Senim – memleketting tiregi

Jalpy, Últtyq qoghamdyq senim kenesi degen ataudyng ózi manyzdy mәselelerdi menzeydi. Sebebi sayasiy-әleumettik әdebiyette senim – ýlken bir filosofiyalyq, ekonomikalyq, psihologiyalyq mәsele. Amerikanyng ataqty әleumettanushysy Frensis Fukuyama jazghan «Senim» degen ýlken enbekte osy senimning әrtýrli qyrlary ashyp kórsetilgen. Sondyqtan búl kenesti kelisim kenesi, dialog deuge bolar edi, biraq senim atauy tandalghandyqtan bizding qoghamdaghy ýlken mәselelerdi sheshuding jolyn izdegendey әser qaldyrady.

Senim degen sózding ózinde eki maghy­na bar. Biz kóbine kóp senim – «vera», nanym-senim, diny senim, qúlshylyq etu, diny merekeler, diny dәstýrler, sonyng tóniregindegi senim degen sózdi kóbirek aitamyz. Al ekinshi jaghy «doveriye» sózine balanatyn senimdi alsaq, búl ózara senim – qoghamnyng negizi. Qogham jalpy senimge negizdelgen. Óitkeni mem­leket halyqqa senedi, al halyq elding jo­gharghy biyligine, Parlamentke, armiya, po­lisiyagha senu arqyly sayasiy-qúqyqtyq jolmen memleket qalyptasady. Mine, búl – ózara senim. Senim bol­may, el bolu qiyn. Senimning maghy­nasy terende, ol – bir memlekette túratyn últ ókilderinin, diny úiym­dardyng bir birine senimi. Árbir otbasynyng ózi senimge negizdelip qúrylady. Kórshilerding senimi de osy sanatqa kiredi. Senim qoghamnyng irgesin qalaydy. Al qoghamnyng biylik pen onyng tarmaqtaryna senimining azangy memleketke ýlken qauip tughyzady.

Qoldanysta mynaday bir teoriya bar – eger de bir bankting salymshylary sol bankke senbey, birte-birte sol bank­ten ózderining qarjylaryn ala berse, bank bankrotqa úshyraydy. Sol siyaqty azamattardyng memleketke senimi azaysa, kóptegen әleumettik toptardyng memleketke degen senimi әlsirey berse, búl ainalyp kelgende sol memleketting ózine qauip tughyzatynyn Kenes ókimetining túsynda kórdik. Son­dyqtan senim – memleketting irgeta­sy túrghysynan qaraytyn bolsaq, psiy­ho­logiyalyq ta, moralidyq ta ýlken kategoriya ekenin kóremiz. Qoghamnyng azghyndauy osy senimning azangynan bastalady da qogham ýlken ruhany moralidyq qiyndyqtargha úshyraydy. Mine, nege biz býgin osy senim kenesin qúrdyq? Nege senim dep atadyq? Negizinde songhy jyldary memleketke halyqtyn, qoghamnyng senimi azayghanyn moyyndau kerek. Qogham tarapynan memlekettik apparatqa, mem­lekettik qyzmetkerlerge, qogham­daghy órship ketken jemqorlyqqa, poliy­siyanyng úrdajyq sayasatyna belgili bir dengeyde senimsizdik qalyptasty. Oghan qosa demografiyalyq toptardyng Qazaqstannan basqa jaqqa qonys audara bastauy da elge degen senimning azaya bastaghanyn kórsetedi.

Sonymen birge qoghamda senim azay­ghan­nan keyin qogham azamattarynyng ekin­shi bir minezi kórindi. El ishinde jii qylang beretin jaghymsyz, abyroysyz ister ainalyp kelgende qogham tarapy­nan barlyghy da jemqor, barlyghy da úry, barlyghy da alayaq degen oy tu­ghy­­zyp, pikir qalyptastyryp, memle­ket­­ting be­de­line airyqsha núqsan keltirude. Mysaly studentterge dәris oqu barysynda, keyde olardy ashyq әngimege tartyp, jeke oilaryn biluge tyrysamyn. Sonday sәtterde studentterding birbetkeylikpen bәrin qaralaugha dayyn túratyny bayqalady. Biraq ish tartyp әngimelesu barysynda, sonday qaralaushy pikirdegi studentting әkesi shaghyn kәsipker, aghasy memlekettik qyzmetker, taghy bir tuysqandary jauapty qyzmetterde ekenin aitady. Sol sәtte odan әkeng de, aghalaryng men tuysqandaryng da alayaq әri úry ma dep súray qalsanyz, etjaqyndaryna shang juytpay, mening tuystarymnan basqasynyng bәri sonday ekenin aitady. Búl ainalyp kelgende, qogham mýshelerining psihologiya­sy ózgergenin, birjaqty qaralaugha dayyn túratynyn kórsetse kerek. Al búl jaghday bizdi oilandyruy tiyis. Eger elimizde senim әlsirey bastasa, týptin-týbinde el bolyp qaluymyzgha ýlken qauip tóngeli túr. Mine, osynday ashyq aityluy tiyis mәseleler ekshele kele, búdan da zor qiyndyqtardyng aldyn alu ýshin Últtyq qoghamdyq senim kenesi qúryldy dep oilaymyn.

