(S.Qojanovtyng shyqqan tegi, úshqan úyasy, úrpaqtary jayynda)

 Qyran ghúmyr keship, tau men tasqa basyn soghyp, alys pen alasapyrangha toly kýnderden arylmaghan arda azamatty tanu, tanytu jaghdayy tym kónil quantarlyqtay emes. Qarama-qayshylyqtar óte kóp, býgingi úrpaqqa mәlimsiz jayttar da jetkilikti. Sol sebepti de osy olqylyqtardyng ornyn toltyru maqsatynda úly túlghanyng shyqqan tegi, úshqan úyasy, úrpaqtary jayynda tam-túmdap jazudy múrat túttyq. Búl da qojanovtanu әlemining bir belesin biyikke shygharu maqsatynda jazyldy. Sonymen qatar bizding nazarymyzdy aiyryqsha audarghan jayttyng biri әli de bolsa keybir jayttardyng ýstirt, shyndyqqa janaspay aityluy. Búdan týietinimiz qojanovtanu әleminde «aqtandaqtar» óte kóp boldy, sonyng birshamasy әli kýnge deyin oryn alyp keledi. Súltanbek Qojanovtyng resmy aqtalghanyna (1957) alpys jyldan astam uaqyt ótti, al endi shynayy aqtalghanyna shiyrek ghasyrgha jaqyndap qaldy. Bizding býgingi taqyryp ayasyndaghy «aqtandaghymyz» Súltanbek Qojanov syndy úly túlghanyng shyqqan tegi, týp-túqiyany jayynda bolmaq.

Kenestik qogham jýiesining qatang talaby kez-kelgen túlghanyng shyqqan tegine qatty nazar audaratyn jәne ol túlghanyng shyqqan tegi «kedey ortadan», nemese «orta sharuadan», bir sózben aitqanda «ezilgen tap» ókili boluyna qatty mәn beretin. «Mening atym Qoja» shygharmasyndaghy keyipker balalar (Qoja) jazghanday ómirbayan tizbeginde ózimizding «ezilgen tap» nemese «kedey ortadan» shyqqanymyzdy maqtan tútatyn edik. Múny aityp jatqan sebebimiz de joq emes, dәl osy shyqqan tegin kórsetu sayasaty S.Qojanovty da ainalyp ótken joq. Sonyng birshamasyn sózimiz dәleldi boluy ýshin arnayy atap kórsetkendi dúrys dep sanadyq.

Belgili ghalym, qojanovtanushylardyng alghy leginde túrghan Amantay Shәripting «Súltanbek Qojanúly – әdebiyetshi» (Almaty. 1994) atty zertteu kitabynda: «Ol 1894 jyly qyrkýiekting 10-ynda qazirgi Ontýstik Qazaqstan oblysynyng Sozaq audanyna qarasty Aqsýmbe degen jerde, orta dәuletti otbasynda dýniyege kelgen»,-dep kórsetedi. Odan әri: «Ýkimetting talaptarynan ýrikse de, balalaryn oryssha oqytyp, shoqynshaq etuden shoshyghan atqaminer aghayyndarynyng qolqa saluymen qonyrtóbel sharua Qojan qoy sonynda jýrgen ýlken úly Súltanbekti Týrkistan qalasyndaghy tórt jyldyq orys-týzem mektebine tapsyrady».-dep bayandaydy. Dәl osy pikir «Arys» qory 2009 jyly shygharghan «Súltanbek Qojanov. Shygharmalary» kitabynda da qaytalanghan, sebebi qúrastyrghan, kirispesi men songhy sózin jazghan professor A.Shәrip. Bayqap otyrghanymyzday Súltanbek «qonyrtóbel sharuanyn»  «qoy sonynda jýrgen úly» jәne oqugha da auyl atqaminerlerining qolqalauymen eriksiz ketken tәrizdi. Aqsýmbelikterding bәri balalaryn «oryssha oqytyp, shoqynshaq etuden» shoshynatynday әser etedi. Qojanov endi aqtalyp jatqan kezde aitylghan oigha keshirimmen qaraugha bolady, al endi aragha 15 jyl salyp, qazaq eli tәuelsizdikting kók tuyn asqaq jelbiretip jatqan tústa da alghashqy oidyng aina-qatesiz qaytalanuy qúptarlyq qúbylys emes.

