«Jastar jyly» dep bórikti aspangha atyp jatyrmyz. Biraq, әlemdik ghylym men bilimdi ana tilimizde tasqa basylghan kitap týrinde júrtqa tanytyp, sodan ózderine nәpaqa tabugha tiyis jas baspagerlerdi dayyndaugha memlekettik dengeyde mýddeli emestigimizdi nemen týsindiremiz?

Qalu aghamyz «Esly ne budem kormiti svoi nasionalinui avtorskui, redaktorskui y perevodcheskuy shkoly, budem kormiti chujiye» atty maqalasynda dәl osy mәseleni últtyq problema retinde kóterip otyr eken. Atalghan maqalany «Abai.kz» oqyrmandaryna audaryp úsynghandy jón kórdik...

Latyn Amerikasynyng birqatar elderinde jergilikti halyqtardyng últtyq tilinde nәpaqa tabushylyq jolgha qoyylmaghandyqtan ispan men portugal tilderi óz ýstemdikterin saqtap qala aldy.

Al, endi tәuelsiz Qazaqstangha keler bolsaq, 30 jyldan beri әleuetti orys tilining yqpalynan qara ýzip shygha almay kelemiz. Memleketting qazaq tiline qatysty basty kinәrat-talabynyng biri asa qymbat túratyn zertteuler nәtiyjesi, engizuler, memlekettik tildi nasihattau esh opa bermey, ónerkәsipte, shiykizat salasynda, qarjy-banki jәne ómir men sharuashylyqtyng ózge de salalarynda esh qajetsiz bolyp qala berude. Tóreshildikting (burokratiyanyn) mýddesi azamattyq qogham qúrushy onyng jergilikti túrghyndarynyng tiline kereghar bolyp otyr. Osyghan oray balamaly damu jýiesin ómirge әkelu qajettiligi tuyndauda.

Dәl qazir biz elimizdegi BAQ jәne baspa-kitap saudasy keshenindegi avtor, redaktor hәm audarmashylardyng mәrtebesi men róli әli kýnge esh naqtylanbaghanyn anyq bilemiz nemese bek jaqsy úghynamyz. Osy orayda bәri de óz salalaryndaghy avtor, redaktor hәm audarmashylardyng medisina, ghylymiy-tehnikalyq, ekonomikalyq, zangerlik, pedagogikalyq, agroónerkәsiptik nemese biznes salasynda últtyq tildi әlemdik, onyng ishinde tuystas týrki tilderindegi termin jәne sóz oramdarymen bayyqtyryp damytyp otyrghandyghyn biledi әm týsinedi. Biraq avtor – redaktor – audarmashygha qatysty startap-baspager arqyly 18 mln azamattan túratyn naryqqa, últtyq kitap naryghyna shygharugha baylanysty «Qazaqkitap» memkonsernining 1560 kitap dýkeni 1997-1999 jj. jekeshelendiru kezinde sol kezdegi aqparat biyligin qolyna ústanghandar tarapynan talan-tarajgha týsip ketkendiginen esh shara qyla almay otyr.

Endi kelip, biylik qazaq tilining ayasy tarlyghynan әm qoldanylu mýshkildiginen qútyludyng birden biri joly dep ýshtúghyrly til sayasatyn algha tartyp, ghylymiy-tehnikalyq progresting sonyna tabighaty bizge jat aghylshyn men orys tilin damytu arqyly jetemiz dep jelpinip otyrghan jayy bar.

Al, endi sonda aghylshyn tili últtyqtan keyin ekinshi orynda túratyn europa tilderi, japon, kәris, qytay tilderi nege damyp jatyr?  Bir angharatyn dýnie olardyng barlyghynda tizgindi óz qoldarynda ústanghan: ispan, itali, polyak, nemis, fransuz, japon, kәris, qytay tilderinin  arqasynda eng aldymen últtyq BAQ pen kitap basyp shygharu joghary dengeyde damyghan. Qay jerde últtyq kitap naryghy damyghan bolsa, sol jerde últtyq til damityn bolady. Avtorlyq, redaktorlyq hәm audarmashylyq mektepterdi tek damyghan últtyq kitap naryghy asyray alady. Al Frankfurt, Niu-York, Tokio, London, Leypsiyg, Dely jәne t.b. halyqaralyq kitap jәrmenkeleri әlemning әr týpkirinen kelgen kitap saudagerlerining basyn qosyp, avtorlyq qúqyqty satyp alu men satugha týrtki bolady. Mening jan jýregimmen qalaytynym olardyng arasynan ózderining avtorlyq, redaktorlyq hәm audarmashylyq mektepterin týze bilgen, qazaq tilin әlemdik mәdeny kontentpen bayyqtyrghan jas qazaq startap-baspagerlerining boy kórsetui bolar edi. Biraq ondaylar әzirge joq, ol ýshin kitap taratu infraqúrylymyn qayyra týletip, kitapqa salynatyn QQS joyyp, qazaq tildi baspa ónimin tasymaldaudyng poshtalyq tariyfin Almaniyadaghyday 3-5 esege azaytugha qol jetkizuimiz kerek. Mine sol kezde ghana jas startap-baspagerler boy kórsetetin investisiyalyq ahual tuyndaydy.

Óitkeni, biz dinimiz órken jaiy ýshin songhy jiyrma jylda qalay 3000 meshitti boy kótertsek, tap solay nemese resey narghyna boy bermeytin bәsekege qabiletti araq-sharap óndirisin qalay jolgha qoya bilsek, tap solay etuimiz shart. Osy orayda bizding haram dýniyeni auyzgha alyp otyrghan sebebimiz: Qazaqstanda araqqa salynatyn aksiz salyghy kórshi RF qaraghanda 3-4 ese tómen. Demek, biz kitap saudasynyng bәsin qyzdyru arqyly tilimizdin, mәdeniyetimizdin, oqu-bilimimizdin, qoghamdyq ómirimizding qazaqtanuynyng kósegesin kógerte alamyz.  Dat aityldy, zang shygharushy deputattar, әlde sizder tek atqarushy biylikting jan torsyghy notarialdyq kensening mýskinisizder me?

Joq qazaq kitabynyng janashyrysyzdar ma? Mine osyny ashyp kórsetetin kezderiniz tudy?

Týiin. Kitap ana tilimizde últqa jetpey biz eshqashan úshpaqqa jetpeymiz. Ózge tilde kitap shygharyp, onymen qazaqty әlemdik órkeniyetke jetkizemiz deushilik últty ruhaniy-mәdeny mәngýrttendirudi kózdeushilik. KSRO kezindegi orystandyru sayasatynyng janasha kórinis tabuy. Qazaqty tek tәuelsiz baspasy men ana tilindegi kitap qana últ retinde saqtap qalady. Osyny týsinetin kez keldi.

Ábil-Serik Áliәkbar

Abai.kz