Endigi kezekte Últtyq qoghamdyq senim kenesining qúramyna kimder kirdi degen saual tuyndaydy. Kenes mýshelerining tizimine qarap otyryp, negizinen jeke azamattyq pozisiyasy bar, mәseleni tura aitatyn, búra tart­paytyn, belgili bir adamdar men top­tardyng mýddesi emes, memle­ket­tik mә­sele tónireginde oilanatyn adam­dar­dyng kóptep kirgenine ishtey riza boldym.  Biraq kenes mýshelerining qatarynan әli de bolsa demokratiyalyq mәdeniyeti tómen, qúldyq sezimnen aryla almay jýrgen adamdardy da bayqadym. Eng bastysy, aldaghy uaqytta jogha­ryda aitqan eki sanattaghy adamdar­dyng qay toby basym bolady? Eskishe jýrudi qalaytyndar ma, demokratiyalyq jan­ghyru jolyn tandaghandar ma? Mine, dәl osy jerden bolashaqqa degen ýmit pen senim qatar tuady. Óitkeni 2000 jyldardyng ortan belinde elimizde dәl osy keneske úqsas Demokratiya jәne azamattyq qogham mәseleleri jónindegi últtyq komissiya qúryldy. Sol komissiya qúramynda kóptegen alghyr, tereng oily azamattar júmys istedi. Komissiyanyng әrbir otyrysynda úiymnyng atyna say keletindey, demokratiya men azamat­tyq qoghamdy janghyrtugha baylanysty kóptegen pikirler qyzu talqy­la­nyp, tyng úsynystar aityldy. Shyn mәni­sinde, elimizde dәl qazirgidey jaghday qalyptasaryn sol komissiya mýsheleri anyq sezindi dep aita alamyn. Endi onyng mәnisin ashyp aitar bolsam, ghylymy túrghydan kelgende eshqanday da preziydenttik basqaru jýiesi minsiz bolmaydy. Áriyne, búl jýiening artyqshylyghyn da esten shygharmaghan abzal. Bizding elimizge dәl osy preziydenttik basqaru jýie­sining paydasy kóp boldy. Sebebi tәuel­siz­dikting alghashqy jyldary aldymyzdan shyqqan әleumettik-ekonomikalyq qiyndyqtar kóp bolatyn. Oghan qosa, el birligine qarsy ishki-syrtqy kýshter de antalap túrdy. Sol kezde bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharyp, әleuetti qiyndyqtardy enseruge tek preziydenttik basqaru jýiesi ghana qabiletti edi. Óz basym Parlament deputaty retinde elimizding tútastyghyn qalap, endigi jerde qyryq pyshaq bolyp ai­tysyp-tartyspay, halqymyzdy ekono­mikalyq daghdarystan aman alyp shyghyp, demokratiyalyq jolgha salu pozisiyasynyng jaqtaushysy boldym.  Alayda uaqyt óte keybir ýmitter aqtalmady. Preziydenttik basqaru jýiesining әlsiz tústary da kórine bas­tady. Jalpy, búny saylau jýiesining olqylyqtaryna qarap-aq baghalaugha bolady. Onyng ýstine kóp jaghdaylarda jaqsy iydeyalardy iske asyrugha kelgende mazmúny búrmalanyp, tek atauy ghana qalatyn jaghdaylar kezdesti. Mәselen búrynghy komissiyanyng túsyn­da kóptegen azamattar saylau turaly zangha ózgeris engizudi úsyn­dy. Sóitip búl úsynys ekshelene kele bir mandattyq saylau jýiesi aly­nyp tastalyp, sayasy úiymdar bәseke­les­tik negizde baghdarlamalaryn ja­riya­lap, jengenderi zang shygharushy organ­daghy oryndardy iyelenetin boldy. Búl qabyldanghan iydeya syrttay qaraghanda jaqsy bolyp kóringenimen, kemshilikteri de barshylyq. Mәselen sol jeniske jetken partiyalardyng tizi­mi boyynsha Parlamentke halyq ara­syn­da tanymaldyghy tómen, sayasy bel­sen­diligi әlsizdeu adamdar enip, búl da bolsa qogham tarapynan әli kýnge týsin­beu­shilik tughyzyp keledi.