Kelesi bir derek kózi - tanymal qojanovtanushy Joltay Álmashúlynyng «Súltanbek Qojanov» (Almaty, 2005) atty tarihiy-ghúmyrnamalyq tolghamy boldy. Kólemdi (272 bet), monografiyalyq dengeydegi zertteudegi kelesi bir jazbalargha nazar audarsaq: «Jiyrmasynshy ghasyrdyng bas kezinde Aqsýmbening datqasy – Saparbay Myrzabayúly edi. ...Sol Saparbay datqa bir kýni týieden týskendey etip, jarlyq qyldy.

- Ua, halayyq, men senderge Bektúrsyn begimizding jarlyghyn jetkizgeli túrmyn. Bizding Aqsýmbeden biylghy jyly Týrkistangha eki bala oqugha baru kerek. Jibermesek, aiyp tóleymiz,-dedi.

El ýrpiyisip-ýrpiyisip, ýreylenip qaldy. Búghan deyin oqu-bilim degeniniz oiy túrmaq, týsine kirip shyqpaytyn, ózining búiyghy tirligine razy auyl adamdaryna myna jarlyq tikenektey qadalghany.

-Au, nege ýndemeysinder? Aytsandarshy, kimdi jiberemiz!..- Saparbay dikektep túr.

...Sol kýni Qonqaq shaldyng nemeresi, osyghan deyin eskishe hat tanyp qalghan zerek úl - Súltanbek Týrkistangha oqugha baratyn ekeuding biri bolyp tizimge jazyldy».

Oyymyz tiyanaqtylau bolu ýshin mysal ýlgisin tolyghyraq núsqada aldyq. Búl jerde de bala sanynyng kópteu boluyna baylanysty Qonqaq shaldyng nemeresi Súltanbekting qúrbandyqqa shalynyp kete bergen synaydaghy oigha kelesin.

Osy aralyqta avtordyng keybir mәseleler jayynda aghattau, artyqtau ketken jerleri bar ekenin qapysyz angharugha bolady. Eng aldymen jiyrmasynshy ghasyrdyng bas kezinde qazaq dalasyn Resey patshalyghy biyledi, datqalyq jýie, bektik biylik (Bektúrsyn begim) Qoqan handyghymen birge qúrdymgha ketken jýie. Resey biyligindegi qazaqtyng qoly jetkeni «Bolys boldym, minekey» dep hakim Abay aitqanday bolystyq biylik, Saparbay da datqa emes bolys bolyp biylik qúrghan jәne ol biyligin Aqsýmbede emes Týrkistan qalasynda otyryp jýrgizgen. Sonymen qatar búl kýnderi qasiyetti Týrkistan qalasyndaghy bir kóshege esimi berilip, «jaqsynyng aty ólmeydi» degen ósiyetke layyq bolyp ghúmyr keshken Saparbay bolysty, eng bastysy Súltanbek synda aqsúnqardy auyldan alyp baryp Týrkistanda oqytqan halyq qadirmendisin týieden týskendey sóiletu, dikektetip qoi jarasymdy emes, Aqsýmbelikterding ótken tarihynda Súltanbek Qojanovpen qatar atalatyn tanymal túlghany dәl búlay suretteu