(جۋرناليستىك زەرتتەۋ. جالعاسى)
تارتوعاي اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ قۇرىلعانىنا – 100 جىل

قۇدايشىلىعىمدى ايتار بولسام، كىندىك قانىم تامعان جەر – تارتوعايدى ءدال وسىنداي قاسيەتتى، ءدال وسىنداي داڭقتى دەپ ويلاعان جوق ەدىم. تارتوعاي تۋرالى كولەمدى دۇنيە جازۋ بۇرىننان كەلە جاتقان ىشكى ارمانىم ەدى. ەڭ العاش رەت وسى يدەيامدى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ سول كەزدەگى اكىمى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارىنىڭ ءبىرى قىرىمبەك ەلەۋۇلى كوشەرباەۆقا  2014 جىلدىڭ باسىندا ايتتىم. «ءوز اۋىلىڭنىڭ تاريحىن جازامىن دەۋىڭ – وتە قۇپتارلىق شەشىم. كورسەتشى، باسقالارعا، تۋعان جەردى قالاي ءسۇيۋ كەرەكتىگىن، قالاي قۇرمەتتەۋ كەرەكتىگىن» دەپ توبەمدى كوككە جەتكىزگەندەي بولدى.

تارتوعاي تۋرالى زەرتتەۋ جۇرگىزگەنىمدە، اۋلىمىزدان جەتى مارتە مينيستر شىققاندىعىنا تاڭقالدىم. قايىرا تەكسەردىم. جەتى دەگەن قازاقتا كيەلى سان عوي. ءبىر مىسال. الماتىداعى رەسپۋبليكالىق فيزيكا-ماتەماتيكا مەكتەبىنەن جەتى مينيستر شىققان ەكەن. اشىلعانىنا قىرىق جىلدان استام ۋاقىت وتكەن، ءارى ونداعان مىڭ شاكىرت وقىتقان مەكتەپتى نەبارى ەكى-ءۇش مىڭداي تۇرعىنى بار تارتوعايمەن سالىستىرۋعا كەلمەس.

بيىلعى جىلى تارتوعاي اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولىپ وتىر. سونىمەن تۋعان اۋىلىم جونىندەگى رۋحاني قۋانىشقا سىزدەر دە كۋا بولىڭىزدار.

شوقاي مۇستافا (1890-1941). رەسەي يمپەرياسى، سىرداريا وبلىسى،

تۇركىستان ولكەسى، پەروۆسك ۋەزىنە قاراستى (قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانى) تارتوعاي اۋىلىندا تۋىلعان. مەملەكەت پەن قوعام قايراتكەرى. مەملەكەتتىك دۋمانىڭ (رەسەي يمپەرياسى) مۇسىلمان فراكتسياسى مۇشەسى. تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋشى. ءوزى ۇيىمداستىرعان جاڭا رەسپۋبليكانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، پرەمەر-ءمينيسترى.

اۋليەتوراڭعىلدا تۋىلعان اۋليە

تارتوعاي اۋىلىنا قاراستى اۋليەتوراڭعىل - قازاق دانىشپانى مۇستافا شوقايدىڭ كىندىك قانى تامعان جەر.

بىزدىڭشە، مۇستافا شوقايدىڭ ناقتى قاي جەردە تۋىلعاندىعى تۋرالى تاريحي دەرەككە نۇكتە قوياتىن كەز جەتكەندەي. الدىمەن قايراتكەردىڭ ءومىربايانى تۋرالى بىرنەشە نۇسقانى سالىستىرىپ كورەلىك.

چوكاەۆ مۋستافا. ۆيدنىي وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكي دەياتەل، چلەن مۋسۋلمانسكوي فراكتسي روسسيسكوي گوسۋدارستۆەننوي دۋمى. سوزداتەل ورگانيزاتسي `تۋركەستانسكوە ەدينستۆو. مۋستافا چوكاەۆ روديلسيا 7 يانۆاريا 1890 گ. ۆ مەستەچكە اۋليە-تارانگىل، ۆ سىر-دارينسكوم رايونە كىزىل-وردينسكوي وبلاستي («جيزن زامەچاتەلنىح ليۋدەي»). «ەۆرازيسكي يستوريچەسكي سەرۆەر».

مۋستافا شوكاي (چوكاي، چوكاەۆ، چوكاي-وگلى; كاز. مۇستافا شوقاي (ۇلى)) (25 دەكابريا 1890, اۋليە-تارانگىل، تۋركەستانسكي كراي، روسسيسكايا يمپەريا - 27 دەكابريا 1941, بەرلين، ترەتي رەيح) - س گراجدانسكوي ۆوينى ۆ روسسي ي دو ۆتوروي ميروۆوي ۆوينى (1921-1941) ناحوديلسيا ۆ ۆىنۋجدەننوي ەميگراتسي ۆو فرانتسي. رۋكوۆودستۆوم سوۆەتسكوگو سويۋزا وبۆينيالسيا ۆ سوترۋدنيچەستۆە س ترەتيم رەيحوم.

