Qazaq tarihyndaghy islam dinining rólin zerttep  jýrgen tarihshy-dintanushy Jaras Ahanmen elimizdegi býgingi diny ahual, din salasyndaghy onaltu júmystary men teolog mamandardyng jaghdayy turaly súqbatty nazarlarynyzgha úsynamyz.

—  Jaras myrza, siz islamdy tarih túrghysynan zerttep jýrgen tarihshy jәne dintanushy mamansyz. Ruhany tarih turaly jazbalarynyzda jii aitasyz. Býgingi kýni qazaq tarihyndaghy islamnyng rólin dúrys tany alyp jatyrmyz ba?

— Joq, ruhany tarihymyzdy biz әli tolyqtay tany almay jatyrmyz. Tany almay jatqanymyzdyng kesirinen, týrli radikaldyq baghytqa kirip ketken bauyrlarymyzdyng sany artyp ketti. Tarih azamattyq jәne ruhany degen eki bólikten túrady. Qazirgi bizding tarihshylar sonyng azamattyq tarihyn býge-shýgesine deyin zerttep jatyr. Biraq ruhany tarih mýldem zerttelip jatqan joq. Ruhany tarih ne ýshin kerek desek, ol tarih sening bolmysyn, negizin, janyn, ruhyn. Osy tarihtyng ruhany tarihyna birtindep kirgen kezde, qazaqtyng ruhany tarihyn islamsyz týsinu mýmkin emes.  Óitkeni kez kelgen jyrynyz, aqyndardyng sózderi men danyshpandarymyzdyng oilarynda, neshe týrli hikmetter men anyz-әngimelerding barlyghynda islamnyng negizi bar. Sodan zerttep-zerttep kelip qaraghanymyzda, býkil qazaqtyng negizin, bolmysyn qúrap túrghan mәdeny bólikterding barlyghynda islamnyng orny bar ekenin kórdik. Qazir kópshiligimizdng aitatynymyz últjandylyq, islam men últtyq dәstýrdi, mәdeniyet pen senimdi  baylanystyru. Jalang din eshqashan adamdy jaqsylyqqa aparmaytyny týsinikti(óitkeni din sanagha óte auyr nәrse), jalang mәdeniyetpen de adamnyng ruhy oyanbaydy, sebebi, qúdaymen baylanys joq. Býgingi qoghamda bәrimiz músylmanbyz, qazaqpyz degenimizben ishinara birneshe kategoriyalargha bólinip jatyrmyz. Áleumettik jeliler men sayttarda adamdardyng arasyndaghy sózderdi oqysanyz, bizding qasiyetti nәrselerimiz ortaq bolghanymen, әngimemiz ýilespeydi. Búnyng bәri adamnyng ótken ruhany tarihy men ózining diny senimining halyqpen baylanysyp, berilmegenidigi. Búl qalay berildi, adamnyng jany solay tiriledi.

Qazaqstangha naghyz tauhid 90-shy jyldary keldi degen qogham qayratkerleri boldy. Jalpy diny bilimin jetildirgisi keletin jastargha kimdi tyndamaq kerek?

— Bizde Qazaqstan Músylmandar Diny Basqarmasy degen qara shanyraq bar. Ol jerde bilimdi ghalymdar jeterlik. Ol kisiler eshqashan jeke dara óz pikirlerin bildirmeydi, onda kelisilgen týrde Mýftiyattyng tarapynan aitylatyn pikirlerdi qoghamgha taratady. Biraq Mýftiyatta әli kýnge deyin qazaq bolmysy men mәdeniyetin, dәstýrin islammen baylanystyru kesh damyp kele jatyr. Ony biz aityp ta, kórip te jýrmiz. Búghan ne kedergi bolyp  túrghanyn ózim týsinbeymin, әrkim әrtýrli pikir aitady. Qansha degenmen QMDB-nyng abyroyy biz ýshin óte manyzdy, ol bizding qara shanyraq. Dinge qatysty jar astynan jik shyqqan kezde, bizding baghdarshamymyz mindetti týrde QMBD bolady. Biz oghan eshqashan da til tiygizbey, sol qara shanyraqty damytugha qolymyzdan kelgenshe ýles qosyp, tyndar qúlaq bolsa, sypayy syn aita biluimiz kerek. Janaghy qazaqqa tauhid 90-jyldary keldi aghalarymyzdyng sózine kelsek, qazaqta: «Janylmaytyn jaq, sýrinbeytin túyaq» bolmaydy deydi. Ol aghalarymyz qazaqy bolmysty qazir qoghamgha taratyp, aityp jatyr. Biraq ókinishke oray, sol jyldary qatelesken azamattarymyz din ghalymdary emes. 90-shy jyldary bizge әrtýrli qorlar arqyly aghymdar keldi. Bizde din mamandary bolmady, ókinishke oray, bizding shólirkegen keybir qayratkerlerimiz búl azamattarmen baylanysqa shyqty. Biz janylysqandargha qashan da keshirimmen, sabyrmen qarau kerekpiz. Eger ol azamattar qazir qoghamgha, últqa, memleketke, bizding últtyq mýddege qyzmet etip jatqan bolsa, nege ony týsinispeske, keshirmeske?! Al eger әli sol әnin aityp jýrgen bolsa, onda keshiriniz qazaqqa búl jau. Tauhid eshqashan Qazaqstangha 90-shy jyldar kelgen emes. Biz ata-babalarymyz ústanghan taqualyqqa әli kele almay jatyrmyz.

