(س.قوجانوۆتىڭ شىققان تەگى، ۇشقان ۇياسى، ۇرپاقتارى جايىندا)

 قىران عۇمىر كەشىپ، تاۋ مەن تاسقا باسىن سوعىپ، الىس پەن الاساپىرانعا تولى كۇندەردەن ارىلماعان اردا ازاماتتى تانۋ، تانىتۋ جاعدايى تىم كوڭىل قۋانتارلىقتاي ەمەس. قاراما-قايشىلىقتار وتە كوپ، بۇگىنگى ۇرپاققا ءمالىمسىز جايتتار دا جەتكىلىكتى. سول سەبەپتى دە وسى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا ۇلى تۇلعانىڭ شىققان تەگى، ۇشقان ۇياسى، ۇرپاقتارى جايىندا تام-تۇمداپ جازۋدى مۇرات تۇتتىق. بۇل دا قوجانوۆتانۋ الەمىنىڭ ءبىر بەلەسىن بيىككە شىعارۋ ماقساتىندا جازىلدى. سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ نازارىمىزدى ايىرىقشا اۋدارعان جايتتىڭ ءبىرى ءالى دە بولسا كەيبىر جايتتاردىڭ ءۇستىرت، شىندىققا جاناسپاي ايتىلۋى. بۇدان تۇيەتىنىمىز قوجانوۆتانۋ الەمىندە «اقتاڭداقتار» وتە كوپ بولدى، سونىڭ ءبىرشاماسى ءالى كۇنگە دەيىن ورىن الىپ كەلەدى. سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ رەسمي اقتالعانىنا (1957) الپىس جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى، ال ەندى شىنايى اقتالعانىنا شيرەك عاسىرعا جاقىنداپ قالدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاقىرىپ اياسىنداعى «اقتاڭداعىمىز» سۇلتانبەك قوجانوۆ سىندى ۇلى تۇلعانىڭ شىققان تەگى، ءتۇپ-تۇقيانى جايىندا بولماق.

كەڭەستىك قوعام جۇيەسىنىڭ قاتاڭ تالابى كەز-كەلگەن تۇلعانىڭ شىققان تەگىنە قاتتى نازار اۋداراتىن جانە ول تۇلعانىڭ شىققان تەگى «كەدەي ورتادان»، نەمەسە «ورتا شارۋادان»، ءبىر سوزبەن ايتقاندا «ەزىلگەن تاپ» وكىلى بولۋىنا قاتتى ءمان بەرەتىن. «مەنىڭ اتىم قوجا» شىعارماسىنداعى كەيىپكەر بالالار (قوجا) جازعانداي ءومىربايان تىزبەگىندە ءوزىمىزدىڭ «ەزىلگەن تاپ» نەمەسە «كەدەي ورتادان» شىققانىمىزدى ماقتان تۇتاتىن ەدىك. مۇنى ايتىپ جاتقان سەبەبىمىز دە جوق ەمەس، ءدال وسى شىققان تەگىن كورسەتۋ ساياساتى س.قوجانوۆتى دا اينالىپ وتكەن جوق. سونىڭ ءبىرشاماسىن ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن ارنايى اتاپ كورسەتكەندى دۇرىس دەپ سانادىق.