«مۋستافا شوكاي (چوكاەۆ) 07.01.1890, اۋل تارتوگاي، نىنە تەرر. شيەلينسكوگو رايونا كزىل-وردينسكوي وبل.، - 27.12.1941, بەرلين، گەرمانيا), وبششەستۆ. دەياتەل، جۋرناليست. رود. ۆ اريستوكراتيچ.سەمە، پو ليني ماتەري ون پرينادلەجال ك حيۆينسكوي حانسكوي ديناستي. وكونچيل تاشكەنتسكۋيۋ مۋج. گيمنازيۋ، ف-ت پراۆا س.-پەتەرب. ۋن-تا. سۆوبودنو ۆلادەل رۋس.، تۋرەتسكيم، انگل.، فرانتس.، نەم. ي پولسكيم يازىكامي. ۋچاس ۆ ۋن-تە بليزكو سوشەلسيا س ا.كەرەنسكيم، ۆپوسلەدستۆي پرەمەروم ۆرەمەننوگو پر-ۆا، س ك-رىم ۆمەستە، ەششە بۋدۋچي ستۋدەنتوم، ۆستۋپيل ۆ ريادى پارتي سوتسياليستوۆ-رەۆوليۋتسيونەروۆ (ەسەروۆ). پەتەرب. ۋن-ت بىل سۆوەگو رودا باستيونوم سۆوبودومىسليا ي زدەس ناچالو فورميروۆاتسيا ميروۆوززرەنيە م.ش. كاك بورتسا س تسارسكيم سامودەرجاۆيەم، ا ۆ پەرسپەكتيۆە ي سو ستالينسكيم رەپرەسسيۆنو-توتاليتارنىم رەجيموم. ۆ پەتەربۋرگە م.ش. زناكوميتسيا س ا.بۋكەيحانوۆىم، ا.بايتۋرسىنوۆىم، م.كاري، در. پرەدستاۆيتەليامي كازاح. ينتەلليگەنتسي، وكازاۆشيمي زناچيت. ۆليانيە نا ەگو يدەينوە ستانوۆلەنيە. مولودىە ليۋدي بىلي ودەرجيمى يدەەي سوزدانيا ەدينوگو تيۋركسكوگو گوس-ۆا. وكونچيۆ ۋچەبۋ م.ش. س 1915 زانيماەتسيا ۆ تاشكەنتە ادۆوكاتسكوي پراكتيكوي، ۆەدەت اگيتاتسيۋ زا سوزدانيە تۋركەستانسكوي رەسپۋبليكي. زاتەم ۆوزۆراششاەتسيا ۆ پەتەربۋرگ، گدە ۆپلوت دو فەۆر. رەۆوليۋتسي 1917 زانيمال دولجنوست سەكر. پو تۋركەستانسكيم دەلام مۋسىلمانسكوي فراكتسي گوس.دۋمى، وبەسپەچيۆايا سۆياز ۆوست. ناتسيونالنوستەي س ەتيم ورگانوم. پوسلە پادەنيا سامودەرجاۆيا ا.ف.كەرەنسكي، ستاۆشيم پرەمەروم ۆرەمەننوگو پر-ۆا، نازناچيل م.ش. ۋپولنوموچەننىم ۆرەمەننوگو پر-ۆا پو تۋركەستانسكومۋ كرايۋ. ۆ تاشكەنتە م.ش. يزداەت گاز. «بىرلىك»، ۆ ك-روي وبوسنوۆىۆال يدەيۋ سوزدانيا نەزاۆيسيموگو تۋركەستانسكوگو گوس-ۆا. پوسلە وكت. رەۆوليۋتسي 1917  م.ش. ۆ نوياب. ۋچاستۆۋەت ۆ 4-م چرەزۆىچ. ۆسەتۋركەستانسكوم مۋسىلمانسكوم سەزدە ۆ كوكاندە، پروۆوزگلاسيۆشەم اۆتونوميۋ تۋركەستانا، يزبيراەتسيا مينيستروم ينوستر. دەل، زاتەم پرەمەر-مينيستروم. پوسلە پادەنيا كوكاندسكوي اۆتونومي م.ش. جيل ۆ گرۋزي، پوتوم پەرەبرالسيا ۆ تۋرتسيۋ، زانيمالسيا يزدات. دەياتەلنوستيۋ، ۆىپۋسكال جۋرنال «جاس تۋركەستان»، پرودولجال يدەينۋيۋ بوربۋ س سوۆەتامي. ۆ يۋنە، 1940, كوگدا پاريج بىل وككۋپيروۆان گەرم. ارميەي، م.ش. بىل ارەستوۆان فاشيستامي ي سودەرجالسيا ۆ كومپەنسكوم لاگەرە. پوسلە وسۆوبوجدەنيا ناپراۆيلسيا ۆ بەرلين دليا پرودولجەنيا انتيسوۆ. دەياتەلنوستي. فورميروۆال تۋركەستانسكي لەگيون يز چيسلو ۆوەننوپلەننىح، گوتوۆيل پروەكتى كونستيتۋتسي ي گوس.وسنوۆ بۋدۋششەي رەسپۋبليكي. اۆتور مونوگرافي «تۋركەستان پود ۆلاستيۋ سوۆەتوۆ». ۆ دەك. 1941 نەوجيداننو ۋمەر. وبستوياتەلستۆا ەگو سمەرتي دو سيح پور نە پروياسنەنى. ۋبەجدەننىي بورەتس سو ستالينيزموم م.ش. سۆوي پرەدستاۆلەنيا و سپراۆەدليۆوستي ي چەلوۆەچ. سچاستە حوتەل ۆوپلوتيت ۆ سوزداني ەدينوگو مۋسىلمانسكوگو گوس-ۆا. زدەس ون ۆو منوگوم وكازالسيا زالوجنيكوم سۆوەگو ۆرەمەني ي ميروۆوززرەنيا».

«اكمولا» ەنتسيكلوپەديا»، الماتى، 1995, يزد. «اتامۇرا»، 357 ستر.

مۋستافا شوكاي روديلسيا 25 دەكابريا 1889 گ. ۆ مەستەچكە اۋليە-تارانگىل، ۆ سىر-دارينسكوم رايونە كىزىل-وردينسكوي وبلاستي. رودوم يز كيپچاكوۆ. دەد مۋستافى زاسلۋجيل زۆانيە "داتكا", چتو پريراۆنيۆاەت ەگو ك سۋلتانام. وتەتس ەگو شوكاي، 1836 گودا روجدەنيا، ۋمەر ۆ 1916 گ.، ۆ سۆوە ۆرەميا بىل ۆولوستنىم ي پولزوۆالسيا ۋۆاجەنيەم كاك پريزناننىي ۆ نارودە بي، سۋديا. پو ماتەرينسكوي ليني ون ۆەدەت سۆويۋ رودوسلوۆنۋيۋ وت كازاحسكيح حانوۆ، پراۆيۆشيح حيۆوي. ون پولۋچيل دوستوينوە دليا سەمەينوي تراديتسي ۆوسپيتانيە ي وبرازوۆانيە.

يستوچنيك http://www.biografia.kz/famous/. ناتسيونالنىي پورتال Biografia.kz

مۇستافا شوقاي بارشا قازاققا ورتاق تاريحي تۇلعا. ۇلتتىڭ ماقتانىشى. ۇلتتىڭ كوسەمى. دانىشپانى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز: ءبىر كەزدەرى جىبەرىلگەن قاتەلىكتى اتاپ كورسەتۋ. شىندىقتى دالەلدەۋ.

وكىنىشكە وراي، مۇستافا شوقايعا بايلانىستى ماقالالاردى جازعاندار تاريحي دەرەكتەرگە دۇرىس ءمان بەرمەگەن. ءتىپتى تاريحي قۇجاتتاردى سالىستىرىپ تەكسەرمەگەن. ماسەلەن، مۇستافا شوقاي تاريحي قۇجاتتا «پەروۆسك ويازى، اۋليەتوراڭعىل جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن» دەپ جازىلسا، بازبىرەۋلەر «قىزىلوردا قالاسىنىڭ جانىندا، «1-مامىر» كەڭشارى (قازىرگى مۇستافا شوقاي اۋىلى)» دەپ كورسەتكەن. بۇل تاريحتى بۇرمالاۋشىلىق.

دانىشپان اتامىزدىڭ كىندىك قانى تامعان - تۋعان جەرىن بۇرمالاپ جۇرگەندەرگە، "رۋشىلدىق" اۋرۋىنا شالدىققان اعايىندارعا مۇستافا شوقايدىڭ ءوز قولىمەن جازعان مىنا ءبىر وتكىر پىكىرىن ەسكەرتەمىز: "اعالار، قىپشاق دەگەن ۇلت بولمايدى. قازاق دەگەن ۇلت بار. ەگەر ارقايسىمىز ءبولىنىپ، قىپشاقتىڭ كوسەمى، ارعىننىڭ كوسەمى، ءۇيسىننىڭ كوسەمى بوپ جاتساق، ءبىزدىڭ حالىق ازادى".

اقيقاتى سول: اتامىز 1890 جىلى دۇنيەگە كەلگەن جەر ول كەزدە رەسەي يمپەرياسىنىڭ تۇركىستان ولكەسىنىڭ، سىرداريا وبلىسىنىڭ، پەروۆسك ويازىنىڭ اۋليەتوراڭعىل جەرى دەپ اتالعان. قازىرگىشە ايتار بولساق: قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانى، تارتوعاي اۋىلىنىڭ جەرى بوپ شىعادى. اۋليەتوراڭعىل تارتوعايدىڭ ءدال تۇبىندە، نەبارى ءتورت شاقىرىم جەر.

