Studenttik shaq – jastyq oty jalyndap túrghan sәttegi eng qimas, qyzyqty kezenning biri. Osynday  sәtterding birinde 2018 jyly jaz mezgilining alghashqy aptalyghynda óndiristik tәjiriybe barysynda әl-Faraby atyndaghy QazÚU Filologiya jәne әlem tilderi fakuliteti qazaq tili men әdebiyeti mamandyghynyng 4-kurs studentteri tarihtan talay syr sherter kóne qalanyng biri Semeyge sapargha shyqtyq. Jetekshimiz әri Ahmet Baytúrsynúly múrajay-ýiining diyrektory Rayhan Sahybekqyzy men toptaghy alty qyz shyghysty betke alyp, tarihy ólkeni kóruge asyqtyq. Jýitkigen poyyz bizding tilegimizdi qúp kórgendey bir tәulik ishinde Ertisti basyp ótip, Semey qalasyna taban tiredi.

Barghan betten ayaghymyzdy jerge tiygizbey, qonaghyn Qúdayynday syilap kýtken Abaydyng Memlekettik qoryq-muzeyining diyrektory Jýnisbekov Bolat aghay men Sapar, Núrlan, Núrjan aghaylargha alghysymyz sheksiz. Alghashqy kýni tórt birdey muzeydi aralap, Últ janashyrlaryna qoyylghan eskertkishterdi de kórip qayttyq. Abay múrajayyn tolyqtay aralatyp, týsindirgen Núrjan aghay múndaghy qoljazbalar, saqtalghan dýniyelerding qúndylyghy jәne aqynnyng ómirine qatysty derekter men onyng ólenderin saralap ótti. Odan song bet alghan jerimiz Abaydyng óz zamanynda at basyn búryp kelip, keter jәne Álihan men Mirjaqyp atamyzdyng túrghan ýii, últ qamy ýshin janashyrlardyng bas qosar jeri, qazirgi «Alash Arystary–Múhtar Áuezov múrajayy» bolyp atalady eken.

Túnghysh Alashtyng muzeyi atalghan búl meken Semey qalasyndaghy Abay Qúnanbayúly týsip jýrgen ýilerding biri jәne 1992 jyldan bastap Abay qoryq-muzeyining bir bólimi sanalatynyn tarihshy Múratbek Kenemoldin aghay tanystyra aityp shyqty. Tarihymyzdyng qaynar kózi ispettes bolghan ýige ishtey taghzym ete qadam bastyq. Ýiding birinshi qabatynda Álihan Bókeyhan, ekinshi qabatynda Mirjaqyp Dulatúly túrypty. Ýy negizinen Abay, Maghauiya, Aqylbay, Ghabdolla sekildi janashyrlar kómektesip satyp әpergen Abay auylynyng adamy Ániyar Moldabaevtiki bolghan.

Muzeyde qoyylghan Gýlnar Mirjaqypqyzynyng esteligi boyynsha, Álihan men Mirjaqyp 1921-1922 jyldary osynda túrghan. Astynghy qabatyn tanystyrghan Janat Mashútqyzy apay Álihan atamyzdyng ústanghan zattaryn kórsetip, odan әri qyzyqtyra týsti. «Tiri bolsam, qazaqqa qyzmet qylmay qoymaymyn» degen sózin eske alyp, mәngilik oryndamaqqa bekine kelesi múrajaygha jol tarttyq. Endigi baghytymyz–Ólketanu muzeyi. Ekskursiya jetekshisi Miras aghay Semey ólkesindegi týgeldey derlik qúndylyqtarmen tanystyryp ótti. Múrajaygha qarsy bette Tәuelsizdigimizding jarshysy bolghan Qayrat Rysqúlbekovtyng eskertkishine de toqtalyp kettik. Qyzyqtap jýrip uaqyttyng qalay ótkenin bilmey qalyppyz. Shohan Uәlihanovtyng jaqyn dosyna ainalghan orys jazushysy F. Dostoevskiy muzeyine de at basyn búrdyq. Onyng ómir joly men shygharmashylyghynan habardar etken Júldyz apay jazushy túrghan ýiindegi paydalanghan zattardy kórsetti. Qúshaq jaya qarsy alghan muzey qyzmetkerlerine alghys aityp, әr qyzyqty sәtti eske ala alghashqy kýnimizdi qimay tәmamdadyq.