eldigimizge syn. Aqsýmbelikterding teng jartysyna juyghy Saparbay atamyzdyng úrpaqtary ekenin de úmytpau kerek. Bir kezdegi ýstem tap ókilderin jek kórinishti etip suretteuden arylatyn mezgil jetti. Ekinshi jayt Súltanbek Qojannyng balasy, Qojannyng әkesi Kebekbay. Qonqaq Qojannyng inisi. Keybir derekterde Súltanbek Qojanovqa baylanysty Qonqaqov, Qonqaqúly degen derekterding aityluyna osynday zertteulerding negiz bolary sózsiz. Kýni keshe ghana ómir sýrgen Súltanbek Qojanovtyng ómir jolyn, ósken ortasyn, shyqqan tegin jansaq kórsetuge haqymyz joq. Osy keltirilgen mysaldaghy «...Búghan deyin oqu-bilim degeniniz oiy túrmaq, týsine kirip shyqpaytyn» degen pikir de dәieksiz aitylghan dep oilaymyz. Kýni keshegi kenestik jýiede býkil qazaq halqynyng 98% payyzy sauatsyz boldy, 2% payyzy ghana hat tanydy degen jalghan úghym boldy, olar bizding arab harpimen hat tanyp, qissa jattap, kitap oqyghanymyzdy moyyndamady. Tom-tom batyrlar jyryn, ghajayyp aitys ýlgilerin, ghibratqa toly san aluan maqal-mәtelderdi shetsiz-sheksiz jatqa aitatyn halqymyzdy sauatsyz edi dep kemsitti, yaghny oryssha jaza almaytynnyng bәrin derlik sauatsyz dep sanady. Eng ókinishtisi osyghan sendik. Jogharydaghy keltirilgen mysalda da osy bir eskilikting sarqynshaghy men múndalap túr, Aqsýmbelikterding oqu-bilimge degen kózqarasy tym ýstirt, tipti túrpayy rayda surettelgen deuge bolady, ótken ótti, endigimizge ne joryq, tәuelsiz qazaq elining ótken tarihy men býgingi tarihyn jarqyratyp kórsetetin uaqyt jetti. Kelesi bir kitaptyng avtory professor S.Joldasov, kitap atauy «Halqymyzdyng janashyry bolyp ótken sol bir jan múraghattarda»,-dep (Almaty. «Ýsh qiyan» baspasy. 2014 jyl) atalady eken. Qysqasha bolsa da birer mysal keltirsek: «... kedey sharuanyng otbasynda dýniyege keldi. ...Rasyna kelgende, әkesi Qojan Qonqaqúly Qaratau sileminde týie baghyp, egin ekken jan bolghan eken». Ókinishke oray ghalym agha ortamyzda joq, alayda kýni keshe, úly túlghanyng 120 jasqa tolu merekesine oray shyqqan kitaptaghy búl pikirlerding oryn aluy ókinishti. Taghy da aldymyzdan andyzdap «kedey sharua» shyqty, Qonqaq Qojannyng әkesi bolyp shyqqan, tipti týie baghyp, egin ekken, jalpy mal baqqan jannyng egin egui ekitalay dýniye.