1894 جىلى، مۇستافا ءتورت جاسقا كەلگەندە، اۋليەتوراڭعىلدى سىرداريانىڭ سۋى باسىپ كەتەدى دە، اكە-شەشەسى امالسىزدان نارشوقى دەگەن جەرگە كوشكەن. بۇل دا تارتوعايدان الىس ەمەس. قاشىقتىعى 7-8 شاقىرىم. ءدال انىقتار بولساق، قازىرگى مايلىتوعاي اۋىلىنىڭ ماڭايى. ول كەزدە وسى ايماقتىڭ ءبارى تارتوعايعا قاراعان.

شىندىقتى قاراڭىز: مۇستافا اتامىز تۋىلعان اۋليەتوراڭعىل تارتوعايدان ءتورت، «1-مامىردان» 20 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان ەكەن.

ەندى ءبىر بىلگىشتەر «مۇستافا شوقاي سۇلۋتوبە ستانساسى ماڭايىنداعى تارتوعاي دەگەن جەردە تۋىلعان» دەپ ءبوسىپتى.تارتوعاي سۇلۋتوبەدەن ۇلكەن بولماسا، كەم تۇسپەگەن. ەكەۋى دە ورىنبور-تاشكەنت تەمىرجولى بويىندا 1900-جىلدىڭ باسىندا سالىنعان.

ءبىزدىڭ ماقساتىمىز: تاريحي اقيقاتتى جاريالاۋ. مۇستافا شوقاي اۋىلىندا تۋىلماعان، تاريحتى تولىق بىلمەيتىن كەيبىر جازۋشىلارىمىزدىڭ ەشتەڭەنى زەرتتەمەستەن، بۇرىن بۇرمالانعان دەرەكتى قايتالاۋى ءبىز ءۇشىن تۇسىنىكسىز ءجايت.

وسى ورايدا دانىشپان اتامىزدىڭ مىنا ءبىر ەسكەرتۋىن قايتالاۋدى ءجون كوردىك. ول  «ءبىر عىلىمي وتىرىككە قارسى» دەگەن ماقالاسىندا:

«تاريح جازۋدىڭ ەكى جولى بار. ءبىرىنشى جولى: زەرتتەۋشى ومىردە بولىپ وتكەن وقيعالاردى كوڭىل قويىپ جيناستىرادى. ولاردى حرونولوگيالىق ءتارتىبى بويىنشا زاماننىڭ جاعدايىنا، احۋالىنا قاراي زەرتتەيدى. مالىمەتتەر مەن اقپاراتتاردىڭ بۇلاقتارىن ىزدەيدى. جينالعان مالىمەتتەردى ءوزىنىڭ عىلىمي زەردەسىنەن وتكىزەدى، ورنىنا سالادى جانە ول مالىمەتتەردەن ءوزىن بەيتاراپ ۇستاي وتىرىپ، تالداۋ جۇرگىزەدى. شىن مانىندەگى عىلىمي تاريح، مىنە وسى، وسىنداي تاسىلمەن جازىلادى.

ەكىنشى جولى: زەرتتەۋشى كوزدەگەن ماقساتتارىن كۇنى بۇرىن بەلگىلەپ الادى دا، سوعان جەتۋ ءۇشىن وقيعالار قۇراستىرادى. ءتىپتى ماقساتى قاجەت ەتىپ جاتسا، وقيعالاردى ويدان شىعارادى. ماقساتقا قايشى كەلەتىن بۇلاق كوزدەرىنە جۋىمايدى. مۇنداي تاريحشىلار ءوزىن بەيتاراپ ۇستاۋدىڭ ورنىنا وقيعالارعا پارتيالىق تۇرعىدا تالداۋ جاسايدى. كەڭەس تەپكىسىندەگى حالىقتاردىڭ ۇلتتىق قوزعالىستارى تۋرالى جازىپ جۇرگەن بولشەۆيك تاريحشىلار وسى ەكىنشى تۇرگە جاتادى»  (شوقاي مۇستافا. تاڭدامالى شىعارمالار. ءۇش تومدىق. 1-توم. – الماتى: «قاينار». ب.202-203) دەپ جازعان ەكەن.

مۇستافا شوقايدىڭ ءومىرىن زەرتتەۋشى جۋرناليست، مارقۇم ساربۇلاق يبراشۇلى «XX عاسىردىڭ 80-شى جىلدارىندا تورعاي داتقانىڭ ءۇشىنشى بالاسى ءالىش (المۇحامەد) پاتشا ۇكىمەتىنە قايتا-قايتا حات جازىپ، اۋليەتوراڭعىل دەگەن جەردە  4 كلاستىق مۇسىلمانشا مەكتەپ اشۋعا رۇقسات العاندىعىن، ۇكىمەت تاراپىنان قارجى ءبولدىرىپ، مەكتەپ سالدىرعاندىعىن، وعان وقىتۋشى جالداپ بالا وقىتۋدى ۇيىمداستىرعاندىعىن» ەسكەرتە كەلە:  «اۋليەتوراڭعىلداعى مەكتەپ 1890 جىلى سالىنىپ پايدالانۋعا بەرىلگەن. 1894 جىلى داريا تاسىعاندا بۇل مەكتەپ سۋدىڭ استىندا قالعان. سودان كەيىن اۋىل اۋليەتوراڭعىلدان نارشوقىعا قونىس اۋدارىلادى» - دەپ جازىپتى.

1994 جىلى قازاقتىڭ بەلگىلى ازاماتى، ايتۋلى عالىم، تاريحشى-جۋرناليست، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، بىرنەشە مارتە مينيستر لاۋازىمىنا يە بولعان، ءتىپتى قىزىلوردا وبلىسىن اكىم بوپ باسقارعان ازامات مۇقتار قۇل-مۇحاممەد تارتوعاي اۋىلىنا اتباسىن بۇرادى. ماقسات بىرەۋ-اق، الاش ارداقتىلارىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى جايىنداعى شىندىقتى ءبىلۋ. تارتوعايدى مۇستافا شوقاي اتامىزدىڭ تۋعان جەرى دەپ ساناعان مۇقتار باۋىرىمىز  ول كەزدە «قازاق  ەنتسيكلوپەدياسىندا» جاۋاپتى حاتشى بوپ قىزمەت ەتىپ ءجۇرىپ، الاش ارداقتىلارى جونىندەگى  كولەمدى زەرتتەۋ ماقالاسىن جارىققا شىعارعان بولاتىن. ول  1995 جىلى «اكمولا» ەنتسيكلوپەديا» اتتى كولەمدى كىتاپ شىعارعاندا  دا  دانىشپان اتامىزدىڭ ءومىربايانىن بەكەر ەنگىزبەگەن دەپ بىلەمىز. ايتپەسە، مۇستافا شوقايدىڭ اقمولا وبلىسىنا ەش قاتىسى جوق. دەگەنمەن الاساپىران جىلداردا حالقىمىزدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ۇلت كوشباسشىلارىنىڭ ومىرىمەن وقىرماندار كەڭىنەن تانىسا بەرسىن دەپ ويلاسا كەرەك.

سونداي-اق تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتتارى: قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى ج.احمەتوۆا مەن ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى ا.بەكسەيىتوۆالار وزدەرىنىڭ مۇستافا شوقايعا بايلانىستى ماقالالارىندا تەكتى اتامىزدىڭ تارتوعايدا تۋىلعاندىعىن ناقتى اتاپ كورسەتىپتى.