Ekinshi kýn tipten erekshe ótti. Abay men Shәkәrimning mazary ornalasqan jәne Úly aqyn men Úly jazushynyng múrajay-ýiin kóruge asygha Jiydebay-Bórilige jolgha shyqtyq. Eng alghash toqtaghan jerimiz Múhtar Áuezovtyng «Qorghansyzdyng kýni» әngimesinde suretteletin Kýshikbay asuy boldy. Jazushynyng býkil ghúmyry men shygharmashylyghynan habardar Shaqjan aghay batyrdyng jatqan mazary men әngimede jazyqsyz japa shekken Ghaziza qyzdyng beyitin kórsetti. Onan song Abaydyng tughan jerin izdep keler talay Alashtyng shynayy janashyrlary dәm tatqan búlaqtan biz de su iship, ary qaray saparymyzdy jalghastyrdyq.

Múhtardyng alghash kindik qany tamghan Bórilige kelip jettik. Qazir búl jer Múhtar Áuezovtyng múrajay-ýiine ainalghan. Jazushy jýrgen dara jol, onyng shygharmashylyghynan әr bólme habardar etip túrdy. Shaqjan aghay tanystyru arasynda súraq qoya otyryp kóptegen maghlúmattarmen bólisip, dúrys dep tanyp jýrgen dýniyelerimizdi tereninen saralau qajettigin úghyndyrdy. Jiydebaygha barar jolda taghy bir tarihy jerge toqtaldyq. Búl–Enlik-Kebek kesenesi. Sonau jer dauy ýdep túrghan zamanda ru arasyndaghy janjaldyng saldarynan qúrban bolghan qos ghashyqtyng qúrmetine salynghan kesenege toqtalyp qúran baghyshtadyq. Eki jastyng janyna qoyylghan elikting beynesin Shaqjan aghay mahabbattyn, adaldyqtyng simvoly jәne onyng eshqashan aramdyqty bilmeytindigin aitty. Bayansyz mahabbattyng qasiretin tartqan ghashyqtar erligin jyr ete Jiydebaygha qaray bet aldyq.

Eng aldymenen múrajay qasynda ornalasqan Abay men inisi Ospan, Shәkәrim men úly Ahattyng jatqan mazaryna baryp qúran oqyp, ishtey niyet ettik. Qos múnaranyng shyraqshysy bolyp otyrghan Erghazy aghay kiyeli mekenning ereksheligin, qasiyetti ekendigin, sonymen qatar tilegen tilekter Allanyng qalauymen oryndalatynyn aitty.

Mazargha jaqyn tústa taghy eki kiyeli jandardyng zirattary bar eken. Olar – Abaydyng ghana emes, býkil qazaqqa asa qasterli, Ana úghymyn tereninen úghyndyrghan Zere men Úljannyng jatqan jeri. «Abay jolynda» surettelgen qos Ananyng beynelerin kóz aldymyzgha elestete múrajaygha bet aldyq. Muzeydegi ekskursiya jetekshisi Laura apay Abaydyng búl ýidi óz jobasy boyynsha saldyrghanyn aityp basynan-aq yntyqtyra týsti. Ýide negizinen Abay inisi Ospan qaytys bolghan song әmengerlikpen ýilengen onyng jary Erkejanmen túrghan eken.

Múndaghy biz ýshin erekshe janalyq bolghan–sol kezdegi qazirgi bizding tilmen aitqandaghy «múzdatqysh» edi. «Toshala» dep atalghan búl bólmede et saqtalady eken. Kólemi ýlken bólmening ishine tórt aghashty jerden tóbege deyin myqtap qadap, et túratynday jan-jaghynan bútalar shygharypty. Bólme tegis taspen qalanghandyqtan, ishi salqyn. Abay qonaq kýter eki bólme, onyng ústanghan zattary, jary Erkejannyng bólmesindegi dýniyeler sol qalpynda saqtalypty. Sol kezding zattaryna qarap qanshalyqty qúndylyq ekendigin úghyndyq. Aqynnyng biz bilmes tústaryna erekshe toqtalghan Laura apaygha alghysymyzdy bildire qimay qoshtastyq.

Eki kýnimiz eki saghattay zyrghyp óte shyqqanymen, kórgen dýniyelerimiz jan semirtti. Jaqsymen ótken әr minut biz ýshin baghaly boldy. Múndaghy ýlken kisilerding bilgenderimen qosa týigenderin, shalys baspau qajet tústardy úghyndyrghany bizdi jaqsylyqqa, izdeniske odan әri jeteledi. Semeymen qimay qoshtastyq. Áli de kelerimizdi, izdenerimizdi ishtey saralap, bekingendey boldyq. IYә,bizding alghashqy tarihy saparymyz osylay bastaldy. Búiyrsa, jalghasyn tabary sózsiz.

Jansaya Sman

Abai.kz