بەلگىلى عالىم، قوجانوۆتانۋشىلاردىڭ العى لەگىندە تۇرعان امانتاي ءشارىپتىڭ «سۇلتانبەك قوجانۇلى – ادەبيەتشى» (الماتى. 1994) اتتى زەرتتەۋ كىتابىندا: «ول 1894 جىلى قىركۇيەكتىڭ 10-ىندا قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ سوزاق اۋدانىنا قاراستى اقسۇمبە دەگەن جەردە، ورتا داۋلەتتى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن»،-دەپ كورسەتەدى. ودان ءارى: «ۇكىمەتتىڭ تالاپتارىنان ۇرىكسە دە، بالالارىن ورىسشا وقىتىپ، شوقىنشاق ەتۋدەن شوشىعان اتقامىنەر اعايىندارىنىڭ قولقا سالۋىمەن قوڭىرتوبەل شارۋا قوجان قوي سوڭىندا جۇرگەن ۇلكەن ۇلى سۇلتانبەكتى تۇركىستان قالاسىنداعى ءتورت جىلدىق ورىس-تۇزەم مەكتەبىنە تاپسىرادى».-دەپ باياندايدى. ءدال وسى پىكىر «ارىس» قورى 2009 جىلى شىعارعان «سۇلتانبەك قوجانوۆ. شىعارمالارى» كىتابىندا دا قايتالانعان، سەبەبى قۇراستىرعان، كىرىسپەسى مەن سوڭعى ءسوزىن جازعان پروفەسسور ا.ءشارىپ. بايقاپ وتىرعانىمىزداي سۇلتانبەك «قوڭىرتوبەل شارۋانىڭ»  «قوي سوڭىندا جۇرگەن ۇلى» جانە وقۋعا دا اۋىل اتقامىنەرلەرىنىڭ قولقالاۋىمەن ەرىكسىز كەتكەن ءتارىزدى. اقسۇمبەلىكتەردىڭ ءبارى بالالارىن «ورىسشا وقىتىپ، شوقىنشاق ەتۋدەن» شوشىناتىنداي اسەر ەتەدى. قوجانوۆ ەندى اقتالىپ جاتقان كەزدە ايتىلعان ويعا كەشىرىممەن قاراۋعا بولادى، ال ەندى اراعا 15 جىل سالىپ، قازاق ەلى تاۋەلسىزدىكتىڭ كوك تۋىن اسقاق جەلبىرەتىپ جاتقان تۇستا دا العاشقى ويدىڭ اينا-قاتەسىز قايتالانۋى قۇپتارلىق قۇبىلىس ەمەس.

كەلەسى ءبىر دەرەك كوزى - تانىمال قوجانوۆتانۋشى جولتاي ءالماشۇلىنىڭ «سۇلتانبەك قوجانوۆ» (الماتى، 2005) اتتى تاريحي-عۇمىرنامالىق تولعامى بولدى. كولەمدى (272 بەت), مونوگرافيالىق دەڭگەيدەگى زەرتتەۋدەگى كەلەسى ءبىر جازبالارعا نازار اۋدارساق: «جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باس كەزىندە اقسۇمبەنىڭ داتقاسى – ساپارباي مىرزابايۇلى ەدى. ...سول ساپارباي داتقا ءبىر كۇنى تۇيەدەن تۇسكەندەي ەتىپ، جارلىق قىلدى.

- ۋا، حالايىق، مەن سەندەرگە بەكتۇرسىن بەگىمىزدىڭ جارلىعىن جەتكىزگەلى تۇرمىن. ءبىزدىڭ اقسۇمبەدەن بيىلعى جىلى تۇركىستانعا ەكى بالا وقۋعا بارۋ كەرەك. جىبەرمەسەك، ايىپ تولەيمىز،-دەدى.

ەل ءۇرپيىسىپ-ءۇرپيىسىپ، ۇرەيلەنىپ قالدى. بۇعان دەيىن وقۋ-ءبىلىم دەگەنىڭىز ويى تۇرماق، تۇسىنە كىرىپ شىقپايتىن، ءوزىنىڭ بۇيىعى تىرلىگىنە رازى اۋىل ادامدارىنا مىنا جارلىق تىكەنەكتەي قادالعانى.

-اۋ، نەگە ۇندەمەيسىڭدەر؟ ايتساڭدارشى، كىمدى جىبەرەمىز!..- ساپارباي دىكەكتەپ تۇر.

...سول كۇنى قوڭقاق شالدىڭ نەمەرەسى، وسىعان دەيىن ەسكىشە حات تانىپ قالعان زەرەك ۇل - سۇلتانبەك تۇركىستانعا وقۋعا باراتىن ەكەۋدىڭ ءبىرى بولىپ تىزىمگە جازىلدى».

ويىمىز تياناقتىلاۋ بولۋ ءۇشىن مىسال ۇلگىسىن تولىعىراق نۇسقادا الدىق. بۇل جەردە دە بالا سانىنىڭ كوپتەۋ بولۋىنا بايلانىستى قوڭقاق شالدىڭ نەمەرەسى سۇلتانبەكتىڭ قۇرباندىققا شالىنىپ كەتە بەرگەن سىڭايداعى ويعا كەلەسىڭ.