«حات جازىپ تۇرارمىن. ەندiگi جازعان حاتىڭىزدى تارتوعايعا جازىڭىز. تارتوعاي ستانساسى بازار بولعان. سارسەنبi, بەيسەنبi كۇنi – بازار. سوعان كوپ قاتىناپ تۇرامىز» دەپ جازىپتى مۇستافا شوقايعا ءىنىسى مۇرتازا 1923 جىلدىڭ 12 شىلدەسىندە جازعان حاتىندا. «سiزدiڭ حاتىڭىزدى العاندا قىپشاق، نايمان جاقسىلارى تەگiس ەدi. ءبارi دە سiزگە سالەم ايتىپ جاتىر. ايرىقشا جورابەك اعاڭ (شاھماردان ەسەنوۆتىڭ اكەسى – رەد.)» - دەپ اياقتاپتى حاتىنىڭ سوڭىن.

بۇدان ارتىق تۇسىنىكتەمەنىڭ قاجەتى جوق سياقتى.

ۇسىنىس: الدىمەن مىنا ءبىر مىسالعا نازار اۋدارساڭىزدار. قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى، مەملەكەت قايراتكەرى ساكەن سەيفۋلليننىڭ كىندىك قانى تامعان جەر اقادىر اۋدانىنا قارايتىنىن بىلە تۇرا كەيبىر جاڭاارقالىقتار ەرتەدە سەيفۋلليندى تولىعىمەن «يەلەنىپ الدى». الايدا ۋاقىت وتە كەلە تاريحي شىندىققا قيانات جاساماۋ قاجەتتىگىن ۇعىنعان جاڭارقا ازاماتتارى كورشى اۋدان جەرىندەگى اقىننىڭ كىندىك قانى تامعان جەرگە بيۋست تۇرعىزۋعا  قول ۇشىن بەرىپ، اس بەرگەندە سول جەردە بىرگە باس قوسۋدى يگى داستۇرگە اينالدىردى.

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى سول: تارتوعاي جانىنداعى اۋليەتوراڭعىلعا دانىشپان اتامىز مۇستافا شوقايدىڭ سۋرەتىمەن بەلگىتاس قويىپ، «باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي» اۆتوبانىنان جول سالاتىن ۋاقىت جەتتى. اۋليەتوراڭعىل توپىراعىن نەمىس جەرىندەگى مۇستافا اتامىزدىڭ قابىرىنە، ال قابىرى باسىنداعى توپىراقتى اۋليەتوراڭعىلعا قويعىزۋعا، ەلدە ساۋاپتى اس ۇيىمداستىرۋعا دەمەۋشى بولاتىن كاسىپكەر ازاماتتار تابىلار دەگەن سەنىمدەمىز.

المەنوۆ سەيىتباي المەنۇلى (1904-2003).

رەسەي يمپەرياسى، تۇركىستان ولكەسى، تارتوعاي ستانساسىندا تۋىلعان. اكە-شەشەسى كەدەي بولعان. 1917 جىلى بايدىڭ مالشىسى بوپ جالدانعان. 1937 جىلى سۆەردلوۆسك قالاسىنداعى ورال-قازاقستان ونەركاسىپتىك اكادەمياسىن بىتىرگەن. ماماندىعى «كومىر ونەركاسىبىنىڭ ينجەنەر-ۇيىمداستىرۋشىسى». جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءومىرى قاراعاندىنىڭ شاحتالارىمەن بايلانىستى. س.م.كيروۆ اتىنداعى شاحتانىڭ باس ينجەنەرى، №20-بيس شاحتا باستىعى، «كيروۆۋگول» ترەسىنىڭ باسقارۋشىسى. 1940-41 جج. قازاق كسر جەرگىلىكتى ونەركاسىبىنىڭ حالىق كوميسسارى. س.المەنوۆ «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن، «ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن، قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ قۇرمەت گراموتالارىمەن ماراپاتتالعان. 1999 جىلدىڭ 11 تامىزىندا كومىر ونەركاسىبىن دامىتۋعا جانە قالانى كوركەيتۋگە قوسقان ۇلەسى ءۇشىن «قاراعاندى قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىنا يە بولعان.

قايسار قازاق

ءومىر دەگەن دە قىزىق قوي. قاراعاندىدا وتىز جىل ءومىر سۇرسەم دە كسرو-دا ءۇشىنشى كومىر باسسەينى بولىپ سانالعان الىپ ءوندىرىستىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، اتاقتى اتامىز سەيىتبايدىڭ ءوزىمنىڭ تۋعان اۋىلىمنان ەكەنىن بىلمەپپىن. كومپارتيا كەزىندەگى ءبىر ورتاق  قاسيەت: ورىس تەكتەس ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنىڭ اتى-ءجونى ءبىرىنشى كەزەكتە اتالاتىن. ءتارتىپ سولاي بولدى ما، الدە، قازەكەڭدەر جالتاقتاپ ءومىر ءسۇردى مە، ايتەۋىر، ءوز ۇلتىمىزدان شىققان داڭقتى كىسىلەردىڭ ەسىمدەرى ۇمىت قالاتىن. ەركەش يبراگيم ءتارىزدى ۇلتجاندى اقىن اعالارىمىز عانا قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ماقتاۋلى ازاماتتارىن داستانعا اينالدىرىپ، ەل-جۇرتىنا پوەزيا تىلىمەن جەتكىزىپ ءجۇردى. سەيىتباي اتانى بىلمەگەنىمە ەندى ۇيالىپ وتىرعان جايىم بار. «ەشتەن كەش جاقسى» دەپ جۇباتادى عوي ءبىزدىڭ قازاق. ويلاماعان ساتتە 1940-41 جىلدارى قازاق كسر جەرگىلىكتى ونەركاسىبى حالىق كوميسسارى ( مينيستر – رەد.) دارەجەسىنە كوتەرىلگەن، «قاراعاندى قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىنىڭ يەگەرى سەيىتباي المەنوۆ اتانى تاۋىپ العاندىعىمدى كيەلى تارتوعاي توپىراعىنىڭ ارقاسى دەپ سانايمىن.

1904 جىلى تارتوعاي ستانساسىندا دۇنيەگە كەلگەن سەيىتباي اتا بايدىڭ ەسىگىندە جۇرگەن جالشىسى بولىپتى. اكە-شەشەسى كەدەي بولعان ەكەن. 13 جاسىنان باستاپ جالشىلىقتا ءجۇرىپ، اتا-اناسىن باعۋ دەگەنىڭىز ايتۋعا عانا وڭاي. اتامىزبەن قۇرداس ستانسادا رەسەيدەن ساياسي جاعدايمەن اۋىپ كەلگەن زيالى ورىستار از بولماعان ەدى. ماسەلەن، ءبىزدىڭ كورشىلەرىمىز وزدەرىنىڭ ورالدان (رەسەي) ەكەندىگىن ءجيى ەسىمىزگە سالاتىن. سولاردىڭ ءبىرىنىڭ اسەرى مە دەپ ويلايمىن، جالشى جىگىتتىڭ 28 جاسىندا سۆەردلوۆسك قالاسىنان ءبىر-اق شىعىپ، ورال ونەركاسىپتىك اكادەمياسىندا وقىعاندىعى. «كومىر ونەركاسىنىڭ  ينجەنەر-ۇيىمداستىرۋشىسى» دەگەن ماماندىقتى يگەرگەن قازاق جىگىتىنىڭ بارار  جەرى بىرەۋ-اق ەدى: قاراعاندى كومىر باسسەينى. قاتارداعى ينجەنەرلىكتەن قىزمەتىن باستاعان سەيىتباي اتا س.م.كيروۆ اتىنداعى شاحتانىڭ باس ينجەنەرى، №20-بيس شاحتاسىنىڭ باستىعى، «كيروۆۋگول» ترەسى باسقارۋشىسى لاۋازىمدى مىندەتتەردى ابىرويمەن اتقارعان. 1940-41 جىلدارى قازاق كسر جەرگىلىكتى  ونەركاسىبى حالىق كوميسسارى (مينيستر) بولعان. شاحتەرلەر استاناسى اتامىزدىڭ كوپ جىلعى ەڭبەگىن جوعارى باعالاعان. وعان «قاراعاندى قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىن بەرگەن. س.المەنوۆ تارتوعايدان شىققان ەكىنشى مينيستر. مۇستافا شوقايدان كەيىنگى. ال سەيىتجان پولىمبەتوۆ سەيىتباي اعاسىنىڭ ءىزباسارى. ول دا قازاق كسر جىلۋ ونەركاسىبى  ءمينيسترى مارتەبەسىنە يە.

