Portalymyzda әneugýni túraqty avtorlarymyzdyng biri Múhan Isahannyng «Abaq-Kereyding Altay asuy jәne «tórt bi, tóre zany» (http://old.abai.kz/content/mykhan-isakhan-abak-kereidin-altai-asuy-zhene-tort-bi-tore-zany) maqalasy jaryq kórgen edi. Ile-shala Qydyrbek Qiyshanúlynan jauap maqala kelip týsip, (http://old.abai.kz/content/kydyrbek-kiyskhanyly-zandy-erezhege-ainaldyrgan-men-emes) ol da jariyalan bolatyn. Endi mine, Múhan Isahannyng qarymta materialyn nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

«Abay-aqparat»

Portalymyzda әneugýni túraqty avtorlarymyzdyng biri Múhan Isahannyng «Abaq-Kereyding Altay asuy jәne «tórt bi, tóre zany» (http://old.abai.kz/content/mykhan-isakhan-abak-kereidin-altai-asuy-zhene-tort-bi-tore-zany) maqalasy jaryq kórgen edi. Ile-shala Qydyrbek Qiyshanúlynan jauap maqala kelip týsip, (http://old.abai.kz/content/kydyrbek-kiyskhanyly-zandy-erezhege-ainaldyrgan-men-emes) ol da jariyalan bolatyn. Endi mine, Múhan Isahannyng qarymta materialyn nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

«Abay-aqparat»

Qydyrbek Qiyshanúlynyng «Zandy erejege ainaldyrghan men emes» atty maghan jazghan jauap maqalasyndaghy qiynnan qiystyrghan qúrau-qúrau, jamau-jamau oilaryn oqyp, kónilge ne týierimdi bilmey qatty kýmiljidim. Tarih pen din salasyna qatysty talay adammen pikir talastyryp jýrmiz, biraq, dәl mynaday oiy olaq, ghylymy nysanasyz, derek-dәieksiz, byldyr-bydyraqqa toly jauap maqala jazghysh avtordy túnghysh kóruim. «Abaq Kereyding Altay asuy jәne «Tórt bi, tóre zany» atty syny maqalany tarihty ermek etkisi kelgen Qydyrbek bauyryma ashy sabaq bolsyn dep jazyp edim. Alayda, tilazar bauyrym eshtene úqpaghan tәrizdi. Sebebi, jauap maqalasynda «Baba tariyh» keshirmes qatelikterin monshaqsha tizip kórsetip bergen maghan jón-josyqsyz shaptyghyp, aqiqattyng janashyryna emes, qara basynyng qorghaushysyna ainalyp ýlgeripti. Sonymen Qydyrbekting ghylymy negizsiz uәjderin syn tezine alatyn bolsaq...

Birinshiden, mening syny maqalama uәj aitqysh Qydyrbek bauyrym «Men «Abaq Kerey erejesin» de, Múhang keltirgen «Tórt bi, tóre zanyn» da qúptaymyn. Alayda, synshy bauyrym zandy «ereje» dep «alasartyp» tastadyng dep meni kinәlapty» dep zar qaghypty. Ótirigine bereke bergir ainalayyn Qydyrbek «Abaq Kereyding Altay asuy jәne «Tórt bi, tóre zany» atty syny maqalanyng qay jerinde men saghan «zandy «ereje» dep «alasartyp» tastadyn» dep shýiligippin. Men tek «maqala iyesi Abaq Kereyding әdet-ghúryp zanyn «ereje» degen atpen beripti. Sonday-aq, «1830 jyly tórt oryn saylanghan» dep, erejening qabyldanu mezgiline qatysty da jansaq derek kórsetilgen. Teginde, búl zannama 1836 jyly «Tórt bi, tóre zany» degen atpen qabyldanghan», dep B.Múqayúlynyng jazyp qaldyrghan «Tórt bi, tóre zany» atty qoljazbasyna silteme jasaghan bolatynmyn. Sonymen birge, Q.Jaqiyaúlynyng «Altay aimaghyndaghy qazaqtardyng әdet-ghúryp zany turaly» («Shynjan qoghamdyq ghylym» jurnalynyng 1992 jylghy № 1) atty maqalasynda «Tórt bi, tóre zanyn» «1841 jyly qabyldanghan» dep kórsetkenin atap óttim. Yaghni, búl jerde «zandy «ereje» dep alasarttyn» dep túrghan eshkim joq. Men tek Abaq Kereyding әdet-ghúryp erejesining azan shaqyrylyp qoyghan atyn hәm onyng qay jyly qabyldanghanyn ghana eskerttim. Odan aryqaray «Abaq Kerey erejesi» degen atty «men oidan qoya salghan joqpyn» dep aita kelip, búl ataudy Qarjaubay Sartqojaúlynyng enbegine sýiene otyryp akademik Ghayrat Saparghaliyevting qoyghanyn aitypsyn. Jaraydy, búl tústa aqtalar uәjing bar eken. Jón-aq delik. Biraq, datynnyng sonyn «mýiizi qaraghayday aghalarymyzgha tisiniz batpay jýr me?» dep ayaqtap, meni bir qaghytyp ótipsin. Bauyrym, búl uәjine aitarym, ómir bolghan song ornymen aghamyn dep keude keruge bolatyn shyghar, alayda ghylymda «agha» nemese «ini» degen kategoriya joq. Onyng ornyna ghylymgha «úyat» degen kategoriyany engizsek әldeqayda dúrys bolady degim keledi.