وسى ارالىقتا اۆتوردىڭ كەيبىر ماسەلەلەر جايىندا اعاتتاۋ، ارتىقتاۋ كەتكەن جەرلەرى بار ەكەنىن قاپىسىز اڭعارۋعا بولادى. ەڭ الدىمەن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاق دالاسىن رەسەي پاتشالىعى بيلەدى، داتقالىق جۇيە، بەكتىك بيلىك (بەكتۇرسىن بەگىم) قوقان حاندىعىمەن بىرگە قۇردىمعا كەتكەن جۇيە. رەسەي بيلىگىندەگى قازاقتىڭ قولى جەتكەنى «بولىس بولدىم، مىنەكەي» دەپ حاكىم اباي ايتقانداي بولىستىق بيلىك، ساپارباي دا داتقا ەمەس بولىس بولىپ بيلىك قۇرعان جانە ول بيلىگىن اقسۇمبەدە ەمەس تۇركىستان قالاسىندا وتىرىپ جۇرگىزگەن. سونىمەن قاتار بۇل كۇندەرى قاسيەتتى تۇركىستان قالاسىنداعى ءبىر كوشەگە ەسىمى بەرىلىپ، «جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى» دەگەن وسيەتكە لايىق بولىپ عۇمىر كەشكەن ساپارباي بولىستى، ەڭ باستىسى سۇلتانبەك سىندا اقسۇڭقاردى اۋىلدان الىپ بارىپ تۇركىستاندا وقىتقان حالىق قادىرمەندىسىن تۇيەدەن تۇسكەندەي سويلەتۋ، دىكەكتەتىپ قويۋ جاراسىمدى ەمەس، اقسۇمبەلىكتەردىڭ وتكەن تاريحىندا سۇلتانبەك قوجانوۆپەن قاتار اتالاتىن تانىمال تۇلعانى ءدال بۇلاي سۋرەتتەۋ ەلدىگىمىزگە سىن. اقسۇمبەلىكتەردىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى ساپارباي اتامىزدىڭ ۇرپاقتارى ەكەنىن دە ۇمىتپاۋ كەرەك. ءبىر كەزدەگى ۇستەم تاپ وكىلدەرىن جەك كورىنىشتى ەتىپ سۋرەتتەۋدەن ارىلاتىن مەزگىل جەتتى. ەكىنشى جايت سۇلتانبەك قوجاننىڭ بالاسى، قوجاننىڭ اكەسى كەبەكباي. قوڭقاق قوجاننىڭ ءىنىسى. كەيبىر دەرەكتەردە سۇلتانبەك قوجانوۆقا بايلانىستى قوڭقاقوۆ، قوڭقاقۇلى دەگەن دەرەكتەردىڭ ايتىلۋىنا وسىنداي زەرتتەۋلەردىڭ نەگىز بولارى ءسوزسىز. كۇنى كەشە عانا ءومىر سۇرگەن سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ ءومىر جولىن، وسكەن ورتاسىن، شىققان تەگىن جاڭساق كورسەتۋگە حاقىمىز جوق. وسى كەلتىرىلگەن مىسالداعى «...بۇعان دەيىن وقۋ-ءبىلىم دەگەنىڭىز ويى تۇرماق، تۇسىنە كىرىپ شىقپايتىن» دەگەن پىكىر دە دايەكسىز ايتىلعان دەپ ويلايمىز. كۇنى كەشەگى كەڭەستىك جۇيەدە بۇكىل قازاق حالقىنىڭ 98% پايىزى ساۋاتسىز بولدى، 2% پايىزى عانا حات تانىدى دەگەن جالعان ۇعىم بولدى، ولار ءبىزدىڭ اراب حارپىمەن حات تانىپ، قيسسا جاتتاپ، كىتاپ وقىعانىمىزدى مويىندامادى. توم-توم باتىرلار جىرىن، عاجايىپ ايتىس ۇلگىلەرىن، عيبراتقا تولى سان الۋان ماقال-ماتەلدەردى شەتسىز-شەكسىز جاتقا ايتاتىن حالقىمىزدى ساۋاتسىز ەدى دەپ كەمسىتتى، ياعني ورىسشا جازا المايتىننىڭ ءبارىن دەرلىك ساۋاتسىز دەپ سانادى. ەڭ وكىنىشتىسى وسىعان سەندىك. جوعارىداعى كەلتىرىلگەن مىسالدا دا وسى ءبىر ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى مەن مۇندالاپ تۇر، اقسۇمبەلىكتەردىڭ وقۋ-بىلىمگە دەگەن كوزقاراسى تىم ءۇستىرت، ءتىپتى تۇرپايى رايدا سۋرەتتەلگەن دەۋگە بولادى، وتكەن ءوتتى، ەندىگىمىزگە نە جورىق، تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ وتكەن تاريحى مەن بۇگىنگى تاريحىن جارقىراتىپ كورسەتەتىن ۋاقىت جەتتى. كەلەسى ءبىر كىتاپتىڭ اۆتورى پروفەسسور س.جولداسوۆ، كىتاپ اتاۋى «حالقىمىزدىڭ جاناشىرى بولىپ وتكەن سول ءبىر جان مۇراعاتتاردا»،-دەپ (الماتى. «ءۇش قيان» باسپاسى. 2014 جىل) اتالادى ەكەن. قىسقاشا بولسا دا بىرەر مىسال كەلتىرسەك: «... كەدەي شارۋانىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. ...راسىنا كەلگەندە، اكەسى قوجان قوڭقاقۇلى قاراتاۋ سىلەمىندە تۇيە باعىپ، ەگىن ەككەن جان بولعان ەكەن». وكىنىشكە وراي عالىم اعا ورتامىزدا جوق، الايدا كۇنى كەشە، ۇلى تۇلعانىڭ 120 جاسقا تولۋ مەرەكەسىنە وراي شىققان كىتاپتاعى بۇل پىكىرلەردىڭ ورىن الۋى وكىنىشتى. تاعى دا الدىمىزدان اندىزداپ «كەدەي شارۋا» شىقتى، قوڭقاق قوجاننىڭ اكەسى بولىپ شىققان، ءتىپتى تۇيە باعىپ، ەگىن ەككەن، جالپى مال باققان جاننىڭ ەگىن ەگۋى ەكىتالاي دۇنيە.