كەشەگى جالشىنىڭ شاحتەر بولۋى تاڭدانارلىق وقيعا ەمەس-ءتى. ويتكەنى، ەكەۋى دە اۋىر جۇمىس. اسىرەسە، جەر استىندا بىرنەشە ساعات بويى قول ەڭبەگىمەن شۇعىلدانۋدىڭ ەرەكشە كۇش-جىگەردى، قۋاتتى، قايراتتى بولۋدى، شىدامدىلىقتى تالاپ ەتەرى ءسوزسىز. سەيىتباي اعامىز وسىنىڭ بارىنە توزگەن. رەسەيدەن العان ىجداھاتتى ءبىلىمىنىڭ ارقاسىندا كوپ ۇلتتى قاراعاندى وبلىسىندا ۇلكەن ابىرويعا بولەنگەن. وسىناۋ ەرەسەن ەڭبەگى ءۇشىن نەبارى ءبىر وردەن مەن ءبىر مەدالگە يە بولعان اقىلماندى اتامىزدىڭ ەسىمىن ەندىگى جەردە تۋعان ەلىندە ۇمىتپاي، كەلەر ۇرپاققا ونەگە ەتىپ كورسەتە بىلسەك، نۇر ۇستىنە نۇر بولماق.

پولىمبەتوۆ سەيىتجان (1913-1982).

رەسەي يمپەرياسى، سىرداريا وبلىسى، تۇركىستان ولكەسى، پەروۆسك ۋەزىنە قاراستى (قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانى) تارتوعاي اۋىلىندا تۋىلعان. مەملەكەت قايراتكەرى. كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ VI-شى شاقىرىلىمىنىڭ دەپۋتاتى. ەكى مارتە ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتالعان. 1939 جىلى بكپ(ب) مۇشەلىگىنە قابىلدانعان. 1939 جىلى قازاق تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىن بىتىرگەن. 1942 جىلى قاراعاندى وبكومىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، 1943 جىلدان جەزقازعان اۋپارتكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى. 1947-1948 جج. – قازاقستان كپ وك مەتاللۋرگيا جانە ماشينا قۇرىلىسى ءبولىمى مەڭگەرۋشىسى. 1947-1948 جج. – قازاقستان كپ وك حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى. 1948-1950 جج. – قازاقستان كپ وك اۋىر ونەركاسىپ ءبولىمى مەڭگەرۋشىسى. 1950-1957 جج.- گۋرەۆ وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى.  اقپان-ماۋسىم 1957 ج. – قازاق كسر جەرگىلىكتى ونەركاسىبى ءمينيسترى. 1961-1968 جج. – كاسىپوداقتاردىڭ قازاق رەسپۋبليكالىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى.

ۇلت  بولاشاعىن  ويلاعان

سەيىتجان اتامىز تارتوعايدان شىققان ارداقتىلارىمىزدىڭ بىرەگەيى. ول ون جەتى جاسىنان باستاپ مەملەكەتتىك قىزمەتكە ارالاسقان. قىزمەت ەمەي نەمەنە، ەگەردە ەڭبەك جولىن اۋداندىق كولحوزوداعىنىڭ حاتشىسىنان باستاپ اۋداندىق جەر ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارى بوپ تاعايىندالىپ، ستۋدەنت كەزىندە  قازاق  تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىنداعى كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان بولسا. 24 جاسىندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىندە نۇسقاۋشى ەكەن. نە دەگەن ەڭبەكقور؟ نە دەگەن ىسكەر؟ قازىرگى جاستار 40-قا كەلسە دە ءوزىن «جاسپىن» دەپ جۇباتادى. قازاقتا «وتىزىڭدا وردا بۇزباساڭ، قىرقىڭدا قىرقا اسپاسسىڭ» دەگەن ناقىل ءسوز بار. ال سەيىتجان اتامىز تارتوعايدىڭ جولبارىسى سياقتى جالىندى، قايراتتى، العىر بوپ تۋىلسا كەرەك. جاستايىنان تاۋ بۇزىپ، تاس قوپارعان.  ول 29 جاسىندا قاراعاندى وبكومىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، 30 جاسىندا جەزقازعان اۋپارتكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، 34 جاسىندا رەسپۋبليكانىڭ ورتالىق كوميتەتىندەگى مەتاللۋرگيا مەن ماشيناقۇرىلىسى ءبولىمى مەڭگەرۋشىسى، سول جىلى ورتالىق كوميتەت حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى اۋىر ونەركاسىپ ءبولىمى مەڭگەرۋشىسى، 37 جاسىندا گۋرەۆ (قازىرگى اتىراۋ) وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، 44 جاسىندا قازاق كسر جىلۋ ونەركاسىبى ءمينيسترى  قىزمەتىندە بولىپتى. ونىڭ باسقا دا جوعارى لاۋازىمدى مىندەتتەرى بارشىلىق.

قىسقاسى، كەزىندە سەيىتجان ءتارىزدى اعالارىمىز از بولماعان. شاھماردان ەسەنوۆ تە وسىنداي تەكتىلەردىڭ ساپىنان. ولاردىڭ العانىنان بەرگەنى مول. ءبىر قىزىعى، ولار ەشقانداي ماراپاتتى قاجەت ەتپەگەن. ايتپەسە، ولار ءتارىزدى ەڭبەك ەتكەن قازىرگى اعالارىمىز ەڭ جوعارعى اتاقتى سۇراپ الار ەدى. سەيىتجان اتا بار بولعانى ەكى وردەنمەن ماراپاتتالعان.

