Qazaqstan Jazushylar odaghy QR Preziydenti Ákimshiligining jәne QR Mәdeniyet jәne sport ministrligining qoldauymen 2019 jyldyng 4-6 qyrkýiek  kýnderi Núr-Súltan qalasynda «Aziya elderi qalamgerlerining I forumyn» ótkizedi.

Túnghysh ret úiymdastyrylyp otyrghan búl forum Aziya kontiynentinde ornalasqan elder arasyndaghy әdebiy-mәdeny baylanystardy nyghaytu, odan әri damytu hәm Tәuelsiz elimizding býgingi keskin-kelbetin, Qazaqstannyng әdebiyetin, ruhany qúndylyqtaryn pash etu, әdeby ýderisting damuyna qatysty Aziya elderimen tәjiriybe almasu syndy birqatar maqsat-mindetterdi kózdeydi. Aziya elderi qalamgerlerining I forumynda atalmysh qúrlyqty meken etken 44 memleketten әlemge bedeldi halyqaralyq syilyqtardyng jýldegerleri, últtyq, memlekettik syilyqtardyng iyegerleri hәm Jazushylar odaghy men assosiasiyalarynyng Tóraghalary syndy 100-ge juyq aqyn-jazushy men elimizding týkpir-týkpirinen shaqyrylghan qalamgerler bas qosady. Biz osy aituly shara qarsanynda aqyn-jazushylar arasynda arnayy súraqtargha jauap izdegen edik. Býgin sonyng bir parasyn úsynyp otyrmyz.

Súraqtar:

1. «Aziya elderi qalamgerlerining I forumynda» qanday taqyrypta, qanday mәsele qozghalghanyn qalaysyz?
2. Forumda sóz tiyse qanday úsynys aitar ediniz?
3. Aziya kenistigindegi tól әdebiyetimizding alar orny turaly ne oilaysyz?
4. Qazaq әdebiyetining jetistigi nede, kemshiligi qanday?
5. Álem jәne qazaq әdebiyetining qanday ortaq problemalary bar?

Núrghaly Oraz, jazushy:

«BÝKIL ÁLEM ÁDEBIYETINDE JÚMBAQ DAGhDARYS PAYDA BOLGhANDAY...»

1. Áriyne, eng aldymen, әdebiyet turaly әngime bolghanyn qalar edim. Sebebi, songhy jyldary qanday da bir forum, jiyn bolmasyn, sayasatqa qaray búrylyp, býgingi kýnning problemaryn sóz etken bolyp, kópshilikting uaqytyn alghannan basqa eshqanday paydasy joq populizm alanyna ainalyp ketetinin kórip jýrmiz.

Al shyndyghynda, adamzat tirshiligindegi problemalardyng bәri de mәngilik siyaqty. Keshe bolghan, býgin bar, erteng de jalghasa beredi.

Jalpy, qazir bizding ghana emes, býkil әlem әdebiyetinde bir týsiniksiz, júmbaq daghdarys payda bolghan siyaqty. Úlylar ketip, jyldan jylgha úsaqtalyp bara jatqanday kýy keshudemiz.

Búl birinshi mynjyldyqpen birge әdebiyetting tútas bir dәuirining ayaqtalyp, ekinshi mynjyldyqtaghy jana dәuirding bastauynda oryn alghan uaqytsha tynyshtyq boluy da mýmkin.

Qalay desek te, әlem әdebiyeti býkil dýniyeni eleng etkizetin jana bir shygharmany kýtip túrghany anyq. Demek, jana forma, janasha stili, ózgeshe oy aitu tәsili qajet.

Býgingi postmodernizmdegi «búl mening óz oiym, óz kózqarasym, týsinginiz kelse týsininiz, týsinbeseniz qoyynyz» degendey ózimshil prinsip talgham tarazysyna tatymaydy.