بۇل ايتىلعانداردان نە تۇيۋگە بولادى؟ تاۋەلسىز قازاق ۇرپاعى ەندىگى كەزەكتە «كەدەي شارۋا» دەپ ماقتاناتىن ادەتتەن ارىلۋ كەرەك، سونىڭ ىشىندە وتكەن عاسىرلاردا عۇمىر كەشكەن بابالارىمىزدى ۋاقىت تاققان سول قاسىرەت تاڭبادان، سونىڭ ىشىندە قوجانوۆتى دا قازاقتىڭ ءوز ۇلانى ەتىپ كورسەتۋىمىز قاجەت، بۇل - بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ بابالار الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزى. سول رايداعى ساپارباي، ت.ب. ەل جاقسىلارى جايىنداعى ارتىق كەم ايتۋدان ارىلىپ، جاقسىلىق جاعىن ايتۋعا كوشكەن ابزال. سول سياقتى قوڭقاق اتانى دا ەرىكتى ەرىكسىز قوجاننىڭ اكەسى ەتىپ كورسەتۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل ايتىلعان اقتاڭداقتاردان ارىلىپ، الدىمىزدا كەلە جاتقان ۇلى تۇلعانىڭ 125 جىلدىق تويىن سالتاناتپەن، بيىك رۋحپەن قارسى الساق قانا بابا رۋحى تىنىش تاۋىپ، ۇلى تۇلعانىڭ  ءوز تۇعىرىنداعى ورنى اسقاقتاي تۇسەرى حاق.

