidaghyday tәmamdaghan. Alghashqy enbek jolyn Jezqazghanda bastaghan. Osy ónirde 11 jyl ómirin tekke ótkizbegen. Qanysh Sәtbaevpen tanysyp, tamasha shәkirti atanuy da, naghyz ghalym bop qalyptasuy da Úlytaudyng qasiyetti topyraghymen baylanysty.

Shahmardan Esenovtyng Qazaqstan tarihyna qaldyrghan erligi az emes. Mәselen, onyng Jezqazghan-Úlytau ónirindegi jer asty paydaly qazbalaryn zertteudegi enbegin erlikke balasaq, eshkim qarsy kele qoymas. Ýlken Jezqazghan ken-ruda ónerkәsibinde shiykizat bólimin ashqyzdyryp,  jetekshilik jasaghan da jas ghalym Shahmardan. Áli kýnge deyin «Qazaqmys» siyaqty «dayyn asqa tik qasyq» kompaniyalardyng qojayyndary  óz esebinen kók tiyn shygharmastan Q.Sәtbaev pen Sh.Esenov ashqan baylyq kózderin paydalanyp, әlemdegi bay adamdardyng qatarynda  keledi. Jalpy, qazaq jerinde jogharyda atalghan qos ataqty ghalymymyzdan keyin geologiyalyq-barlau júmystary jýrgizilmegendigin, sol danyshpandardyng syzyp bergen kartasyn paydalanyp otyrghanymyzdy Elbasy tap basyp aitqan bolatyn.

Shaqannyng eng basty erligining biri – Manqystau oblysyn Týrkmenstan qaramaghyna ótip ketuden saqtap qalghandyghy.

«V 1962 godu N. Hrushev podnyal vopros o peredache poluostrova Mangyshlak sosedney Turkmeniy kak iymeiyshey bolee davniy opyt v dele dobychy y pererabotky nefti. Otstaivati pozisii Kazahstana na spesialinyh slushaniyah v Moskve byl poslan molodoy ministr Shahmardan Esenov – boevityi, upornyy y eshe ne znavshiy porajeniy.
V hode zasedaniya, na kotorom predsedatelistvoval sam N. Hrushev, uchenyy s konkretnymy faktamy y siframy v rukah y voorujennyy nauchno-konseptualinym viydeniyem problemy ubediytelino dokazal, chto dlya osvoeniya neftyanyh bogatstv Mangyshlaka u Kazahstana vpolne dostatochno y sobstvennogo opyta, y kadrov, y ekonomicheskih vozmojnostey.
V toy diskussiy kazahskogo ministra otkryto podderjal odin iz patriarhov otrasli, ministr geologiy Kaz SSR, akademik A. V. Sidorenko. Posle vystupleniya akademika-ministra, v 40-e gody vozglavlyavshego Gornorudnyy institut Turkmenskogo filiala AN SSSR y znavshego polojenie del v etoy respubliyke ne ponaslyshke, storonu predstaviytelya Kazahstana zanyal y predsedateli Soveta ministrov SSSR  A.N.Kosygiyn.
Tak, povtoriv podvig zamechatelinogo deyatelya Alasha Alimhana Ermekova, pered lisom samogo V.Lenina dokazatelino y ubediytelino otstoyavshego vneshnie granisy kazahskoy zemli, v svoy tridsati s nebolishim Sh. Esenov reshiytelino otstoyal selostnosti zemly otsov», - dep jazdy Múhtar Qúl-Múhammed «Kazahstanskaya pravda» gazetindegi «Lichnosti» atty maqalasynda (mamyr, 2014 jyl).

