Ótken tarih qyzyq. Ony joqqa shygharugha bolmaydy. Desek te, jýrip ótken jolgha qaraudyng da jóni bar. Óitkeni ótkendi syzyp tastay almaysyn. Sanadan da... Biraq әlemdik geosayasattyng arasalmaghyn tarazylap otyrghan KSRO-day alyp memleketting 70 jyl ghana ómir sýrip baryp, tarih qoynauyna ketui kimdi de bolsa tolghandyrmay qoymaydy. Jaraydy, imperiyalyq memleketting qúrdymgha ketui jana memleketterding tәuel­sizdik aluyna jol ashty. Biraq...
Bәribir ótken qoghamnyng tolyq ashyl­maghan sayasatyna ýnile bergimiz keledi. Onyng sebebi bar. Óitkeni KSRO-day alyp memlekette ashyqtyq pen jariyalylyq bolghan joq. Býgin ghoy, demokratiyalyq qúndylyqtargha qadam basqan tústa biz barlyghynan da habardarmyz. Internettik baylanys kýsheydi, aqparat kóz aldynyzda túr. Internetti qos ta, keregindi ala ber. Al búryn...
TASS-tyng ghana mәlimetin aqiqat dep úghatyn últtyq sana tәuelsizdikten keyin ghana janghyrdy. Býgin biz Obama men Medvedevtin, Putin men Sarkoziydin, Merkeli men Berluskoniyding qansha ailyq alyp, qanshasyn jaratatynyn bilemiz. Oghan tandanbaymyz da. Al KSRO kósem­derining qansha ailyq alatynyn bilmey keldik, bilmey de óstik. Býgin bәri qyzyq. Óitkeni ótken qogham - tasbauyr, ótken dәuir - qúpiya. Sonymen...

Ótken tarih qyzyq. Ony joqqa shygharugha bolmaydy. Desek te, jýrip ótken jolgha qaraudyng da jóni bar. Óitkeni ótkendi syzyp tastay almaysyn. Sanadan da... Biraq әlemdik geosayasattyng arasalmaghyn tarazylap otyrghan KSRO-day alyp memleketting 70 jyl ghana ómir sýrip baryp, tarih qoynauyna ketui kimdi de bolsa tolghandyrmay qoymaydy. Jaraydy, imperiyalyq memleketting qúrdymgha ketui jana memleketterding tәuel­sizdik aluyna jol ashty. Biraq...
Bәribir ótken qoghamnyng tolyq ashyl­maghan sayasatyna ýnile bergimiz keledi. Onyng sebebi bar. Óitkeni KSRO-day alyp memlekette ashyqtyq pen jariyalylyq bolghan joq. Býgin ghoy, demokratiyalyq qúndylyqtargha qadam basqan tústa biz barlyghynan da habardarmyz. Internettik baylanys kýsheydi, aqparat kóz aldynyzda túr. Internetti qos ta, keregindi ala ber. Al búryn...
TASS-tyng ghana mәlimetin aqiqat dep úghatyn últtyq sana tәuelsizdikten keyin ghana janghyrdy. Býgin biz Obama men Medvedevtin, Putin men Sarkoziydin, Merkeli men Berluskoniyding qansha ailyq alyp, qanshasyn jaratatynyn bilemiz. Oghan tandanbaymyz da. Al KSRO kósem­derining qansha ailyq alatynyn bilmey keldik, bilmey de óstik. Býgin bәri qyzyq. Óitkeni ótken qogham - tasbauyr, ótken dәuir - qúpiya. Sonymen...
Al ómirge sosialistik qúndylyqtardy alyp kelip, kommunistik jana qogham ornatugha talpynghan proletariat kósemi qansha jalaqy aldy? Búl býgin de qyzyq. KSRO qoghamynda joghary dengeydegi she­neunikterding jeke ómiri memlekettik qúpiya retinde saqtalyp keldi. «Kremli buhgal­teriyasy» Leniyn, Staliyn, Brejnev, Cher­nenko, Andropovtardyng jalaqy jónindegi vedomstvosynyng syryn ashqan joq. Býgin ghoy, demokratiyalyq prinsipterge jәne salyqqa qatysty zandylyqtargha sәikes kez kelgen sheneunik tabys deklarasiyasyn jariyalaydy. Desek te, KSRO kósemderining ailyq tabysy qansha boldy?