ءبىزدىڭ ماقسات قوجانوۆتانۋ الەمىنىڭ «اقتاڭداقتارى» جايىندا عانا ايتۋ ەمەس ەدى، سول سەبەپتى دە بۇگىنگى جاس ۇرپاق، جالپى سۇلتانبەك قوجانوۆ سىندى قايسار ۇلدىڭ شىققان تەگى، وتكەن تاريحى، بۇگىنى مەن بولاشاعى جايىندا دا تام-تۇمداپ بولسا دا ايتا كەتكەندى دۇرىس سانادىق. دانا حالقىمىز «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز» دەپ جاي ايتپاعان شىعار، سول سەبەپتى دە سۇلتانبەك بابامىزدىڭ جەتى اتاسىن شەجىرە دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ، بايانداپ بەرسەك. سۇلتانبەكتىك اكەسى قوجان، اتاسى كەبەكباي، ۇلى اتاسى جامانسارى، ودان ءارى سەرالى، قويكەلدى، ەسەي، بولاتاي، جاۋكىم، يگىلىك بولىپ كەلەدى. وسى اتالعان بابالارىمىزدىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا ەل جادىندا قالعان جاقسى جاندار. اقسۇمبە ەلىنىڭ ەڭ بيىك تاۋلارى، سۋى ءمولدىر بۇلاقتارى كەبەكبايدا. سۇلتانبەكتىڭ اتاسى كەبەكباي كوپتىڭ ءبىرى بولماعان ءتارىزدى، ەلگە، جەرگە يە بولعان ارداقتى جان، بۇل كۇندەرى اقسۇمبەلىكتەردىڭ ءبىر بيىگى، ءبىر بۇلاعى كەبەكباي اتىمەن اتالادى. قويكەلدى، ەسەي اتالارىمىز قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن ات ۇستىندە ءومىر سۇرگەن باتىرلار، ابىلاي زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ، سان الۋان باسقىنشىلىق سوعىستاردا كوزسىز ەرلىگىمەن ەستە قالعان اياۋلى تۇلعالار. ەسەي باتىردىڭ قاسيەتتى تۇركىستان قالاسىنداعى ق.ا.ياسساۋي كەسەنەسىنە جەرلەنىپ، ۇلى ابىلايحانمەن قاتار جاتقانى دا كوپ جايتتى اڭعارتادى. سول سياقتى سەگىز اتا بوجباننىڭ ءبىرى جاۋكىم اتا ەسىمىمەن اتالادى، ال يگىلىك بولسا بار بوجباننىڭ ۇلى اتاسى بولىپ سانالادى. شەجىرەدەن تۇيگەنىمىز سۇلتانبەك اسىلدىڭ سىنىعى، تۇلپارلاردىڭ تۇياعى. ەل ەسىندە قالعان، قازاق تاريحىندا اتى ماڭگىلىك قالىپ تۇركىستانداعى كەسەنەگە جەرلەنگەن  ەسەي باتىردىڭ ەرجۇرەك ۇرپاعى.

سۇلتانبەكتىڭ اكەسى كەبەكبايۇلى قوجان ەلگە سىيلى، ءوسىپ-ونگەن، داۋلەتى مەن ساۋلەتى جاراسقان ارداقتى جان. قوجاننىڭ ءتورت ايەلى بولعان، العاشقى ايەلى الماقىز، ودان كەيىنگى جارى تولەبيكەنى امەڭگەرلىك جولمەن ء(ىنىسى قوڭقاق قايتىس بولعاننان كەيىن) «ەردەن كەتسە دە ەلدەن كەتپەيدى» دەگەن داستۇرمەن العان. كەيىنگى انالارىمىز كوپەي مەن ايمان اپالار. ءتورت انامىزدان دا ۇرپاق سۇيگەن. الماقىز اپادان قالايى (كەيىن بۇزاۋ اپا اتالىپ كەتكەن), سۇلتانبەك، رايىمبەك، رايىس، سۇتكەنجەسى ءوزيپا دەگەن قىزى بولىپتى. امەڭگەرلىك سالتپەن العان تولەبيكەدەن ءشامشى، قامار، قاناي اتتى ۇلدار مەن بيبارال، جامال اتتى قىزدار سۇيگەن. كوپەي انادان سەيدىلدا، ايمان اپادان ۇزاقباي اتتى ۇلدارى بولعان ەكەن. قوجان اتامىزدىڭ كىندىگىنەن سەگىز ۇل، ءتورت قىز وربىگەن. قولدا بار دەرەك كوزدەرى رەتىندە بەلگىلى جۋرناليست-جازۋشى الىمبەت بوستانوۆ دايىنداعان «جاۋكىم بوجبان شەجىرەسى» (الماتى. 2006) جانە سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ نەمەرەسى تولەن قامارۇلىنىڭ «سۇلتانبەك داستان» (استانا.2008.) اتتى شىعارمالارىن پايدالاندىق. قازاق حالقىندا ەجەلدەن كەلە جاتقان دانالىق ءسوزدىڭ ءبىرى بىلاي باياندالادى: «بي بول، بي بولماساڭ، بي تۇسەتىن ءۇي بول». بۇل وسيەتتى ايتىپ جاتقان سەبەبىمىز قوجان اتامىز الىستى بولجاي بىلەتىن، الىس-جاقىنداعى ەل جاقسىلارى، اسىرەسە ونەر ادامدارى، اقىندار مەن تەرمەشىلەر، انشىلەر ۇيىنە ءتۇسىپ اقسۇمبە اۋىلىنداعى داۋلەتى مەن ساۋلەتى جاراسقان بيىك ادام بولسا كەرەك. ول زاماندا قازاق حالقىندا كوپ ايەل الۋ سالتى ساقتالعان، الايدا كۇنىن ازەر كورىپ جۇرگەندەر، ايتا بەرەتىن كەدەيلەر باس قۇراي الماي ءومىر بويى جالشىلىقتا جۇرگەنى دە جاسىرىن ەمەس. بۇگىنگى وركەنيەت ولشەمىمەن العاندا بۇرىس نەمەسە دۇرىس دەمەي-اق قويايىق، الايدا ءبىزدىڭ اقسۇمبەدەگى ساپارباي بولىستىڭ بەس ايەلى، ىبىرايىم ءبيدىڭ ءۇش ايەلى، ەل جاقسىسى قوجاننىڭ ءتورت ايەلى بولعانىن تاريح بەتىنەن سىزىپ تاستاي المايمىز. بۇنداي جاعداي ول كەزدە قالىپتى سانالعان، قۇنانباي قاجىنىڭ ءتورت ايەلى، حاكىم ابايدىڭ ءۇش ايەلى بولعانى تاريحتان ءمالىم.