— Nege biz onday kýige týstik?

— Nege desek, sonyng bәri tarihymyzdy bilmegennen. Al ony bileyik desek, bizge Kenes ýkimeti tapsyryspen tarih jazyp berdi. Ol tarih әli kýnge deyin bizding sanamyzda, әli kýnge deyin bizding tarihshylar oriyentelisterding jazghan sózderine, dәiektemelerine qarap, sýienip, kýni býginge deyin sol tarihty jalghastyryp kele jatyr. Bizding tarihymyzdyng kóbisi ótirik, oigha syimaytyn nәrseler bar. Biz tórt myng jyl artqa sheginsek, qazirgi imperiyalardyng eshqaysysy ol kezde joq.  Tórt myng jyldan beri biz saqtyn, ghúnnyn, Týrik qaghanatynyn, odan keyingi Oghyz, Qarahan memleketterinin, Qypshaq handyghynyn, Altyn ordanyn, Qazaq handyghynyng kezinde Orta Aziyany jaulady, Euraziya kenistiginde qalay imperiya boldy degendi keybir azamattar bilmegendikten, solay aityp jatqan shyghar. Sebebi biz eshqashan tauhidten ajyrmaghanbyz. Bir Allagha, arghy-bergi de bir Tәnirge tabynghanymyz tarihta bar. Adam tarihty bilmegen kezde, shatasady. «Adam bilmegenning – jauy» deydi ghoy, radikalizmmen sottalghan azamattarmen súqbat jýrgizuge keybir týrmelerge barghan kezde solardyng kóbisi «ata-babamyz adasqan, dindi ústanbaghan» dep aitty. Sodan keybir radikaldardyng ruyn bilip alyp, atalaryn zerttep, sol rudan shyqqan taqua bolghan, batyr, bi, sheshen bolghan azamattardy aldyna tarttyq. Kóbisi oilanyp qaldy, keybireui maghan: «Mening ata-babamdy tauyp túrsyz, ary qaray osyny zerttey beresiz be?!» dep ótinish aitty. Ghazali: «Adam nege sense, sol onyng әlemi bolady» deydi. Salafitterding syrttan kelgen uahabiylerding әlemine sengeni ýshin biz olardy kinәlauymyzgha bolady, biraq jazghyrmauymyz kerek. Onyng sanasy jau, biraq ózi jau emes. Biz onaltu júmystary kezinde osy nәrselerdi týsinbeymiz. Onyng ózin jau qylyp alamyz. Sosyn bizding sanamyzda «salafit eshqashan onalmaydy» degen pikir qalyptasyp qalghan. Ol óte qate pikir.Salafitter búryn qazaqy bolmyspen jýrgen adamdy qalay salafit qyldy, biz qaytadan ony óz bolmysymyzgha qaytaramyz degen senim bolmaytyn bolsa, ol radikal kýiinde qala beredi.

Jogharyda kópshiligimizding «salafit eshqashan onalmaydy» degen pikirde ekenimizdi atap óttiniz. Múnday pikir qalyptastyrugha ne sebep, teolog mamandardyn  onaltu júmysynda nәtiyje bolmauynan ba, әlde, elimizdegi din salasyndaghy iydeologiyanyng әlsizdigi me?