Ras, qazir júrtty tanghaldyru qiyn. «Erteng basqa planetadan qonaqtar keledi, solarmen birge otyryp shay ishiniz», – deseniz de, «Uaqyt bolsa, kóremiz», – degen  jauap aluynyz mýmkin.

Búl ne sonda? Samarqaulyq pa? Salqynqandylyq pa? Álde bәrin  kórip, bilip, kóz jetkizip qoyghanbyz ba? Iә bolmasa, mynau tirshilikting mәngi jalghasa beretin eski problemalarynan sharshadyq pa?.. (Qazaq әdebiyetining klassiygi Tәken Álimqúlov ózining «Sary sybyzghy» atty әngimesinde «Ádilet ornamaytynyna kózim jetti, dýniyada et jeytúghyn auyz qúrymay», – degen óleng joldary kezdesedi. Qarapayym sekildi kóringenimen, qany sorghalaghan aqiqat ekeni anyq.)

Ádeby shygharmanyng qasiyeti, әriyne, kórkemdigi men terendiginde. L.Tolstoy,  M.Áuezov, Heminguey, Remark, Akutagava, Markes, Sh.Aytmatov sekildi klassikterding shygharmalary eng aldymen kórkemdigimen әlemning yqylasyna bólengenin úmytpaghanymyz jón.

Býgingi әdebiyet aqparattyq saryngha auysyp, jurnalistikagha úqsap bara jatqanday әser qaldyrady. Mopassanyng «Tompyshyndaghy» qylamyqtaghan aqsha qardyng sureti, Dulat Isabekovting «Qara qarghanyng miy qaynaytyn shanqay týsi» sekildi kartinalardy kezdestiru qiyndap barady.

2. Bilmeymin, óz basym, sóilegenge qaraghanda, tyndaghandy únatamyn. Shynymdy aitsam, әdebiyetti de sol ýshin, jazu óneri bolghandyqtan jaqsy kóremin.

Ýnsiz otyryp, ózinmen ózing syrlasasyn.  Key sәtterde kókiregindegi oy ghana emes, týpki júmbaq týisiging de ýn qatqanday bolady.

Ádebiyettegi ýlken ústazdarymyzdyng biri Or-aghang – Oralhan Bókeev: «Ýlken isti ýndemey jýrip bitirer bolar» degen maqaldy jii aitushy edi.

Tegi, forumdaghy aitylar eng basty úsynys ta, tilek te sol – әdebiyet әlemining kópten beri bir janalyq, yaki, әlem oqyrmandaryn jalt qaratatynday jana shygharma kýtip túrghanyn aitu jәne sonday shygharma dýniyege kele qalsa, bir-birimizdi habardar etu bolar dep oilaymyn.

Onyng syrtyndaghy әdeby qarym-qatynas, audarma sekildi ózekti mәseleler de soghan layyqty óristeytin shyghar.

Kitapty jazu da, oqu da – oy enbegi. Adamzat balasy ýlde men býldege oranghan sayyn, sol enbekten bas tartyp, barynsha enjar, erinshek,  egoist bolyp barady. Endeshe, ony qalay oyatugha, qalay qyzyqtyrugha bolady?..

H.Murakami, P.Koelio, O.Pamuk sekildi atyshuly jazushylardyng shygharmalaryn býgingi kýnning klassikasy dep aitugha bola ma? Aytalyq, H.Murakamiyding «Norvegiya ormany» romanyndaghy japon jastarynyng beyәdep qylyqtary men ashyq, býkpesiz, biraq, taghy da sol beyәdep әngimeleri turaly ne oilaysyz? Búl oqyrmandy qyzyqtyrudyng jana tәsili me?..

Mine, osynday taqyryptar turaly da oilasugha, pikirlesuge bolatyn sekildi.

3. Ár el óz әdebiyetining biyigi men terenine ýniluge tiyisti. Sebebi, ol – últtyng qazynasy. Kesheden býginge, býginnen ertenge qalatyn ruhany múra. El taghdyrymen, el tarihymen tamyrlas óner.