قوجان اتاعا قاتىستى ءتۇيىندى ويىمىزدى بايانداساق. قوجان اتا ءوز زامانىنىڭ كوزى اشىق، الدىڭعى قاتارلى ازاماتى. ول كىسى زامانداسى ءشادى تورە سياقتى شىعىستىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى عاجايىپ داستاندارىن كەشكە قاراي كوپشىلىك قاۋىم جينالعاندا داۋىستاپ وقىپ بەرۋ ارقىلى رۋحاني ءنار بەرىپ وتىرعان. رۋحى بيىك باتىرلار جىرى، ماڭگىلىك ماحاببات جىرلارىن ارقاۋ ەتكەن ليرو ەپوستاردى، ءسوز سايىسىنىڭ قايتالانباس ءتۇرى ايتىس ونەرىن، دانالىق مەكتەبىنىڭ تۋىندىلارى شەشەندىك ونەر، بيلەر تاعىلىمى، ءتىپتى ماقال-ماتەلدەردىڭ ءوزىن جاس ۇرپاققا جەتكىزۋدىڭ شەبەرى بولعان. بۇل ءبىر عانا قوجان اتانىڭ بويىنداعى دارا قاسيەت دەسەك قاتەلەسەمىز، ول قاسيەتتەر سول كەزدەگى اقسۇمبەلىكتەردىڭ ارقايسىسىنا سەرىك بولعان اسىل قاسيەتتەر. ول سونىمەن قاتار تاڭداپ سۇلۋ سۇيگەن، جەل جەتپەس جۇيرىك مىنگەن، العىر قىران مەن قۇماي تازى ۇستاعان. اقسۇمبە اۋىلىنىڭ تورىندە وتەتىن ءسان-سالتاناتى جاراسقان تويلار، اس بەرۋ ءداستۇرى كۇنگەي-تەرىسكەي عانا ەمەس سارىارقا تورىندەگى ەلدەرمەن دە جاقسى قارىم-قاتىناس ورناتۋعا سەپتىگىن تيگىزىپ وتىرعان. سول ۋاقىتتاعى ات جارىسىنىڭ باستالاتىن جەرى جابىكول كولىنىڭ جاعالاۋىنان باستالادى ەكەن. كولدىڭ تۇنىق سۋىنان ءشول قاندىرىپ، از-كەم تىنىس العان تۇلپارلار اقسۇمبەگە قاراي جارىس جولىنا شىعاتىن بولعان. وسى جارىستاردا كىشكەنە كۇنىنەن ات جالىندا ويناپ وسكەن، قوجان سياقتى ارداقتى جاننىڭ ۇلكەن ۇلى سۇلتانبەكتىڭ دە جەلمەن جارىسقان تۇلپاردىڭ جالىنا جابىسىپ، سان رەت بايگەدەن كەلگەنىنە كۇمان تۋعىزۋعا بولمايدى.

ەڭ وكىنىشتىسى ەل جاقسىسى قوجاننىڭ تاعدىرى سۇيىكتى ۇلى سۇلتانبەكتىڭ تاشكەنتتە تۇتقىندالۋىنان كەيىن كۇرت وزگەردى، ال ەندى «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن اتىلعاننان كەيىن ءتىپتى تامۇققا اينالدى. قوجان اتا شامامەن العاندا 1874-1940 جىلدار اراسىندا ءومىر ءسۇرىپ، تۋعان اۋىلى اقسۇمبەدە قايتىس بولدى. وكىنىشكە وراي ەل باسىنا ناۋبەت كەلگەن جىلدارى ساپارباي بولىستىڭ بەل بالاسى شەريازدان اتا دا جازىقسىزدان جازىقسىز، تەك قانا سۇلتانبەك سىندى اقسۇڭقار ازاماتتىڭ اكەسى، جاقىن تۋىسى بولعاندىقتان الدى اتىلىپ، قالعاندارى قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇرباندارى بولدى، سول سەبەپتى دە بۇل كۇندەرى ول كىسىلەردەن قالعان بەلگى-بەيىت تە جوق، وكىنەسىڭ، امال جوق.

سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ بويىنداعى دانا قاسيەتتەر اتا كۇشىمەن عانا ەمەس، انا سۇتىمەن دە بويىنا سىڭگەن. سول سەبەپتى دە ۇلى تۇلعانىڭ ناعاشى جۇرتى جايىندا دا ايتا كەتكەننىڭ ارتىقتىعى بولماس. قولىمىزداعى بار دەرەك كوزى قالامى جۇيرىك جۋرناليست، اقىن ماقسات قارعابايدىڭ «سۇلتانبەكتىڭ ناعاشىسى» دەپ اتالاتىن تانىمدىق ءمانى زور ماقالاسى. سۇلتانبەكتىڭ اناسى الماقىز تەرىسكەي وڭىرىنە تانىمال اتاقتى باي توققوجانىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان ەكىنشى قىز ەكەن. الماقىز اپامىزدىڭ تۋعان ءىنىسى ءمۇسىرالى كەڭەس بيلىگىنىڭ قۋعىنىنا ەرتەرەك ۇشىراپ، 1928 جىلى بايدىڭ تۇقىمى دەپ قۋدالاۋ باستالعاندا سوزاقتان تۇركiستان، ودان ءارi كەلەس ارقىلى وزبەكستاننىڭ سامارقان وبلىسىنا بارىپ پانا تابادى. سول جاقتا قايتىس بولىپتى، ال ەندى ول كىسىنىڭ ۇلى ءۋاليحان قاريا تاياۋ جىلدار مۇعدارىندا (2015) ومىردەن وزدى، سوزاق اۋدانى راڭ اتا اۋىلىنىڭ قادىرمەندى قارياسى بولىپ ەل ەسىندە قالدى. دانا حالقىمىز جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتى ىشىندە ناعاشى جۇرتىن قۇرمەتپەن ايتادى جانە «جىگىتتىڭ جاقسى بولۋى ناعاشىدان» دەپ ءتىپتى ناقتىلاي تۇسەدى. سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ ناعاشى جۇرتى دا داۋلەتتى، ساۋلەتتى بولعانى ءۇشىن عانا «سوزاق مىنەزدىڭ» تاقسىرەتىن تارتىپ، جات ەلگە جەر اۋىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان ەكەن. زامانا قاسىرەتى.