Bizdegi onaltu salasyndaghy kóp teologtar  kónil ilimin ghylym dәrejesinde tanyghysy kelmeydi. Ókinishke oray, salafitterding adamdardy kinәlaytyn psihologiyasyn keybir mamandarymyz ózderine sinirip alghan. Keybir teologtar syny pikir-talastan qashady. Bizding ortalyq býkil onaltu júmystaryn bir vertikal baghytta úiymdastyruy qajet. Biz ony aityp ta jýrmiz. Ministrlik qanatynda istep otyrghandyqtan qyzmetimdi oilap, múnday olqylyqtardy aitpasam da bolady, biraq halyqty oilasaq búl mәseleler aityluy tiyis. Maghan qyzmet emes, qyzmet etu manyzdy. Bizde maman tandau mәselesinde qyzmetting qúly bolghan adamdardy tandap alady da, nәtiyje shyqpaydy. Al qyzmet etip jýrgen azamattarda minez bar, olardy osy iske iytermelep túrghan sol minezi. Abay aitty ghoy: «Aqyldy saqtap túratyn – minez degen qalyp» dep. Osy minezding kesirinen kóp bizding bilikti azamattarymyz toqpaqtanyp, shette, qoghamgha renjip jýr. Sondyqtan biz qoghamdy onaltu salasyna últtyq bolmys pen islamdy týsine alghan mamandardyng shoghyryn qalyptastyra alsaq, onda bizding sanamyz birizdilikke týsedi. Janaghy onaltu salasyndaghy «kónil ilimi» turaly aityp jatyrmyz, Abay: «Múndasqan kónil de kir qalmas» deydi. Bizde salafittermen múndasa almau, olardyng kónilin aulay almau, kónil ilimin ghylym dәrejesinde kótere almaghandyqta onaltu júmystarynda nәtiyje joq, bir orynda túrmyz. Eger búl fakti qate deytin bolsa, keshiriniz, men Oralda onaltu ortalyghyn alty jyl basqardym. Odan beri ghylymiy-zertteu júmystarynan da kórip otyrmyz. Japoniya, Koreya, AQSh, Germaniya syndy damyghan memleketter «kónil ilimin» ghylym dәrejesine kóterip tastady. Al biz «zayyrlylyq» degendi әli kýnge deyin týsinbeymiz. Zayyrlylyqty – ateizm dep týsinemiz, eshqanday bilim, ruhaniyat salasyna dindi jolatpau kerek degen týsinik bar. Ókinishke oray, imamdarymyz halyqqa zayyrly dep belgilengen ortagha mәdeniyetti attap baryp týsude. Sol jerden qaqtyghys tuyndauda. Memlekettik qyzmet úiymdary, mektep oryndary: «Siz bizge dindi tikeley týsindirmeniz» dep din mamandaryn  kirgizbeydi. Nege. Óitkeni ózimiz dindi mәdeniyet arqyly týsindirudi әli ýirene almay otyrmyz.

— Óziniz aityp otyrghan konfliktini sheshuding qanday ontayly joldary bar?

— Ol dindi qoghamgha mәdeniyet arqyly kirgizu.  Sonda zayyrlylyq ta saqtalady, ekinshiden, halyqtyng sanasynda islam men últtyq bolmys, mәdeniyet birigedi. Kezinde radikalizm mәselesi tuyndaghan shaqta Germaniya ózining shirkeuine basymdyq berdi, aghylshyndar «Anglikandyq shirkeudi» mektepke pәn retinde engizdi, sol siyaqty Týrkiya, Malaziyany aitar bolsaq mysal kóp. Qytay Konfusiydi engizdi, al bizder engize almaudamyz. Mektepterde «dintanu» degen fakulitativ bar, biraq ol jerde dinning tarihy ghana. Ol halyqqa kerek emes, ondaghy tarihshy mamandardyng da kәsibiyligi joghary dep aita almaymyn. Búl jerde qazaqtyng mәdeniyeti men islamdy biriktirip, mәdeniyet tilimen oqushylargha, memlekettik qyzmetshilerge, halyqqa siniru kerek. Osy baghytta júmys isteu kerek. Bizde qazir әdebiyetshiler men tarihshylar, mәdeniyettanushylar óz aldyna jýr, keybireuler tәnirshildikti ansaydy, myna jaqta imamdarymyz «jalan» islammen jýr, salafitter ózinshe bir әlem, ateister bar. Músymanbyz degender ghibadattan alshaq, qarap otyrsaq qogham birnesheu bolyp bólshektenip ketken. Osynyng saldaryn qazir kórmesek, qashan kóremiz. Týrkiyada bayqasanyz, sayasatqa diny jamaghat aralasty, Erdoghan ýlken reforma jasady. Qazirgi tanda Týrkiyada, Malayziyada islam men últtyq iydeologiyany biriktirgen iydeologiya qalyptasty. Adam bәribir jannyng súraqtaryn izdep túrady. Basqa da kóptegen memleketterde sonday jaghday. Izrailide iuddaizmdi últtyq mәselelermen Konstitusiyagha engizip qoyghan. Sol ýshin biz ózimizdi kóptildi, kópdindi demey, últtyq mәselelerge den qoyuymyz qajet. Olay etpegen jaghdayda, qoghamda birneshe toptar qalyptasyp, arty azamattyq soghysqa әkeledi. Óitkeni adamnyng әreketining bәrin sana biyleydi. Danyshpandardyng «Neni oilasan, sonyng qúly bolasyn» degen sózi bar. Sol sebepti sanany, oidy ózgertuimiz qajet dep oilaymyn, odan basqa formula kórip túrghan joqpyn.