Sondyqtan, biz qazaq әdebiyetining Aziyada ghana emes, әlemdik kenistikte de biyik  ekendigine kýmәn keltirmeuimiz qajet. Al onyng sol biyigi men terendigin kórsete almay, tanyta almay jýrsek, ol әdeby synnyng ghana emes, elimizdin, memleketimizding әlsizdigi bolmaq.

Osy rette sporttaghy jetistik – bir sәttik, ónerdegi jetistik mәngilik ekenin eske salyp ótu artyq bola qoymas.

4. Qazaq әdebiyetinen Úly dalanyng tynysy seziledi. Taza aua jútyp, jusan iyisin iyiskep, móldir búlaqtan su ishken jannyng aghzasy qalay tazarsa, tól klassikamyzdy oqyghan oqyrmannyng da jandýniyesi solay tazarady.

Al kemshiligi retinde qala taqyrybyna  az qalam tartylatyndyghy aitylyp jýr. Biraq, qala degeniniz, Úly daladaghy týimedey ghana bir nýkte, shekteuli kenistik emes pe. Aytalyq, Dulat Isabekovting «Qarghyn» romany qala taqyrybyna arnalghan desek, onyng bәsin tómendetkendey bolmaymyz ba...

5. Tayauda qazaq jazushylarynyng әngimesin fransuz tiline audarghan tәrjimashymen әngimelesip qalyp edim. Sankt Peterburgte bilim alghan, orys tilin tәp-tәuir mengergen fransuz jigiti eken. Mamandyghy – injener. Orys klassikterining shygharmalaryna degen qúrmeti erekshe. «Degenmen mamandyghynyz әdebiyetten alystau eken», – dep qaljyndaghanymda, ol: «Jas  kezimde әke-sheshem «ol nan tauyp jeytin kәsip emes», – dep, filologiya fakulitetine baruyma qarsy boldy», – dep salmaqty jauap qatty.

Fransiya turaly týsinigim tym-tym biyikte qalqyp jýretin mening kózim baqyrayyp ketti. Demek, qay elde bolmasyn, halyqtyng әdebiyetke degen kózqarasy birdey sekildi. Biz klassik jazushylardyng qalay bay-quatty bolghanyn ýnemi úmytyp kete beredi ekenbiz.

D.Londonnyng «Martin IYden» romany kórkem shygharma desek, G.Markesting «Jýz jyldyq jalghyzdyq» romanynyng qoljazbasyn poshtamen jiberuge aqsha tappay qinalghanyn esten shygharmauymyz qajet eken. Meninshe, barlyq elderding әdebiyetshilerine tәn búl problema – әdebiyetting de problemasy.

Al jazugha qatysty problema boluy mýmkin emes. Kim qanday taqyrypty tandaydy, qanday forma oilap tabady, qanday stilimen bayandaydy, ol – ózining erkinde.

Jýkel Hamay, aqyn:

«ÁDEBY MENEDJMENT» QYZMETIN JANDANDYRU KEREK...»