Ekinshiden, Qydyrbek bauyrym «Kereyding batyry Jәnibekting orystyng otarshyldyq sayasatyna narazy bolyp, Shynjangha kóshti degen tújyrymy negizsizdeu aitylghan» dep soqtyghypty», dey kelip U.Qydyrhanúly men A.Tatanayúlynyng Abaq Kereyding Altaygha qonystanuy jónindegi derekterin algha tartyp, «Múha, búl jerde siz ben bizding ai-jylgha talasa qoymaghanymyz abzal» dep pikirtalasymyzgha túzdyq bolyp otyrghan konteksten auytqyp ketipti. Qydyrbek men búl jerde Búhar jyraudyng «Kerey qayda barasyn?» atty tolghauynyng astaryndaghy aqiqatty aita kele, sening ««Kereyding batyry Jәnibekting orystyng otarshyldyq sayasatyna narazy bolyp, óz qaramaghyndaghy halyqty ertip Shynjangha kóshken...» degen ghylymy negizsiz tújyrymyndy joqqa shygharghan edim. Sonday-aq, Abaq Kereyding Altaygha qonys audaratyn HVIII ghasyrdyng 60-shy jyldarynda Orta jýzde orys otarshyldyghynyng bolmaghanyna dәlel retinde Sh.Ualihanovtyng «Abylay han» atty zertteu júmysyna (Shoqan Ualihanov shygharmalary. I tom. Abylay han. 224-231 better. «Mәdeny múra» baghdarlamasy. Astana 2010) jәne E.Bekmahanovtyng «Kazahstan v 20-e y 40-e gody XIX veka» (E.Bekmahanov. «Kazahstan v 20-e y 40-e gody XIX veka» Almaty 1991).) atty monografiyasyna silteme jasadym. Alayda, «Múha, búl jerde siz ben bizding ai-jylgha talasa qoymaghanymyz abzal», dep oqyrmandy aldauqyratyp, Abaq Kereyding Altay asuyna «orys otarshyldyghy sebep boldy» degen óz pikirinnen ainalyp ótpek bolypsyn. Qydyrbek búl jerde sen jalt berip, tayghanap ketkeninmen, kózi qaraqty oqyrmandy alday almaysyn. Álde, sen «ótirik pen shyndyqtyng arasy bir-aq tútam» degen halyq danalyghyn úmyttyng ba? Ári-beriden song «siz ben bizding ai-jylgha talasa qoymaghanymyz abzal» degen ústanymyng da shiyki úghym. Sebebi, tarih ghylymy ýshin «uaqyt» basty ólshemderding biri. Tipti, «tariyh» - arab tilinen audarghanda «mezgil» degen maghynany beredi. Demek, sening «ay-jylgha talaspay-aq qoyayyq» degen kózqarasyng da tarih ghylymyna mýlde qarama-qayshy keledi degen sóz.