Búl aitylghandardan ne týige bolady? Tәuelsiz qazaq úrpaghy endigi kezekte «kedey sharua» dep maqtanatyn әdetten arylu kerek, sonyng ishinde ótken ghasyrlarda ghúmyr keshken babalarymyzdy uaqyt taqqan sol qasiret tanbadan, sonyng ishinde Qojanovty da qazaqtyng óz úlany etip kórsetuimiz qajet, búl - býgingi úrpaqtyng babalar aldyndaghy perzenttik paryzy. Sol raydaghy Saparbay, t.b. el jaqsylary jayyndaghy artyq kem aitudan arylyp, jaqsylyq jaghyn aitugha kóshken abzal. Sol siyaqty Qonqaq atany da erikti eriksiz Qojannyng әkesi etip kórsetuding qajeti joq. Búl aitylghan aqtandaqtardan arylyp, aldymyzda kele jatqan úly túlghanyng 125 jyldyq toyyn saltanatpen, biyik ruhpen qarsy alsaq qana baba ruhy tynysh tauyp, úly túlghanyn  óz túghyryndaghy orny asqaqtay týseri haq.

Bizding maqsat qojanovtanu әlemining «aqtandaqtary» jayynda ghana aitu emes edi, sol sebepti de býgingi jas úrpaq, jalpy Súltanbek Qojanov syndy qaysar úldyng shyqqan tegi, ótken tarihy, býgini men bolashaghy jayynda da tam-túmdap bolsa da aita ketkendi dúrys sanadyq. Dana halqymyz «jeti atasyn bilmegen jetesiz» dep jay aitpaghan shyghar, sol sebepti de Súltanbek babamyzdyng jeti atasyn shejire derekterine sýienip, bayandap bersek. Súltanbektik әkesi Qojan, atasy Kebekbay, úly atasy Jamansary, odan әri Seraly, Qoykeldi, Esey, Bolatay, Jәukim, IYgilik bolyp keledi. Osy atalghan babalarymyzdyng qay-qaysysy bolsa da el jadynda qalghan jaqsy jandar. Aqsýmbe elining eng biyik taulary, suy móldir búlaqtary Kebekbayda. Súltanbekting atasy Kebekbay kópting biri bolmaghan tәrizdi, elge, jerge ie bolghan ardaqty jan, búl kýnderi Aqsýmbelikterding bir biyigi, bir búlaghy Kebekbay atymen atalady. Qoykeldi, Esey atalarymyz qazaq halqynyng tәuelsizdigi ýshin at ýstinde ómir sýrgen batyrlar, Abylay zamanynda ómir sýrip, san aluan basqynshylyq soghystarda kózsiz erligimen este qalghan ayauly túlghalar. Esey batyrdyng qasiyetti Týrkistan qalasyndaghy Q.A.Yassauy kesenesine jerlenip, úly Abylayhanmen qatar jatqany da kóp jaytty anghartady. Sol siyaqty segiz ata bojbannyng biri Jәukim ata esimimen atalady, al IYgilik bolsa bar bojbannyng úly atasy bolyp sanalady. Shejireden týigenimiz Súltanbek asyldyng synyghy, túlparlardyng túyaghy. El esinde qalghan, qazaq tarihynda aty mәngilik qalyp Týrkistandaghy kesenege jerlengen  Esey batyrdyng erjýrek úrpaghy.

Súltanbekting әkesi Kebekbayúly Qojan elge syily, ósip-óngen, dәuleti men sәuleti jarasqan ardaqty jan. Qojannyng tórt әieli bolghan, alghashqy әieli Almaqyz, odan keyingi jary Tólebiykeni әmengerlik jolmen (inisi Qonqaq qaytys bolghannan keyin) «erden ketse de elden ketpeydi» degen dәstýrmen alghan. Keyingi analarymyz Kópey men Ayman apalar. Tórt anamyzdan da úrpaq sýigen. Almaqyz apadan Qalayy (keyin Búzau apa atalyp ketken), Súltanbek, Rayymbek, Rayys, sýtkenjesi Ózipa degen qyzy bolypty. Ámengerlik saltpen alghan Tólebiykeden Shәmshi, Qamar, Qanay atty úldar men Bibaral, Jamal atty qyzdar sýigen. Kópey anadan Seydilda, Ayman apadan Úzaqbay atty úldary bolghan eken. Qojan atamyzdyng kindiginen segiz úl, tórt qyz órbigen. Qolda bar derek kózderi retinde belgili jurnalist-jazushy Álimbet Bostanov dayyndaghan «Jәukim bojban shejiresi» (Almaty. 2006) jәne Súltanbek Qojanovtyng nemeresi Tólen Qamarúlynyng «Súltanbek dastan» (Astana.2008.) atty shygharmalaryn paydalandyq. Qazaq halqynda ejelden kele jatqan danalyq sózding biri bylay bayandalady: «By bol, by bolmasan, by týsetin ýy bol». Búl ósiyetti aityp jatqan sebebimiz Qojan atamyz alysty boljay biletin, alys-jaqyndaghy el jaqsylary, әsirese óner adamdary, aqyndar men termeshiler, әnshiler ýiine týsip Aqsýmbe auylyndaghy dәuleti men sәuleti jarasqan biyik adam bolsa kerek. Ol zamanda qazaq halqynda kóp әiel alu salty saqtalghan, alayda kýnin әzer kórip jýrgender, aita beretin kedeyler bas qúray almay ómir boyy jalshylyqta jýrgeni de jasyryn emes. Býgingi órkeniyet ólshemimen alghanda búrys nemese dúrys demey-aq qoyayyq, alayda bizding Aqsýmbedegi Saparbay bolystyng bes әieli, Ybyrayym biyding ýsh әieli, el jaqsysy Qojannyng tórt әieli bolghanyn tarih betinen syzyp tastay almaymyz. Búnday jaghday ol kezde qalypty sanalghan, Qúnanbay qajynyng tórt әieli, hakim Abaydyng ýsh әieli bolghany tarihtan mәlim.