Jalpy sosialistik jýiege jol salushy, әlemdik tónkeristing kósemi Leninning ótken ghasyrdyng basynda qol qoyyp ketken núsqauy KSRO-da 1979 jylgha deyin oryn­dalyp keldi dep qorytyndy jasaugha bo­lady. Atap aitar bolsaq, memlekettik qyz­mette jýrgen joghary sheneunikterge kóldeneng tabyspen ainalysugha tyiym salyndy, tipti qalamaqy alugha da rúqsat etilmedi. Sonymen, proletariat kósemining ailyghy 500 som shamasynda boldy deydi derekkóz. «Búl jalaqy Leninning ómir sý­ruine tolyq jetti» deydi kóne tarihty qoz­­ghaghan múraghat. Alayda Lenin halyqtyng sol kezdegi hal-jaghdayyn tolyqqandy týsine otyryp, jalaqysyn arttyrudan birneshe ret bas tartty degen derek bar. Áytse de, biyliktegi búl qarapayymdylyq biylik basyna jez múrt Stalin kelgennen keyin ondaghan jyl ótken song baryp búzylghangha úqsaydy. Atap aitar bolsaq, Bas hatshy Stalin Jana ekonomikalyq sayasat kezeninen bastap 1935 jylgha deyin 225 som jalaqy alyp, aiyna 6 som 75 tiyndyq partiyalyq jar­nasyn tólep kelgen kórinedi. Áriyne, búl uaqyt kenestik kezenning eng auyr jyldardy bastan keship, asharshylyq ornap, elde «ýlken terrordyn» bastau alar túsy eken­digin eskersek, búl ailyqty tómen deuge kelmes. Kremliding jana qojayynynyng alghash ret ailyq ta­bysy 1935 jyly kýrt kóterilgenin aita ketu kerek. Búl búl ma, kenesting ishki, yaghny «halyq jaularyna» kýresti kýsheytken Stalin keler 1936 jyl­dyng aqpanynda jalaqysyn 1200 somgha kóbeytti, onyng búl kezende partiyalyq jar­nasy 36 som qúraghanyn aita ketu kerek. Negizinen, búl qarjygha shalqyp ómir sýruge bolatyn edi: óitkeni sol kezende KSRO óndirisindegi ortasha ailyq jalaqy kósem­dikinen 5 ese tómen boldy. Al soghystyng ayaqtalar túsynda «halyqtar kósemi» aiy­na 2000 som jalaqy aldy. Úly jenisten keyin 1947 jyly Stalinning el aldyndaghy en­be­gi es­ke­rilip, onyng tabysy 10 myng somgha jetti. Alayda KSRO-nyng memlekettik sheneu­nikteri alatyn eng joghary tabysty Nikita Hrushev biylik basyna kelgennen keyin birden tómendetti deuge bolady. Ol 1949 jyly Ortalyq komiytetting hatshysy retinde 800 som alghany belgili. Al Ortalyq komiytetting birinshi hatshysy qyzmetine kelgen kezde de ol osy kólemdegi jalaqyny qanaghat tútty. Ol biylikte bolghan jyldary birde-bir ret syiaqy almaghan kórinedi. Otstavkagha ketkennen song 2 aidan son, 1965 jyldyng qantaryna deyin 800 som kólemin­de ailyq alyp túrghan. Tek sodan keyin baryp oghan 500 som kóleminde odaqtyq dәrejedegi zeynetaqy taghayyndalghan eken. Hrushev ómirining sonyna deyin osy kólemde zey­netaqy alyp kelgen jalghyz Kremli qo­jayyny bolyp tabylady.