Ýshinshiden, Qydyrbek bauyrym mening «Úighyr tili eshqashan Altay halqynyng ortaq tili bolghan emes. Avtor, búl jerde shaghatay tili men úighyr tilin shatastyryp túrghan tәrizdi» degen pikirime qarsy shyghyp, «Múha, úighyr tilining ózi sol shaghatay tilinen taramaytyn ba edi? Ony qalay úmytyp qaldynyz? Qazirding ózinde Shynjanda úighyr tili qytay tilimen qatar sol jerdegi halyqtyng (úighyry basym) tili ekenin bilmeytin be ediniz?», dep ózin aqtap ghana qoymay, súrau belgilerin algha tartyp, mening sauatymdy ashqysy kelipti. Ras, býgingi ózbek tili men úighyr tilining atasy shaghatay tili bizding orta ghasyrlardaghy kitaby tilimiz sanalghan. Alayda, úighyr tili shaghatay tilinen shyqqan eken dep, derek-dәieksiz «úighyr tili HIH ghasyrda Altay ólkesindegi qazaq, úighyr, dýngenderding ortaq tilderining biri bolyp kelgen» (Qydyrbek Qiyshanúly. Abaq Kerey erejesi. Qazaqstan-Zaman gazeti. № 27) dep kesip aitugha mýlde bolmaydy. Al, úighyr tilining shaghatay tilinen taraytynyn negizge alyp, Resey patshalyghy men Sini imperiyasyna shaghatay tilinde hat jazghan Abylay hannyng kezinde de (Qaranyz: Qazaqstan tarihy turaly qytay derektemeleri. 116-118 better. III tom. Almaty «Dayk press». 2006) Qazaq handyghynyng tili úighyr tili boldy dep tújyrymdaugha bola ma? Álbette, bolmaydy dep oilaymyn. Sebebi, әr dәuirding ózining ózgermes alghysharttary men ataulary bolady. Mәselen, Altyn Orda imperiyasynyng tili qypshaq tili bolghanyn algha tartyp (E.H Jubanov, A.M Ibatov. Istoriya naroda y istoriya ego yazyka. QazSSR GhA. Vestniyk. № 8. 1987), sol kezendegi halyqtyng ortaq tili qazaq tili boldy deuge bola ma? Áriyne, oghan lingvistika ghylymy jol bermeydi. Sondyqtan, shaghatay tilining dәuirine býgingi úighyr tilin teligenimiz jón emes dep bilem.

Osy tústa aita keter bir jayt, Altayda birli-jarym úighyr, monghol, dýngen, tuvalar mekendegenimen, ónirding negizgi halqyn qazaqtar qúraydy. Al, «Ýsh aimaqtyn» (Altay, Shәueshek, Ile-Qúlja) Ile ónirinde úighyrlardyng «taranshy» degen tarauy tyghyz qonystanghan. Tipti, osy taranshy úighyrlardyng ózi Ile-Qúlja ólkesining atotohtondy halqy emes. Mongholsha «taranshy» degen sóz «eginshi» degen maghynany beredi. Shynjandaghy Ile úighyrlarynyng «taranshy» ataluynyng sebebi, HVII-ghasyrdyng ayaghynda Jonghar memleketi kýsheyip, ontýstik Shynjandy mekendeytin úighyrlardy shauyp, tútqyngha týskenderin Ile ózenining boyyna әkelip egin ektirgen. 1756 jyly Chin patshalyghy Jonghar memleketin talqandaghannan keyin Ile gubernatorlyghy qúrylyp, batysyndaghy Qazaq handyghynan qorghanu ýshin Manjuriyadan kóshpendi, jauynger últ sibe men hoshundy, sonday-aq, Ile gubernatorlyghyndaghy әskerdi azyq-týlikpen qamdau ýshin Qashqar, Aqsu, Túrpan, Qotan, Yarkentten eginshilikpen shúghyldanatyn úighyrlardy kóshirip әkelgen («Chin patshalyghy dәuirindegi Ile úighyrlary» 1-8 better. Shynjan halyq baspasy. Ýrimshi 2006). Mine, osy tarihy ýderisterden keyin Ile-Qúlja ónirinde «taranshy» degen atpen qazirgi úighyr últynyng shoghyry qalyptasty. Al, osy tarihy derekterden attap ótip, Qydyrbek sening «úighyr tili HIH ghasyrda Altay ólesindegi qazaq, úighyr, dýngenderding ortaq tilderining biri bolyp kelgen» degen negizsiz tújyrymyna ne aitugha bolady?