Qojan atagha qatysty týiindi oiymyzdy bayandasaq. Qojan ata óz zamanynyng kózi ashyq, aldynghy qatarly azamaty. Ol kisi zamandasy Shәdi Tóre siyaqty shyghystyng klassikalyq ýlgidegi ghajayyp dastandaryn keshke qaray kópshilik qauym jinalghanda dauystap oqyp beru arqyly ruhany nәr berip otyrghan. Ruhy biyik batyrlar jyry, mәngilik mahabbat jyrlaryn arqau etken liro epostardy, sóz sayysynyng qaytalanbas týri aitys ónerin, danalyq mektebining tuyndylary sheshendik óner, biyler taghylymy, tipti maqal-mәtelderding ózin jas úrpaqqa jetkizuding sheberi bolghan. Búl bir ghana Qojan atanyng boyyndaghy dara qasiyet desek qatelesemiz, ol qasiyetter sol kezdegi Aqsýmbelikterding әrqaysysyna serik bolghan asyl qasiyetter. Ol sonymen qatar tandap súlu sýigen, jel jetpes jýirik mingen, alghyr qyran men qúmay tazy ústaghan. Aqsýmbe auylynyng tórinde ótetin sәn-saltanaty jarasqan toylar, as beru dәstýri kýngey-teriskey ghana emes Saryarqa tórindegi eldermen de jaqsy qarym-qatynas ornatugha septigin tiygizip otyrghan. Sol uaqyttaghy at jarysynyng bastalatyn jeri Jabykól kólining jaghalauynan bastalady eken. Kólding túnyq suynan shól qandyryp, az-kem tynys alghan túlparlar Aqsýmbege qaray jarys jolyna shyghatyn bolghan. Osy jarystarda kishkene kýninen at jalynda oinap ósken, Qojan siyaqty ardaqty jannyng ýlken úly Súltanbekting de jelmen jarysqan túlpardyng jalyna jabysyp, san ret bәigeden kelgenine kýmәn tughyzugha bolmaydy.

Eng ókinishtisi el jaqsysy Qojannyng taghdyry sýiikti úly Súltanbekting Tashkentte tútqyndaluynan keyin kýrt ózgerdi, al endi «halyq jauy» degen jalamen atylghannan keyin tipti tamúqqa ainaldy. Qojan ata shamamen alghanda 1874-1940 jyldar arasynda ómir sýrip, tughan auyly Aqsýmbede qaytys boldy. Ókinishke oray el basyna nәubet kelgen jyldary Saparbay bolystyng bel balasy Sheriyazdan ata da jazyqsyzdan jazyqsyz, tek qana Súltanbek syndy aqsúnqar azamattyng әkesi, jaqyn tuysy bolghandyqtan aldy atylyp, qalghandary qughyn-sýrginning qúrbandary boldy, sol sebepti de búl kýnderi ol kisilerden qalghan belgi-beyit te joq, ókinesin, amal joq.

Súltanbek Qojanovtyng boyyndaghy dana qasiyetter ata kýshimen ghana emes, ana sýtimen de boyyna singen. Sol sebepti de úly túlghanyng naghashy júrty jayynda da aita ketkenning artyqtyghy bolmas. Qolymyzdaghy bar derek kózi qalamy jýirik jurnalist, aqyn Maqsat Qarghabaydyng «Súltanbekting naghashysy» dep atalatyn tanymdyq mәni zor maqalasy. Súltanbekting anasy Almaqyz teriskey ónirine tanymal ataqty bay Toqqojanyng bәibishesinen tughan ekinshi qyz eken. Almaqyz apamyzdyng tughan inisi Mýsirәli kenes biyligining qughynyna erterek úshyrap, 1928 jyly baydyng túqymy dep qudalau bastalghanda Sozaqtan Týrkistan, odan әri Keles arqyly Ózbekstannyng Samarqan oblysyna baryp pana tabady. Sol jaqta qaytys bolypty, al endi ol kisining úly Uәlihan qariya tayau jyldar múghdarynda (2015) ómirden ozdy, Sozaq audany Rang ata auylynyng qadirmendi qariyasy bolyp el esinde qaldy. Dana halqymyz jigitting ýsh júrty ishinde naghashy júrtyn qúrmetpen aitady jәne «jigitting jaqsy boluy naghashydan» dep tipti naqtylay týsedi. Súltanbek Qojanovtyng naghashy júrty da dәuletti, sәuletti bolghany ýshin ghana «Sozaq minezdin» taqsiretin tartyp, jat elge jer auyp ketuge mәjbýr bolghan eken. Zamana qasireti.