Ótken shaqtaghy osynday kemshilik­ter esepke alyna kele Últtyq qogham­dyq senim kenesi atyna zaty say bolyp, demokratiyalyq shynayy joldy tandaghany dúrys. Oghan qosa, jalpy әrtýrli pikirdegi adamdardyng mýd­de­lerin ýilestirip, olardy bir iydeyagha úiystyryp, ortaq bir sheshimge kelu óte qiyn. Mәselen, búrynghy komiys­siya biylikti qoldaytyndardyng ba­sym­dyghymen kóptegen kókeykesti mәsele­lerge kelgende belden basyp, ózderine ontayly sheshim shygharyp otyrdy. Sonyng saldarynan azshylyqtyng kóptegen ozyq iydeyalary men oi-pikirleri jýzege aspay qalyp jatty. Osydan kelip kóptegen azamattar komissiya júmysynan týnilip, bir­te-birte qúramynan shyghyp, aqyry tarap ketti. Endi múnday kelensiz qúby­lys qaytalanbauy kerek. Óitkeni qa­zir bizde dialog mәdeniyeti joq bol­ghan­dyqtan, biz onyng bastauysh mek­tebinen ghana ótip jatqan siyaqtymyz. Son­dyqtan eger osy senim kenesi azshylyq toptyng da, kópshilik toptyng da oiynan shyqsa, ortaq mýddege kelse, azshylyq toptyng ókilderin biz basym dauyspen sheshtik dep, ónmeninen iyterip tastamasa, sol oilarynyn, sheshimderding bar­lyghy ózining ornyn tapqan kezde ghana búl Últtyq qoghamdyq senim kenesining júmysy tiyimdi bolady.

Jalpy, bizding qoghamda Últtyq qogham­dyq senim kenesi nazargha alatyn kýrdelenip ketken mәseleler jet­kilikti. Býginde shýkir, elimiz túraqty kelisim jaghdayynda damyp keledi. Songhy 30 jylda týgel bir úrpaq osy keli­sim mәdeniyetining yqpalymen tәr­biyelendi. Degenmen, memleket tara­­pynan qoldau kórip, ana tilin, dinin, mәdeniyetin damytugha erik alghan últ­tyq ortalyqtardyng mem­leket­tik til­ge kózqarasyn zerdeleu óte manyz­dy mәselelerding qatarynda túr. Olar­dyng mýsheleri Qazaqstan halqy As­sam­bleyasynyng sessiyalarynda tәtti sóilegenimen, balalaryna qazaq tilin ýiretuge, qazaq mektebine beruge әli de bolsa asyqpay otyrghany kózge úryp túr. Demek, osy aradan elding bola­sha­ghy­na senim dengeyi bayqalady.

Sonymen qatar músylmandyqqa bet búrghan qazaq jastaryna memle­ket­tik, qoghamdyq kózqarasty qayta qarau da kezek kýttirmes mәseleler­ding biri. Mysaly, biylik tarmaqtary búl ýderis­ten qorqynysh izdeydi. Kóbi mú­syl­mandyq pen terrorizmning araji­gin ajyrata almaydy. Polisiya qyz­­met­kerleri ókilettikterin asyra paydalanyp, meshitke baratyn jas­tardy týrtpektep, tyrnaq astynan kir izdeuin toqtatar emes. Búl – ózekti mәsele. Óitkeni din degenimiz tek nanym-senim, dәstýr ghana emes, ol – ýl­ken mәdeniyet. Qazir biz osy ýlken mә­de­niyetten jastardy aulaqtata tәr­biyelegimiz keledi. Ótkendi eske týsi­­rip, bir sәt oilanar bolsaq, Alash kósem­­derining barlyghy da әuelgide mol­dadan bilim alghan adamdar. Mol­da­nyng aldynda әrip tanyp, keyin Resey men basqa elding joghary oqu oryn­darynda bilim aldy. Sol jas kezin­de sana­syna singen imandy­lyq búlar­dy qazaq­tyng últjandy aza­maty, mem­leket qay­ratkeri etti. Sondyq­tan da senim mәselesin óte terennen qaras­tyrghan jón. Olay bolsa, osy Últ­tyq qoghamdyq senim kenesining qúra­mynda Qazaqstan Músylmandary diny bas­qarmasynyng ókilderi nege joq?

Búl aitylghandardyng barlyghy – mening jeke pikirim jәne ony aqiqat dep esepteuge da qaqym joq. Óitkeni kez kelgen adam qanday lauazym iyesi bolmasyn, men bilemdikke salynyp, aqiqatqa ýstemdik etuine bolmaydy.

Kýni keshe qúrylghan Últtyq qogham­dyq senim kenesining aldynda qyruar is túr, olardy sheshu joldarynyng onay bol­maytynyn da sezemin. Onyng júmy­synyng nәtiyjesin de uaqyt kórsetedi. D­egenmen, kópshilik qalaghan Últtyq qo­gha­mdyq senim kenesi qú­ryldy, Iske sәt!

Amangeldi Aytaly,

filosofiya ghylymdarynyng doktory, professor

Abai.kz