— Osydan birneshe ay búryn әriptesiniz Asqar Sabdin myrza onaltu ortalyghynda radikaldarmen júmys isteytin teologtargha qosymsha qarajat bólinui tiyis ekenin aitty. Elimizdegi dintanushy mamandargha jasalyp jatqan jaghday qalay, kónilinizden shyghady ma?

— Dintanushy mamandargha qoldau jetispeydi. Mysaly, onaltu salasynda bizde әdisteme joq. Men kórip otyrghan  ýsh-tórt әdisteme bar, biraq soghan bólinetin qarjy az. Onaltu salasyndaghy ónirlerdegi, qaladaghy mamandardy joq degende toqsanyna bir ret bir-birining tәjirbiyelerin tyndap, aralarynda bayqau jariyalap, ýzdik dep tapqan onaltu salasyndaghy әdistemege milliondap qarjy bólse, ol mamandargha motivasiya bolatyn edi.  Dintanu salasynda potensialy óte joghary mamandar kóp. Bәri túnshyghyp jatyr, sebebi, sanasyn túrmys biylegen. Olardyng alatyny ary ketkende 80-90 myng tenge, ol bala-shaghasyn asyraugha tolyqtay jetpeydi. Bәribir kәsippen ainalysqysy keledi, býkil oiy men sanasyn sol kәsipke búrghan. Eger sol oi-sanalaryn halyqqa qyzmet etuge búru ýshin, qarjylandyru jaghyn qolgha alatyn grant mәselelerin qolgha almasaq, bәri sol kýii qala beredi. Din salasyndaghy memlekettik tapsyrystyng kemshin tústary, әdisteme jazugha mamandardy qarjylandyru joqtyng qasy. Bir mekemege berip qoyady, bolmashy ailyqpen ol mamannyng әdistemege qúlshylyq tanytuy qiyn. Qúlshylyq tanytatyn mamandar minezdi bolyp keledi, minezdi bolghan adam óz pikiri bar, óz degenimen jazghysy keledi, jogharghy basshylyq jaqtan keletin «óit-býit» degenge ymyragha kelmeydi, aqyr sony júmystan ketedi. Osynday qoldau bolmaghandyqtan, әdistemeni bir ortanqol maman jazyp shyghady.

— Elimizdegi din salasynda sheshimin tappay jatqan taghy qanday ózekti mәseleler bar dep oilaysyz?

— Bizde mynanday bir ózekti mәsele bar, halyqty tozaqpen, aqyretpen qorqyta beruding qajeti joq. Alladan qorqu kerek, biraq ony sýngdi de elu de elu-ghyp ústau kerek. Ekinshi mәsele, islamnyng ruhyn, kýshin paydalanu. Sebebi bizding halyq qúdayshyl halyq. Osy arqyly halyqtyng ruhyn kәsipker bolugha, ghylymmen ainalysugha, otanshyldyq sezimge baulugha iytermeleu kerek. Damyghan Amerika, Europa syndy elderdi qarasaq olardyng preziydentterining sóileytin sózderining barlyghy motivasiyalyq sózder. Áygili Kembridj uniyversiytetining mandayynda: «Sizding janynyz ben qabiletinizde joq qasiyetti, biz sizge bermeymiz» dep túr. Sondyqtan bizding sózderimizde motivasiya bolmaghandyqtan, halyqtyng ruhyn sharshatyp jiberdik. «Kәsip jasa, kәsip jasa» deydi, biraq kәsip jasayyn dese halyq ne isteu kerek ekenin bilmeydi. Halyqqa algha úmtylugha ruh jetispeydi. Islam qúndylyghy boyynsha dýniyeni adal jolmen tauyp, sol tapqan dýniyenmen jaqsylyq pen qayyrymdylyq jasap túrsan, ol dýnie sening jәnnatyng bolady eken.
Payghambarymyz: jaqsy kәsipte qúlshylyq degen. Al bizde ol nәrse kemshin. Payghambarymyz: «Búl dýnie ahiyretting egistigi» degen. Óitkeni tanym osy dýniyede. Al salafit radikaldardyng kópshiligi: «Búl dýnie tozaq, búl ómirden tezirek «jihad» jasap ketu kerek. Rahat ómirding barlyghy júmaqta, ahiyrette» deydi.  Jalpy bizge nasihat, uaghyz júmystarynda Allany sýi men qorqudy teng ústau kerek.  Qay isimizde de orta jol qajet.

Súqbattasqan: Qaliyeva. A.

Abai.kz