«ءۇش قيان» دەگەن سايتتى پاراقتاپ وتىرىپ، باس كەيىپكەرىمىز جونىندەگى قىزىقتى دەرەككە تاپ بولدىم. 2014 جىلى باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ بوكەي ورداسىندا بولىپ، جاڭگىر حاننىڭ باسىندا زيارات ەتۋدىڭ رەتى كەلگەن بولاتىن. سول ساپاردا جۇرتقا جاريا ەتىلمەگەن ءبىر فاكتىنى ەستىپ، قايران قالعانمىن. رەسەيدىڭ ۆولگوگراد وبلىسىمەن شەكتەسەتىن اۋدانىمىزدىڭ ءبىر اۋىلىن ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە نەمىس-فاشيستەر بومبالاپ تاستاپتى. قازاق جەرىنە جاۋ وعىنىڭ قارشا بوراعانىن تۇڭعىش رەت ەستىدىك. «ءۇش قيان» سايتى سوعىس كەزىندە اتا-انالارى نەمىس جەندەتتەرىنىڭ اسپاننان جاۋدىرعان سناريادتارىنان جان تاپسىرىپ،  جەتىم قالعان بالالاردىڭ  «كوكتوعاي» دەگەن جەردە مەملەكەت قامقورلىعىندا تاربيەلەگەندىگىن ايتا كەلە، سول بالالاردىڭ – بۇگىندە ەڭبەك ارداگەرلەرىنىڭ ەستەلىكتەرىن شىعارىپتى. «عازيز اعايدىڭ ۇيىندەگى البومنىڭ بەتتەرىن پاراقتاي وتىرىپ، اۋەلى ۇستازدارىمدى وسىلايشا ەسكە تۇسىرگەن ەدىم. سول كەزدەگى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جۇماش وتەعاليەۆ پەن وبلىستىق (گۋرەۆتى ايتىپ وتىر – رەد.)  پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى سەيىتجان پولىمبەتوۆ بالالار ءۇيىنىڭ بارلىق مۇڭ-مۇقتاجىن وزدەرىنىڭ وتباسىنداي ءبىلىپ، تىكەلەي قامقورلىق جاساعان بولاتىن. ولاردىڭ جارقىن بەينەسى كوز الدىمىزدا، بالا-شاعالارىمىزعا ولار تۋرالى ەستەلىگىمىزدى ايتىپ، ءجيى-ءجيى ەسكە الىپ وتىرامىز» دەپ ايتىپتى زۇلمات شاقتىڭ كۋاگەرلەرى.

مىنانداي تاريحي وقيعانى ايتپاسقا بولمايدى. ءبىر كۇنى قازاق كسر كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆ قىزمەت ساتىسىمەن جوعارىلاپ كەلە جاتقان سەيىتجان اعامىزدى شاقىرىپ الادى. «ءبىر قيىن شارۋا بولىپ تۇر، - دەيدى مەملەكەت باسشىسى. – سەنىڭ ۇستىڭنەن كرەملگە «بايدىڭ بالاسى» دەپ دومالاق ارىز ءتۇسىرىپتى. بۇل ماسەلەنى شەشپەيىنشە، ءارى قاراي وسپەك تۇگىل، باسىڭا قاۋىپ تونبەك. تەك ستالين جولداس قانا شەشەدى. حات جازاسىڭ با، الدىنا باراسىڭ با، ايتەۋىر ءبىر امالىن تاپ».

سەكەڭ نە ىستەدى دەيسىز بە؟ ءستاليننىڭ قابىلداۋىنا جازىلىپتى. قابىلداپتى. «ستالين جولداس، مەنىڭ اكەم ەرتە وتكەن ومىردەن. ونىڭ ۇستىنە باي بولعان ەمەس»، - دەپ شىندىقتى اقتارعان. «مىنا قازاقتى قيناماڭدار. ايتقانى راس بولسا، جولىنا كەدەرگى قويماڭدار» - دەپتى سول كەزدەگى كوسەم. تەكسەرىس ناتيجەسىندە سەيىتجان پولىمبەتوۆ جازىقسىز جازادان قۇتىلعان.

كۇللى قازاقتىڭ ماقتانىشىنا اينالعان، «التىن ءداننىڭ اناسى» اتانعان، بەلگىلى اكادەميك فاتىما پولىمبەتوۆا سەيىتجان اعانىڭ تۋعان قارىنداسى. ول جاستايىنان اعاسىنىڭ قولىندا بولىپ، ءتالىم-تاربيەسىن العان. تەكتىلىكتى قويساڭىزشى، فاتىما  اپام دا اتاقتى ادام بولىپ شىقتى.

سەيىتجان پولىمبەتوۆ قازاقستانعا زور ەڭبەك سىڭىرگەن مەملەكەت قايراتكەرى. ونىڭ ەسىمى مەن ەرلىك-ءىسى ەشقاشاندا ۇمىتىلمايدى. قىزىلوردا وبلىسى مەن شيەلى اۋدانىنىڭ باسشىلىعى الداعى ۋاقىتتا سەيىتجان اتامىزدىڭ ەسىمىن ماڭگىلىك قالدىرۋ ماقساتىندا كورنەكتى ءىس-شارا ۇيىمداستىرادى دەگەن سەنىمدەمىز.

ەسەنوۆ شاھماردان (1927-1994).

قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانى، تارتوعاي اۋىلىندا مەملەكەت قىزمەتشىسىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 33 جاسىندا (1960) قازاقستان رەسپۋبليكاسى گەولوگيا جانە جەر قويناۋىن قورعاۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، ءبىر جىلدان كەيىن قازاق كسر گەولوگيا ءمينيسترى (1961-1965) بولىپ تاعايىندالدى.  قازاق قسر مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى (1965-67), قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى (1967-1974).

شاحاڭنىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىرىنىڭ شىرعالاڭعا تۇسكەندىگى بەلگىلى.  قازاق كسر گەولوگيا ءمينيسترى (1974). قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ  ق.ساتباەۆ اتىنداعى ەڭبەك قىزىل تۋ وردەندى گەولوگيا عىلىمدار ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ۆ.لەنين اتىنداعى قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى.

شاح

مەنىڭ مارقۇم انام ءرازيا «شاھماردان مەن فاتيما – ۇشەۋمىز ءبىر كلاستا ءۇش جىل وقىدىق. فاتيمامەن ءبىر پارتادا وتىردىم. تۇرمىس جاعدايىما بايلانىستى مەكتەپتەن سوڭ وقۋدى جالعاستىرا المادىم. ەكەۋى دە بۇل كۇندە الەمگە ايگىلى ادامدار»  دەپ ەسىنە ءجيى الىپ وتىراتىن. الماتىدا تۇراتىن، 85 جاسقا كەلگەن فاتيما پولىمبەتوۆاعا 2014 جىلدىڭ كۇزىندە سالەم بەرە باردىم. انامنىڭ ايتقانىن قايتالادىم. «ءرازيا قۇربىمنىڭ ايتقانى شىندىق، - دەدى اكادەميك، - ءبىر كلاستا ءبىلىم الدىق قوي. شاھماردان قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى بوپ سايلانعاندا قۋانعاننان الدىمەن مەنى قۇشاقتاپ: «فاتيما مەنىڭ تۋعان قارىنداسىمداي. ەكەۋمىز تارتوعاي دەگەن اۋىلدا ءۇش جىل ءبىر كلاستا وقىدىق. مەنى  اتا-انام سوسىن شيەلى كەنتىندەگى مەكتەپكە اۋىستىردى. جەتى كلاستى بىتىرگەن سوڭ قىزىلوردا پەدوگوگيكالىق ۋچيليششەسىنە ءتۇستىم عوي» دەپ جينالعان قاۋىمعا تانىستىرعانى ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا».