Endigi rette Súltanbek Qojanovtyng sýiikti jary, úl-qyzdarynyng anasy Kýlәnda Múnaytpasqyzy jayynda az-kem oy sabaqtasaq. Gýlәnda Múnaytpasqyzy Lapina. Keyingi familiyasy – Qojanova. Alash arysy Súltanbek aghamyzdyng zayyby. Gýlәnda apamyzdyng әkesi Múnaytpas búrynghy Aqmeshit, qazirgi Qyzylorda jaghynyng adamy. Syr boyyna tanymal, bilimdarlyghymen aty shyqqan, eti tiri, kózi ashyq Múnaytpas Lapin zamana aghymyna tez beyimdelip, eti tirligimen elge tútqa bolghan, bolys, by atanghan azamat. Búhara, Tashkent, Samarqangha keruen jýrgizip, sauda-sattyqty da mengergen. Sonyng arqasynda balalaryn ýlken qalalargha oqytyp, bilimdi azamat bolyp ósuine yqpal etken. Bir úly – Seraly Lapin (1868-1919) Peterborda uniyversiytette oqyghan, zang fakulitetin bitirgen. Kóptegen tilderdi biletin bolghan. Zangerlikpen qatar sәulet, óner, grafika salalaryna da qyzyghyp, belgili ghalymdar V.Bartolid, E.Massonnyng ózine shaghatay, arab, týrik tilderinen dәris beredi. Ol eng alghash ret Samarqandaghy aituly sәulet ghimarattarynyng proporsiyalaryn shygharyp, ondaghy oi-órnekter men jazulardyng qazaqsha núsqasyn parsy dәstýrindegi bәiitpen tәrjimalap shyghady. Kózqarasy jóninen demokratiyalyq baghytqa jaqyn bolghandyqtan, patsha ókimeti tarapynan senimsizdikke úshyraydy. Dýrbeleng zamanda Samarqan qalasynda 1919 jyly nәbәri 51 jasynda qúpiya jaghdayda mert boldy. Gýlәnda apamyzdyng birge tughan әpkesi Lәtipa Múnaytpasqyzy da oryssha-qazaqsha sauatty bolghan. Kózi ashyq aru әkesining úigharghan jerine barmay Tashkentke ketip, sonda Qojyqúly Qonyrqúlja degen oqyghan azamatpen kónil qosady. Ákesi biraz tulap, kedeyge túrmysqa shyqtyng dep qighylyq salady. Búiryq, jazmysh solay bolghan song amal joq, kónedi. Keyin sol әuletten qazaqtyng danqty suretshileri, kinorejisserleri shyghady. Súltanbek Qojanov Gýlәndamen sol Qonyrqúljannyng ýiinde tanysady. Ol kezde Qonyrqúlja Tashkentte pedinstitutta sabaq beretin. Súltanbek te sonda isteytin.

– Mine, Súltan, myna qyz oqu izdep kelgen eken, oqyt endi. Armanyng qazaq jastarynyng kózin ashu edi ghoy, – dep, – tabystaghan. Kelesi jyly búlar da otau kóterdi. Sodan 20 jyl otasty. Bir-birin meylinshe syilap, adal jar, sýienish eter qolghanat bola bildi. Túnghyshtary qyz bala boldy. Atyn Ziba qoyghan. Odan song Arystan, Núrlan dýniyege keldi.

Gýlәnda Múnaytpasqyzy Lapina – Qojanova (1900-1989) úzaq әri asa auyr taghdyr iyesi retinde ghúmyr keshti. 1937 jyly arqa tútar azamaty, qazaq halqynyng qamqory bolghan Súltekeng ústalyp ketti, nәubet bir Súltekene ghana emes, otbasyn da oiran etti. Qazaqtyng asa bir ayauly qyzy Aqmola-Qaraótkel aimaghyna ornalasqan Qarlagta 10 jyl tútqynda otyrdy. Ol az bolghanday kesimdi merzimin saghat pa saghat, kýn be kýn týgel ótep shyqqannyng ózinde, taghy da әrneni syltau etip, syrtynan «óz erkimmen jaldamaly júmysshy bolyp qalamyn» degen qaghazdar dayyndap, taghy da bir jyl ústady. Sóitip, 11 jyl degende әzer bosap shyqty.