Tórtinshiden, Qydyrbek bauyrym «Abaq Kereyding qútty qonysy Ór Altaydyng kýngey betkeyin qara qytaygha telimdey salypty» degeniniz asylyq emes pe Múha?» dep maghan dýrse qoya beripsin. Aynalayyn-au, sonda sening «Basqa bireuding jerinde jýrip, ol elding emeuirinen qoryqpay, óz jarghysyn jasap, óz ishinde biyleushisin saylaghan at tóbelindey qazaq balasynyng múnday erligi keyingi úrpaqqa tatymdy nasihat ekeni sózsiz» degen sandyraghyndy basqasha qalay týsinuge bolady?  Ásirese, «Basqa bireuding jerinde jýrip» degen sózing Ór Altaydy qara qytaygha telimdemegende endi neni menzep túr? Onynmen qoymay, men keltirip ótken Abylay hannyng bayyrghy qazaq jerin qaytaryp alu ýshin Sini imperiyasymen jasaghan diplomatiyalyq hatyn qayta ózime kórsetip, «ózinizge óziniz qarsy shyghasyz», dep týlki búlangha salynypsyn.

Abylay hannyng Sini imperiyasyna jazghan hattarynyng mazmúnyn úqpaghan bolsan, onda qaytalap týsindireyin: Ábilmansúr patsha Pekinge elshilerdi qazaqtyng ata-qonysy Altay, Tarbaghatay, Ileni qaytaryp alu ýshin attandyrghan. Al, Sini patshalyghy Jonghardan bosaghan jerding ejelgi qazaq jeri ekenin әu bastan-aq bilgen. Oghan Sini biyleushisining Abylay hangha: «Sender jibergen elshilderding mәlimdemesinde Tarbaghatay bizding búrynghy kóship-qonyp jýrgen jerimiz edi. Biz sizden ózinizding iltipatynyzdy bildirip, osy jerdi bizge berseniz - degen sózder bar eken. Búl jerdi biz janadan tynyshtandyrdyq, kýni býgingi deyin bos túr. Ásili, meni ol jerdi qimaytyn edim. Degenmen, sender bizge endi ghana kelip baghyndyndar, әli eshqanday enbekterin singen joq. Múnday jaghdayda (talap etken jerdi) osylay bere salsaq, memleketimizding tәrtibine say kelmeydi. Eger, sender opasyz qylmysker Ámirsanany ústap әkep bersender onda men óz iltipatymdy kórsetip (talap etken jerdi) syilar edim» (Sini patshasy Gauzýun patshalyghynyng orda esteligi. Taypey. 1964, 548 tom, 9-10 better)  dep jazghan jauap haty dәlel bola alady.