راسىندا ش.ەسەنوۆتىڭ 1941 جىلى شيەلىنىڭ جەتى جىلدىق مەكتەبىنەن سوڭ قىزىلوردا پەدوگوگيكالىق ۋچيليششەسىنە تۇسكەندىگى دە جازىلا بەرمەيدى. ول 1944 جىلى قازاق تاۋ-كەن  مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىنىڭ ءبىرىنشى كۋرسىنا قابىلدانعان. 1949 جىلى ويداعىداي تامامداعان. العاشقى ەڭبەك جولىن جەزقازعاندا باستاعان. وسى وڭىردە 11 جىل ءومىرىن تەككە وتكىزبەگەن. قانىش ساتباەۆپەن تانىسىپ، تاماشا شاكىرتى اتانۋى دا، ناعىز عالىم بوپ قالىپتاسۋى دا ۇلىتاۋدىڭ قاسيەتتى توپىراعىمەن بايلانىستى.

شاھماردان ەسەنوۆتىڭ قازاقستان تاريحىنا قالدىرعان ەرلىگى از ەمەس. ماسەلەن، ونىڭ جەزقازعان-ۇلىتاۋ وڭىرىندەگى جەر استى پايدالى قازبالارىن زەرتتەۋدەگى ەڭبەگىن ەرلىككە بالاساق، ەشكىم قارسى كەلە قويماس. ۇلكەن جەزقازعان كەن-رۋدا ونەركاسىبىندە شيكىزات ءبولىمىن اشقىزدىرىپ،  جەتەكشىلىك جاساعان دا جاس عالىم شاھماردان. ءالى كۇنگە دەيىن «قازاقمىس» سياقتى «دايىن اسقا تىك قاسىق» كومپانيالاردىڭ قوجايىندارى  ءوز ەسەبىنەن كوك تيىن شىعارماستان ق.ساتباەۆ پەن ش.ەسەنوۆ اشقان بايلىق كوزدەرىن پايدالانىپ، الەمدەگى باي ادامداردىڭ قاتارىندا  كەلەدى. جالپى، قازاق جەرىندە جوعارىدا اتالعان قوس اتاقتى عالىمىمىزدان كەيىن گەولوگيالىق-بارلاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەگەندىگىن، سول دانىشپانداردىڭ سىزىپ بەرگەن كارتاسىن پايدالانىپ وتىرعانىمىزدى ەلباسى تاپ باسىپ ايتقان بولاتىن.

شاقاڭنىڭ ەڭ باستى ەرلىگىنىڭ ءبىرى – ماڭقىستاۋ وبلىسىن تۇركمەنستان قاراماعىنا ءوتىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالعاندىعى.

«ۆ 1962 گودۋ ن. حرۋششەۆ پودنيال ۆوپروس و پەرەداچە پولۋوستروۆا مانگىشلاك سوسەدنەي تۋركمەني كاك يمەيۋششەي بولەە داۆني وپىت ۆ دەلە دوبىچي ي پەرەرابوتكي نەفتي. وتستايۆات پوزيتسيۋ كازاحستانا نا سپەتسيالنىح سلۋشانياح ۆ موسكۆە بىل پوسلان مولودوي مينيستر شاحماردان ەسەنوۆ – بوەۆيتىي، ۋپورنىي ي ەششە نە زناۆشي پوراجەني.
ۆ حودە زاسەدانيا، نا كوتوروم پرەدسەداتەلستۆوۆال سام ن. حرۋششەۆ، ۋچەنىي س كونكرەتنىمي فاكتامي ي تسيفرامي ۆ رۋكاح ي ۆوورۋجەننىي ناۋچنو-كونتسەپتۋالنىم ۆيدەنيەم پروبلەمى ۋبەديتەلنو دوكازال، چتو دليا وسۆوەنيا نەفتيانىح بوگاتستۆ مانگىشلاكا ۋ كازاحستانا ۆپولنە دوستاتوچنو ي سوبستۆەننوگو وپىتا، ي كادروۆ، ي ەكونوميچەسكيح ۆوزموجنوستەي.
ۆ توي ديسكۋسسي كازاحسكوگو مينيسترا وتكرىتو پوددەرجال ودين يز پاتريارحوۆ وتراسلي، مينيستر گەولوگي كاز سسر، اكادەميك ا. ۆ. سيدورەنكو. پوسلە ۆىستۋپلەنيا اكادەميكا-مينيسترا، ۆ 40-ە گودى ۆوزگلاۆلياۆشەگو گورنورۋدنىي ينستيتۋت تۋركمەنسكوگو فيليالا ان سسسر ي زناۆشەگو پولوجەنيە دەل ۆ ەتوي رەسپۋبليكە نە پوناسلىشكە، ستورونۋ پرەدستاۆيتەليا كازاحستانا زانيال ي پرەدسەداتەل سوۆەتا مينيستروۆ سسسر  ا.ن.كوسىگين.
تاك، پوۆتوريۆ پودۆيگ زامەچاتەلنوگو دەياتەليا الاشا اليمحانا ەرمەكوۆا، پەرەد ليتسوم ساموگو ۆ.لەنينا دوكازاتەلنو ي ۋبەديتەلنو وتستوياۆشەگو ۆنەشنيە گرانيتسى كازاحسكوي زەملي، ۆ سۆوي تريدتسات س نەبولشيم ش. ەسەنوۆ رەشيتەلنو وتستويال تسەلوستنوست زەملي وتتسوۆ»، - دەپ جازدى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندەگى «ليچنوست» اتتى ماقالاسىندا (مامىر، 2014 جىل).

«شاحاڭنىڭ ءىشى تار، كورە الماۋشى توعىشارلار تاراپىنان ءجابىر دە كورىپ، جازىقسىز جاپا شەككەن كەزدەرى دە بولماي قالعان جوق. الايدا ول بولدىم دەپ تاسپادى، جازىقسىز جازاعا ۇشىراعاندا دا ساسپادى. قانداي جاعدايدا دا بولماسىن اردىڭ جۇگىن كوتەرگەن نارداي بويىن بيىك، ويىن سەرگەك ۇستادى. كىممەن بولسا دا جىلى جىميىپ امانداسىپ، ساليقالى اڭگىمە-دۇكەن قۇردى. ۇلكەننىڭ الدىندا ىزەت ساقتاپ، كىشىگە قامقور اعا بولا ءبىلدى. ول ءوزى ءابدىلدا اعاسىنا (تاجىباەۆقا) سوڭعى كەزدەسۋىندە ايتقانىنداي، «جاماننىڭ كوڭىلىن اۋلاسا دا، داۋىن داۋلاماي» ءوتتى دۇنيەدەن. سوندىقتان ول بويىنا ويى ساي تۇلعا رەتىندە ونى بىلەتىندەردىڭ جادىندا قالدى. شىندىعىندا دا شاحاڭ قازاقستاننىڭ عىلىمي جانە قوعامدىق-ساياسي ومىرىندەگى ءىرى تۇلعا ەدى» - دەپ جازدى ەستەلىگىندە  قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى كەڭەس نۇرپەيىسوۆ («ءبىرتۋار شاحماردان». الماتى: عىلىم، 1997 جىل).
شاھماردان ەسەنوۆ «مەن پرەزيدەنت كەزىمدە ۇلت كادرلارىنان اكادەميكتەر قاتارىن تولىقتىرۋعا تىرىستىم. كوررەسپوندەنت-مۇشەلەر سانى كوبەيدى. ماعان تىم ۇلتشىلسىڭ دەگەن كىنا تاعىلدى. سوعان قاراماستان قازاقتىڭ جاس ءارى ءبىلىمدى جىگىتتەرىن كوپ تارتتىم» - دەپ جازعان ەكەن. وسى ءسوزدىڭ استارىندا كوپ سىر جاتقانداي...