1. 1979 jyly keng auqymda ótken «Aziya jәne Afrika elderi jazushylarynyng forumyna» qatysqan bolatynmyn. Búl forum mening ýlken ədebiyetke betteuime jol ashty. «Beybitshilik» taqyrybynda ótken osy forumnyng shaqyrtuy, ondaghy talqylanghan mәseleler əli kýnge deyin esimde saqtauly əri ol estelikter men ýshin óte qasterli. Osy jiyn qarsanynda Evgeniy Evtushenko, Júban Moldaghaliyev, Tólepbergen Qayypbergen, Əziz Nesin siyaqty úly túlghalardy alghash ret jýzbe-jýz kóruding sәti týsti. Olardyng oqyghan ólenderi men aitqan sózderi jastyq jadymyzgha əbden sindi... Sodan keyin osynday auqymdy forum ótpedi-au!?..
Úlyqbek Esdәulet – Gorikiy mektebi men Tverskiy kóshesin sharlaghan úlylardy jadyna sinirip ósken qalamger ghoy. Sonysynan da bolar, sonau jyldardan keyin jelisi ýzilgen əlemdik sharany batyl qolgha alyp otyr. Búl iygilikti әreketi ýshin, әriyne, alghys pen səttilik aitamyz.
Al, taqyrypqa kelsek, qazir «beybitshilik» úrany eskirip te ketken siyaqty. Ekologiya da «jauyr taqyrypqa» ainaldy, odan góri, «Sen ekeuimiz», «Biz osylay oilaymyz»... degen sekildi, órkeniyet shuylynan alshaq, izdenis pen shygharmashylyqqa baghyttaytyn taqyryptar molyraq úpay jinaytynday kórinedi. Jalpy, aqyndar men jazushylar, shygharmashylyq adamdary – bir ananyng balalary tәrizdi ghoy!

2. Poeziya qasiyetteri turaly, sózding kiyesi, týisikting bolmysy turaly aitatyn shygharmyn.

3. Bizding ədebiyet Shyghys Aziyagha jete qoyghan joq. Bir ghana «Qarash-qarash oqighasy» , «Kókserek» shygharmalyry әlemdik kenistikte tanylghan bolsa, oqyrmandar býgin Akutagava, Yan, Murakamiylerge tabynbas edi. Biz solargha orta ghasyrgha deyin bergen úlylyqtarymyzdy qaytaryp ala almay otyrmyz. Qazaq aqyn-jazushylary,  barynsha, mol audarylyp, keninen nasihattaluy kerek. Sonda ghana bizding kəris serialdaryn jii kóretinimiz sekildi, olar da bizding Beyimbet, Oralhandarymyzdy kóz almay oqityn bolady.

4. Jetistigi – orasan, súrapyl. Ózgeni aitpaghanda, Rahymjan men M.Maghauindi, tipten Amantay men Dəurendi audaryp, әlem oqyrmandaryna oqytshy, әdebiyetimizding biyiktigin sonda sezinesin. Dәuren Quattyng «Mýiiz taraq» shygharmasy mening audarmammen monghol tilinde jaryq kórip, oqyrmannyng ystyq yqylasyna ie boldy. Ótken kýzde sony Mend-Oyooo dos «Aziya prozasy» antologiyasyna engizuge rúqsat aldy. Osy orayda,   ədebiyetti ýilestirushi qyzmetin (menedjment) jandandyru qolgha alynu kerek dep oilaymyn.

5. Ortaq problema joq. Alshaqtyq,  qoghamdyq sanadan tuyndaghan problemalar bar. Bizding ədebiyet, kitap naryghy əli de sol kommunistik sanamen óristep keledi. Naryqtyq elderde, mysaly, mende ýilestirushi, baspager, ýgitteushi... siyaqty mening bir ólenimdi myngha balap, naryqqa ótkizetin «kəmirsanttarym» bolady, delik. Olar meni ýstelge otyrghanymnan bastap jarnamalaydy. Bir ólenimnen keminde myng dollar tabys tabady. Bizde әdebiyet – kəsip emes, óner qaghidasy retinde úlyqtalady. Batysta, kerisinshe, ədebiyetke óner túrghysynan góri, kəsip retinde qarau beleng alghan. «Ádebiyetti ýilestirushi» qyzmeti aitarlyqtay qolgha alynsa, qalamgerlerding jaza týsuine, jazu arqyly adal paydagha keneluine  jol ashylar edi. Sóite túra, bərimiz ortaq bir nərsege – әdilettilikke, alamgershilikke, tabighilyqqa, adamy qasiyetti qorghaugha, oi-sanamyzdy jetildirip, aqiqatqa jaqyndaugha bar kýshimizdi salar edik.

Abai.kz