«Shahannyng ishi tar, kóre almaushy toghysharlar tarapynan jәbir de kórip, jazyqsyz japa shekken kezderi de bolmay qalghan joq. Alayda ol boldym dep taspady, jazyqsyz jazagha úshyraghanda da saspady. Qanday jaghdayda da bolmasyn ardyng jýgin kótergen narday boyyn biyik, oiyn sergek ústady. Kimmen bolsa da jyly jymiyp amandasyp, saliqaly әngime-dýken qúrdy. Ýlkenning aldynda izet saqtap, kishige qamqor agha bola bildi. Ol ózi Ábdilda aghasyna (Tәjibaevqa) songhy kezdesuinde aitqanynday, «jamannyng kónilin aulasa da, dauyn daulamay» ótti dýniyeden. Sondyqtan ol boyyna oiy say túlgha retinde ony biletinderding jadynda qaldy. Shyndyghynda da Shahang Qazaqstannyng ghylymy jәne qoghamdyq-sayasy ómirindegi iri túlgha edi» - dep jazdy esteliginde  QR Últtyq Ghylym akademiyasynyng akademiygi, Memlekettik syilyqtyng iyegeri Kenes Núrpeyisov («Birtuar Shahmardan». Almaty: Ghylym, 1997 jyl).
Shahmardan Esenov «Men preziydent kezimde últ kadrlarynan akademikter qataryn tolyqtyrugha tyrystym. Korrespondent-mýsheler sany kóbeydi. Maghan tym últshylsyng degen kinә taghyldy. Soghan qaramastan qazaqtyng jas әri bilimdi jigitterin kóp tarttym» - dep jazghan eken. Osy sózding astarynda kóp syr jatqanday...

ÚSYNYS: Últ maqtanyshy, patrioty, akademiyk, memleket qayratkeri Shahmardan Esenovting esimin ózi tuylghan Tartoghay auylyna berse әdilettilik ornaghan bolar ma edi. Ózderinizge belgili, Manghystau oblysynyng ortalyghy Aqtau qalasynda akademik Sh.Esenov atyndaghy uniyversiytet bar. Osy bir ghylym ordasy aldyndaghy enseli eskertkishi boy kótergen. Manghystaulyqtar osynday joghary qúrmetti Qyzylorda oblysynan búryn bildirdi. «Eshten kesh jaqsy» demekshi, Qyzylorda qalasynda akademik atyna kóshe berildi. Eskertkishi ornatyldy. Alayda kindik qany tamghan auylyna  Shahannyng esimin beruge kelgende tabandylyq tanyta almay otyrmyz. Elbasymyzdyng «Ruhany janghyru» baghdarlamasy mine, osynday kemshilikterimizdi týzeuge keng mýmkindik tughyzyp otyr. Alayda onomastikalyq komisiya «Bir kisining atyn sol ólkede eki ret ataugha bolmaydy» degen qisynsyz tarmaqqa jabysyp alghan. Bizde qatyp qalghan zang joq. Sol sebepti de Qyzylorda oblysynyng әkimi Quanyshbek  Dosmayylúly Ysqaqov Tartoghay auyldyq okrugin «Akademik Shahmardan Esenov atyndaghy auyldyq okrugi» dep ózgerter degen ýmittemiz.

BAZARBAEV  Mýsilim (1927-1995).

Qyzylorda oblysy, Shiyeli audany, Tartoghay auylynda tuylghan. Ádebiyettanushy, filologiya ghylymynyng doktory (1971), professor (1993). QazMU-dy (1948, qazirgi QazÚU) jәne SOKP OK janyndaghy Qoghamdyq ghylymdar akademiyasyn (1956) bitirgen. Qazaqstan Ghylym Akademiyasynyng Til jәne әdebiyet institutynyng diyrektorynyng orynbasary (1956-1961). Ádebiyet jәne óner institutynyng diyrektory (1961-1970); (1981-1986), Qazaq KSR-i  Mәdeniyet (1970-1976) jәne Syrtqy ister ministri (1976–1981), Ádebiyet jәne óner institutynda agha (1986), jetekshi ghylymy qyzmetker (1986-1988), bólim mengerushisi (1988-1995) qyzmetterin atqarghan.