Aqmola-ALJIR tajaly jayyndaghy kelesi bir derek kózderi janyndy shoshytady. Qughyn-sýrgin jyldary Aqmoladaghy әielder týrmesinde, yaghny «ALJIYR»-de 30 myng әiel jazyqsyz japa shekken. Týrmede 1 myng 507 nәreste dýniyege kelgen. GULAG arhiypelagyndaghy eng iri týrmelerding biri – «KarLAGta» 1932 jyly 22 myng adam otyrghan. Búlardyng 87 payyzy - qazaqtar bolghan. 1931-1956 jyldary «halyq jauy» degen jeleumen 1,5 million adam «QarLAGta» azap shekken. Osylaysha elim dep eniregen qazaq ziyalylarynyng basy oqqa baylansa, әielderi «ALJIRde» qara júmysqa jegildi. Qazaqstan men Ortalyq Aziyanyn  kórnekti memleket qayratkeri - Súltanbek Qojanov ta, onyng janúsy da múnday jalaly jazadan shet qalmady.

Endigi әngime Súltanbek Qojanovtan qalghan úrpaqtar jayynda. Túnghysh qyzdary Ziba Súltanbekqyzy Qojanova (1919-2000), úly Núrlan Súltanbekúly Qojanov (1921-1941), úly Arystan Súltanbekúly Qojanov (1929-1973). Túnghysh qyzdary, әkesi men anasy tútqyndalghanda es jiyp qalghan Ziba Súltanbekqyzy qughyn-sýrginning qorlyghyn kóp kórdi, aqyrynda suretshi orys jigitine túrmysqa shyqty da familiyasyn ózgertip tynysh tapty. Qalghan balalar aghayyndardyng qolynda, odan keyin balalar ýiinde ósip bilim aldy. Arystany әkesine tartyp matematik bolsa, Núrlany ójettigine salyp ózi súranyp soghysqa ketip, «halyq jauynyng balasy» atynan qútylam dep jýrip qaza bolyp ketti. Gýlәnda apamyzdyng aidaudan shyqqannan keyingi barlyq ómiri Súltanbektey esil erding adal esimin aqtaugha, eng bolmasa qabirin tapsam degen әure-sarsanmen ótti. Ókinishtisi Gýlәnda apamyz jan-jarynyng shyn mәnindegi aqtalyp, esimi elge oralghanyn kóre almay ketti. Al júbanarlyghy Ziba apamyz әziz әkening aqtalghanyn kózimen kórip, alghashqy toydyng tórinde otyryp, quanyshty kýnderding shuaghyn kórip baryp ómirden ozdy.

Búl kýnderi Ziba apamyzdyng qyzy Svetlana Tynybekova (1939 jyly tughan) Astana qalasynda túrady, úzaq jyldar boyy ústazdyq etti, filologiya ghylymdarynyng kandidaty, qazirgi uaqytta býkil jan dýniyesimen úly babasynyng joghyn týgeldep, er azamatqa layyq әreket etip jýrgen ardaqty qyz. Áke jolyn quyp ústaz bolghan, matematika ghylymdarynyng kandidaty, Qazaq SSR ÚGhA-nyng matematika institutynda, qazirgi Q.IY.Sәtbaev atyndaghy poliytehnikalyq institutta abyroymen ústazdyq etken, bala oqytqan Arystan Súltanbekúly erterek ómirden ozdy, júbanarlyghy asyldyng túyaghy, Arystannyng úly Sanjar zanger, qazir Almaty qalasynda túrady.

Qoryta aitqanda Súltanbek Qojanov sәuleli әuletten shyqqan arda túlgha. Jeti atasyna deyingi babalary batyrlyq pen erlikting biyiginde túrsa, óz әkesi Qojan da el jaqsysy, danalyq mektebinin, ruhaniyat әlemining janashyry bolyp tughan halqyna adal qyzmet etken jan. Naghashy júrty da, jary Gýlәnda apamyz da tektining túyaghy, asyldyng synyghy, әtteng aumaly-tókpeli zamangha tap kelgen taghdyrlary, әsirese dәuleti men sәuleti jarasqandargha qyryn kelgen kenes biyligi Qojanovtyng ózin de, jaryn da, úrpaqtaryn da ayamady.

Núrpeyisov Nariman Júmashúly,

Abai.kz