Leonid Iliich Brejnev Hrushevting jalaqygha qatysty ústanymyn joyghan joq, ol da 9 jyl boyy aiyna 800 som ailyq alyp keldi. Tek 1973 jyldan keyin ghana onyng materialdyq iygiligi artty, 1973 jy­ly oghan «Halyqtar arasyndaghy beybit­shilikti nyghaytqany ýshin» halyqaralyq Lenindik syilyq berildi. Sóitip, onyng jalaqysy 25 myng somgha kýrt artty. Ol ol ma, 1970 jyldardyng ayaghyna qaray kenes әdebiyetine jana esim kelip qosyldy. «Ma­laya zemlya», «Selina» jәne «Vozrojdeniye» kitaptary ýshin Leonid Iliich Brejnev kónil tolatyn qalamaqy alyp túrdy. Brejnevting әl-auqaty 1979 jyldan bastap «jaqsara» bastaghanyn aita ketu kerek. 1979 jyldyng shildesinde 21132 somnyn, 1980 jyl­dyng mamyr aiynda 17780 somnyn, osy jyldyng jeltoqsan aiynda 30150 somnyng partiyalyq jarnasyn tólegen. Mәskeude olimpiada bastalghan 1980 jyly Bas hatshynyng jeke tabysy 78349 somdy qúraghan, al 1981 jyly 121728 somgha jetken kórinedi. «KSRO-ny basqarghan 20 jylgha juyq uaqyt ishinde Brejnevting qarjysy jar­ty million somgha jetti» deydi orys bas­pa­-sózi. Áriyne, múnyng barlyghy da - Brej­nev­ting әrtýrli tuyndylar men syiaqy­lardan týsken tabysy. Al 1979 jyly bas hatshynyng jalaqysy 1582 som bolghanyn aita ketu kerek.
1982 jyldary alyp imperiyany bas­qarghanymen, biylikte kóp bola almaghan Yuriy Andropov aiyna 1200 som aqsha alyp túrghan. Biraq ol Bas hatshy bolyp saylan­ghannan keyin ol osydan 40 jyl búrynghy Stalin dәuirdegi 800 somdyq ailyqqa qayta oralghan kórinedi. Alayda Brejnev sekildi ol da qalamaqydan kóp tabys tapqan. 1984 jyldyng qantar aiynda onyng tabysy 8815 somgha jetken kórinedi. Búdan keyin biylikke kelgen Chernenko da sta­lindik-andropovtyq dәuirdegi 800 somdyq ailyqpen kýn kórgenge úqsaydy. Alayda ol da Brejnev sekildi әrtýrli partiyalyq konferensiyalarda sóz sóilep, onyng bayan­damalary jii kitap bolyp jaryq kórgen. Mysaly, 1984 jyldyng mamyr aiynda onyng jalaqysyna qalamaqylyq ýsteme retinde 1200 som, mausym aiynda 1700 som qosylghan eken.
Al KSRO-ny tarih qoynauyna jibergen Mihail Gorbachev 1990 jyldargha deyin ózining ailyq tabysyn ózgertken joq, 800 som kóleminde tabys tauyp keldi. Tek Preziydent bolghannan keyin ol 3 myng kó­leminde ailyq tabysqa ie boldy. Alayda búl Gorbachevting jalaqysy ghana. Kóp sói­lep, bayandamalarynyng bәrin kitap etip bastyrghan Gorbachev te qalamaqygha qa­ryq boldy. Gorbachevting basqaru dәuirinde el­-ding әl-auqaty nashar bolghanymen, Pre­ziydentting jaghdayy tómen bolghan joq. Ol sózuarlyqqa salynyp, KSRO-ny kelmeske jiberdi. Alyp el imperiyany «qayta qúra­myn» dep qúrtty. Osy qadamymen tarihta qaldy.
...Qúpiyalylyqtyng bolghany da qúndy shy­ghar. Biraq búl ótkendi kókseu emes. Aqiy­qaty, biylik pen búqaranyng әl-auqaty­nda alshaqtyq bolsa, sol qiyn...

Berik BEYSENÚLY

http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=9008&Itemid=2