Qazaqtyng mandayyna bitken ghalym,
Baryndy elge berip, týk te almadyn.
Shyqty kóp abyroyyng aspangha da,
Myqty bop jýreginmen maqtanbadyn...
Syilaghan tughan elge enbeging kóp,
Jandy ghoy manday terge óngen enbek.
Ministr bolsang daghy talay zaman,
Menmensip jýrgenindi kórgenim joq, -

dep Túmanbay Moldaghaliyevtyng Mýsilim Bazarbaevqa shyn jýrekten óleng arnauy da tegin bolmasa kerek.

Ókinishke oray, jogharyda esimderi men óshpes erlik-isteri atalghan ataqty, qazaqtyng mandayaldy azamattarynyng birde-birining mereytoyy tughan topyraghynda, Tartoghay auylynda atalyp ótken joq. Osyndayda Ahmet Baytúrsynovtyng «Balam» deytin júrt bolmasa, «Júrtym» deytin úl shyqpaydy» degen qanatty sózi eriksiz eske oralady eken.

ÚSYNYS. Qyzylorda oblystyq әkimshiligi Tartoghay auylynyng 100 jyldyq mereytoyy ayasynda osy maqalamyzda atap kórsetilgen memleket jәne qogham qayratkerlerining ómiri men enbegine arnalghan respublikalyq ghylymiy-tәjiriybelik konferensiya úiymdastyryp, tughan jerinde ataqty adamdardyng galereyasyn ornatsa, elding ensesi kóterilip, jastargha ýlgi bolarlyqtay taghylymdy is bolar ma edi?!

P.S. Biz jogharyda tilge tiyek etken ministrlerden basqa da Tartoghaydyng topyraghynda tuylghan, auylynda ósken, mektebinde bilim alghan, keyinnen Qazaqstan halqyna esimderi belgili bolghan úmytylmas túlghalar jetkilikti. Atap aitar bolsaq, qazaqtyng belgili biylerining biri Túrsynbay datqa;  Sýten әji (Sýttibay, XIX gh.), bolys Erbol Sýtenúly; Qazaqstan Respublikasy Últtyq Ghylym Akademiyasynyng akademiygi Fatima Polymbetova; Qyzylorda oblystyq atqaru komiytetining tóraghasy Shәimerden Bәkirov; kompozitor Mýlkaman Qalauov;  aqyndar Syrbay Mәulenov, Ibragim Isaev, Serik Óteuov, Núrtas Isabaev, Ábubәkir Smaylov, Dýisenbek Ayashevtar; Qazaqstan Respublikasynyn  enbek sinirgen artiysi Ghaziza Ábdinәbiyeva, Gh.Mýsirepov atyndaghy  jasóspirimder men balalar  teatrynyng beldi artiysi Jomart Zeynәbilder bar. Almaty oblysynyng әkimi Amandyq Batalov ta kezinde Tartoghay  auylynda túryp (әkesi kenshar diyrektory bolghan), osyndaghy orta mektepti  bitirgen. Qanday ghaniybet?!

Qyzyqty qaranyzshy. Ayaday auyldan  jeti mәrte  ministr, Qazaqstan Respublikasy Últtyq Ghylym Akademiyasynyng qos akademiygi, ondaghan  ghylym doktory-professory, ghylym kandidaty men dosentter jәne birneshe jurnalist shyghypty.

Tarihy anyqtama. Tartoghay auyly kenes ókimeti ornaghangha deyin Syrdariya guberniyasy, Perovsk uezine, 1922 jyldan Syrdariya oblysyna (ortalyghy Týrkistan),  1932 jyldan Ontýstik Qazaqstan oblysyna (ortalyghy Shymkent), al 1938 jyldan Qyzylorda oblysyna (ortalyghy Qyzylorda) qaraydy.

Aytbay Sәulebek,

Qazaqstan Respublikasy túnghysh Preziydenti syilyghynyng laureaty.

Astana qalasy

(Sony)

Abai.kz