ۇسىنىس: ۇلت ماقتانىشى، پاتريوتى، اكادەميك، مەملەكەت قايراتكەرى شاحماردان ەسەنوۆتىڭ ەسىمىن ءوزى تۋىلعان تارتوعاي اۋىلىنا بەرسە ادىلەتتىلىك ورناعان بولار ما ەدى. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ ورتالىعى اقتاۋ قالاسىندا اكادەميك ش.ەسەنوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت بار. وسى ءبىر عىلىم ورداسى الدىنداعى ەڭسەلى ەسكەرتكىشى بوي كوتەرگەن. ماڭعىستاۋلىقتار وسىنداي جوعارى قۇرمەتتى قىزىلوردا وبلىسىنان بۇرىن ءبىلدىردى. «ەشتەن كەش جاقسى» دەمەكشى، قىزىلوردا قالاسىندا اكادەميك اتىنا كوشە بەرىلدى. ەسكەرتكىشى ورناتىلدى. الايدا كىندىك قانى تامعان اۋىلىنا  شاحاڭنىڭ ەسىمىن بەرۋگە كەلگەندە تاباندىلىق تانىتا الماي وتىرمىز. ەلباسىمىزدىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى مىنە، وسىنداي كەمشىلىكتەرىمىزدى تۇزەۋگە كەڭ مۇمكىندىك تۋعىزىپ وتىر. الايدا ونوماستيكالىق كوميسيا «ءبىر كىسىنىڭ اتىن سول ولكەدە ەكى رەت اتاۋعا بولمايدى» دەگەن قيسىنسىز تارماققا جابىسىپ العان. بىزدە قاتىپ قالعان زاڭ جوق. سول سەبەپتى دە قىزىلوردا وبلىسىنىڭ اكىمى قۋانىشبەك  دوسمايىلۇلى ىسقاقوۆ تارتوعاي اۋىلدىق وكرۋگىن «اكادەميك شاحماردان ەسەنوۆ اتىنداعى اۋىلدىق وكرۋگى» دەپ وزگەرتەر دەگەن ۇمىتتەمىز.

بازارباەۆ  ءمۇسىلىم (1927-1995).

قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانى، تارتوعاي اۋىلىندا تۋىلعان. ادەبيەتتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى (1971), پروفەسسور (1993). قازمۋ-دى (1948, قازىرگى قازۇۋ) جانە سوكپ وك جانىنداعى قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىن (1956) بىتىرگەن. قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى (1956-1961). ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى (1961-1970); (1981-1986), قازاق كسر-ءى  مادەنيەت (1970-1976) جانە سىرتقى ىستەر ءمينيسترى (1976–1981), ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا اعا (1986), جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەر (1986-1988), ءبولىم مەڭگەرۋشىسى (1988-1995) قىزمەتتەرىن اتقارعان.

قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن عالىم،
بارىڭدى ەلگە بەرىپ، تۇك تە المادىڭ.
شىقتى كوپ ابىرويىڭ اسپانعا دا،
مىقتى بوپ جۇرەگىڭمەن ماقتانبادىڭ...
سىيلاعان تۋعان ەلگە ەڭبەگىڭ كوپ،
جاندى عوي ماڭداي تەرگە ونگەن ەڭبەك.
مينيستر بولساڭ داعى تالاي زامان،
مەنمەنسىپ جۇرگەنىڭدى كورگەنىم جوق، -

دەپ تۇمانباي مولداعاليەۆتىڭ ءمۇسىلىم بازارباەۆقا شىن جۇرەكتەن ولەڭ ارناۋى دا تەگىن بولماسا كەرەك.

وكىنىشكە وراي، جوعارىدا ەسىمدەرى مەن وشپەس ەرلىك-ىستەرى اتالعان اتاقتى، قازاقتىڭ ماڭدايالدى ازاماتتارىنىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ مەرەيتويى تۋعان توپىراعىندا، تارتوعاي اۋىلىندا اتالىپ وتكەن جوق. وسىندايدا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «بالام» دەيتىن جۇرت بولماسا، «جۇرتىم» دەيتىن ۇل شىقپايدى» دەگەن قاناتتى ءسوزى ەرىكسىز ەسكە ورالادى ەكەن.

ۇسىنىس. قىزىلوردا وبلىستىق اكىمشىلىگى تارتوعاي اۋىلىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى اياسىندا وسى ماقالامىزدا اتاپ كورسەتىلگەن مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگىنە ارنالعان رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىپ، تۋعان جەرىندە اتاقتى ادامداردىڭ گالەرەياسىن ورناتسا، ەلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلىپ، جاستارعا ۇلگى بولارلىقتاي تاعىلىمدى ءىس بولار ما ەدى؟!

P.S. ءبىز جوعارىدا تىلگە تيەك ەتكەن مينيسترلەردەن باسقا دا تارتوعايدىڭ توپىراعىندا تۋىلعان، اۋىلىندا وسكەن، مەكتەبىندە ءبىلىم العان، كەيىننەن قازاقستان حالقىنا ەسىمدەرى بەلگىلى بولعان ۇمىتىلماس تۇلعالار جەتكىلىكتى. اتاپ ايتار بولساق، قازاقتىڭ بەلگىلى بيلەرىنىڭ ءبىرى تۇرسىنباي داتقا;  سۇتەن ءاجى ء(سۇتتىباي، XIX ع.), بولىس ەربول سۇتەنۇلى; قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى فاتيما پولىمبەتوۆا; قىزىلوردا وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى شايمەردەن باكىروۆ; كومپوزيتور مۇلكامان قالاۋوۆ;  اقىندار سىرباي ماۋلەنوۆ، يبراگيم يساەۆ، سەرىك وتەۋوۆ، نۇرتاس يساباەۆ، ابۋباكىر سمايلوۆ، دۇيسەنبەك اياشەۆتار; قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ  ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى عازيزا ابدىنابيەۆا، ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى  جاسوسپىرىمدەر مەن بالالار  تەاترىنىڭ بەلدى ءارتيسى جومارت زەينابىلدەر بار. الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى اماندىق باتالوۆ تا كەزىندە تارتوعاي  اۋىلىندا تۇرىپ (اكەسى كەڭشار ديرەكتورى بولعان), وسىنداعى ورتا مەكتەپتى  بىتىرگەن. قانداي عانيبەت؟!

قىزىقتى قاراڭىزشى. اياداي اۋىلدان  جەتى مارتە  مينيستر، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ قوس اكادەميگى، ونداعان  عىلىم دوكتورى-پروفەسسورى، عىلىم كانديداتى مەن دوتسەنتتەر جانە بىرنەشە جۋرناليست شىعىپتى.

تاريحي انىقتاما. تارتوعاي اۋىلى كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىن سىرداريا گۋبەرنياسى، پەروۆسك ۋەزىنە، 1922 جىلدان سىرداريا وبلىسىنا (ورتالىعى تۇركىستان),  1932 جىلدان وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا (ورتالىعى شىمكەنت), ال 1938 جىلدان قىزىلوردا وبلىسىنا (ورتالىعى قىزىلوردا) قارايدى.

ايتباي ساۋلەبەك،

قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.

استانا قالاسى

(سوڭى)

Abai.kz