Búdan aryqaray Abylay han ne istedi degenge keletin bolsaq, Sini patshasy qazaq kóshining Shynjangha kóshuine rúqsat bermegen son, Abylay han ailagha salyp, jonghardan bosaghan jerge qazaq rularyn birtindep kóshire bastady. Áriyne, Sini patshasy búghan kóngisi kelmedi. Búl jaghdaygha baylanystyy Sini ordasy qorghanys ministri A.Gýige bergen jarlyghynda: «...dereu әsker jiberip Tarbaghataygha qonys tepken qazaqtardy shekaradan asyryp quyndar, Abylaygha adamdaryn dereu keri qaytaryp әketudi ait» (Sini patshasy Gauzýun patshalyghynyng orda esteligi. Taypey. 1964, 609 tom, 18 bet) - dep búiyrghan bolatyn. Alayda, Abylay han Sini patshalyghyna elshiler attandyryp qalyptasyp otyrghan jaghdaydy moyyndaugha shaqyrdy. Eki memleketting diplomatiyalyq qaqtyghysynyng nemen ayaqtalghanyn «Abaq Kereyding Altay asuy jәne «Tórt bi, tóre zany» (Qazaqstan-Zaman № 26, 2011) atty maqalamda bylaysha qorytyndylaghan bolatynmyn: «Sini patshalyghynyng shekara belgileri retinde ornatqan baghanalaryn múndaghy qazaqtar moyyndaghysy kelmedi. Sebebi, jogharyda aityp óttik, Alay men Tarbaghtay jәne Ile boyyn ejelden qazaqtyng Kerey men Nayman jәne Alban taypalary qonys etken bolatyn. Kóshpeli órkeniyette shekara belgisi bolyp, ata-balarynyng jatqan ziraty sanalghan. Búl ónirlerde Kerey men Nayman jәne Alban taypasynyng jongharlar jaulap alghangha deyin ómir sýrgen qanshama ata-babasy jerlengen edi. Sondyqtan da, qazaqtar Sini patshalyghynyng shekara baghanalaryna pysqyryp ta qaramady. Qazaqtardyng kóship kelip jatqan qalyng nópirin keri qaytarugha kýshi kelmeytinin týsingen Sini patshalyghy aqyrynda Altay men Tarbaghatay jәne Ile ónirin resmy týrde múnda kelip ornyqqan qazaqtargha bekitip berdi. Búl turaly Sini patshalyghynyng Abylay hangha joldaghan myna hatynda aitylady: «...sender birneshe ondaghan jyldardan beri eptep ishkerlep jyljyp enip kelesinder. Bizding general shonjarlarymyzdyng ótinishi boyynsha әsili senderdi jazagha tartu kerek edi. Biraq, patsha senderge kenpeyildik jasady. Senderding shekara qarauymyzdyng ber jaghynda jatqan iyen jerlerge kelip mal baghularyna rúqsat jarlyghyn jariyalaydy. Búnyng bәri senderding bizben eldeskendering ýshin patshanyng jasaghan shapaghaty. Ózdering ósip-órkendeumen qatar kórshiles eldermen de tatu túryp patshanyng meyir-shapaghatyna mәngi bólene berinder» (Sini patshasy Gauzýun patshalyghynyng orda esteligi. Taypey. 1964, 793 tom, 20 bet). Yaghni, aitpaghym, búl jerde men «ózime ózim qarsy shyghyp» túrghan eshteneni kórip túrgham joq. Al, sonda Qydyrbek seniki ne sóz? «Tiyse tayaqqa, tiymese bútaqqanyn» keri me?

Besinshiden, Qydyrbek bauyrym «1850-1865 jyldary Qytayda ataqty Taypinder kóterilisi bolyp, ol shýrshit elining Ganisu, Nenisy provinsiyalary men Shyghys Týrkistandy týgel qamtydy» degen derekte de әsireleu bar» degen pikiriniz dúrys», dep synmen kelisken synay tanytypsyng da, artynsha «Taypinder qozghalysy ayaqtala bere, dýngenderding kóterilgeni tarihta bar, osy ekeuin sirә auystyryp alghan bolarmyn» dep aqtalypsyn. Búl uәjine aitarym, tarihy oqighalardy auystyryp alatyn shalalyghyng bar ma, onda bir qaynauy kem shiyki dýniyelerinmen oqyrmannyng mazasyn al ma! Jazghyng kep, júlqynyp túrsan, pisirip, iyin qandyryp baryp jaz. Sonda saghan eshkim ókpe arta almaydy.

Altynshydan, mening «Dәl osynday qazaqtyng shaghyn handyghy osy kezde qazaq dalasynyng batys ónirindegi Edil men Jayyq arasynda Reseyge syrtyn bere otyryp, Bókey Ordasy degen atpen qúrylghandyghy belgili. Ókinishtisi, «Bókey Ordasyn» - búl bizding handyq, búl bizding tarihymyz dep bilemiz. Al, Abaq Kerey iyeligin bizding handyq, búl bizding tól tarihymyz dep baghamday almay jýrmiz»  pikirime ne aitqyng kelgenindi týsinbedim. «Búl jayly men jyrlasam «úzaqqa» keter týrim bar. Sondyqtan, tizgingi tartpaqpyn» depsin. Búnyna aitar songhy sózim, bәlkim, «úzaq» jyrlasan» taghy da birnәrseni býldiruing mýmkin edi. Sondyqtan, «tizginindi tartqanyn» dúrys bolghan dep oilaymyn.

«Abay-aqparat»