ەندىگى رەتتە سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ سۇيىكتى جارى، ۇل-قىزدارىنىڭ اناسى كۇلاندا مۇڭايتپاسقىزى جايىندا از-كەم وي ساباقتاساق. گۇلاندا مۇڭايتپاسقىزى لاپينا. كەيىنگى فاميلياسى – قوجانوۆا. الاش ارىسى سۇلتانبەك اعامىزدىڭ زايىبى. گۇلاندا اپامىزدىڭ اكەسى مۇڭايتپاس بۇرىنعى اقمەشىت، قازىرگى قىزىلوردا جاعىنىڭ ادامى. سىر بويىنا تانىمال، بىلىمدارلىعىمەن اتى شىققان، ەتى ءتىرى، كوزى اشىق مۇڭايتپاس لاپين زامانا اعىمىنا تەز بەيىمدەلىپ، ەتى تىرلىگىمەن ەلگە تۇتقا بولعان، بولىس، بي اتانعان ازامات. بۇحارا، تاشكەنت، سامارقانعا كەرۋەن جۇرگىزىپ، ساۋدا-ساتتىقتى دا مەڭگەرگەن. سونىڭ ارقاسىندا بالالارىن ۇلكەن قالالارعا وقىتىپ، ءبىلىمدى ازامات بولىپ وسۋىنە ىقپال ەتكەن. ءبىر ۇلى – سەرالى لاپين (1868-1919) پەتەربوردا ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعان، زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. كوپتەگەن تىلدەردى بىلەتىن بولعان. زاڭگەرلىكپەن قاتار ساۋلەت، ونەر، گرافيكا سالالارىنا دا قىزىعىپ، بەلگىلى عالىمدار ۆ.بارتولد، ە.ماسسوننىڭ وزىنە شاعاتاي، اراب، تۇرىك تىلدەرىنەن ءدارىس بەرەدى. ول ەڭ العاش رەت سامارقانداعى ايتۋلى ساۋلەت عيماراتتارىنىڭ پروپورتسيالارىن شىعارىپ، ونداعى ويۋ-ورنەكتەر مەن جازۋلاردىڭ قازاقشا نۇسقاسىن پارسى داستۇرىندەگى بايىتپەن ءتارجىمالاپ شىعادى. كوزقاراسى جونىنەن دەموكراتيالىق باعىتقا جاقىن بولعاندىقتان، پاتشا وكىمەتى تاراپىنان سەنىمسىزدىككە ۇشىرايدى. دۇربەلەڭ زاماندا سامارقان قالاسىندا 1919 جىلى ءنابارى 51 جاسىندا قۇپيا جاعدايدا مەرت بولدى. گۇلاندا اپامىزدىڭ بىرگە تۋعان اپكەسى ءلاتيپا مۇڭايتپاسقىزى دا ورىسشا-قازاقشا ساۋاتتى بولعان. كوزى اشىق ارۋ اكەسىنىڭ ۇيعارعان جەرىنە بارماي تاشكەنتكە كەتىپ، سوندا قوجىقۇلى قوڭىرقۇلجا دەگەن وقىعان ازاماتپەن كوڭىل قوسادى. اكەسى ءبىراز تۋلاپ، كەدەيگە تۇرمىسقا شىقتىڭ دەپ قيعىلىق سالادى. بۇيرىق، جازمىش سولاي بولعان سوڭ امال جوق، كونەدى. كەيىن سول اۋلەتتەن قازاقتىڭ داڭقتى سۋرەتشىلەرى، كينورەجيسسەرلەرى شىعادى. سۇلتانبەك قوجانوۆ گۇلاندامەن سول قوڭىرقۇلجاننىڭ ۇيىندە تانىسادى. ول كەزدە قوڭىرقۇلجا تاشكەنتتە پەدينستيتۋتتا ساباق بەرەتىن. سۇلتانبەك تە سوندا ىستەيتىن.

– مىنە، سۇلتان، مىنا قىز وقۋ ىزدەپ كەلگەن ەكەن، وقىت ەندى. ارمانىڭ قازاق جاستارىنىڭ كوزىن اشۋ ەدى عوي، – دەپ، – تابىستاعان. كەلەسى جىلى بۇلار دا وتاۋ كوتەردى. سودان 20 جىل وتاستى. ءبىر-ءبىرىن مەيلىنشە سىيلاپ، ادال جار، سۇيەنىش ەتەر قولعانات بولا ءبىلدى. تۇڭعىشتارى قىز بالا بولدى. اتىن زيبا قويعان. ودان سوڭ ارىستان، نۇرلان دۇنيەگە كەلدى.

گۇلاندا مۇڭايتپاسقىزى لاپينا – قوجانوۆا (1900-1989) ۇزاق ءارى اسا اۋىر تاعدىر يەسى رەتىندە عۇمىر كەشتى. 1937 جىلى ارقا تۇتار ازاماتى، قازاق حالقىنىڭ قامقورى بولعان سۇلتەكەڭ ۇستالىپ كەتتى، ناۋبەت ءبىر سۇلتەكەڭە عانا ەمەس، وتباسىن دا ويران ەتتى. قازاقتىڭ اسا ءبىر اياۋلى قىزى اقمولا-قاراوتكەل ايماعىنا ورنالاسقان قارلاگتا 10 جىل تۇتقىندا وتىردى. ول از بولعانداي كەسىمدى مەرزىمىن ساعات پا ساعات، كۇن بە كۇن تۇگەل وتەپ شىققاننىڭ وزىندە، تاعى دا ارنەنى سىلتاۋ ەتىپ، سىرتىنان «ءوز ەركىممەن جالدامالى جۇمىسشى بولىپ قالامىن» دەگەن قاعازدار دايىنداپ، تاعى دا ءبىر جىل ۇستادى. ءسويتىپ، 11 جىل دەگەندە ازەر بوساپ شىقتى.

اقمولا-الجير تاجالى جايىنداعى كەلەسى ءبىر دەرەك كوزدەرى جانىڭدى شوشىتادى. قۋعىن-سۇرگiن جىلدارى اقمولاداعى ايەلدەر تۇرمەسiندە، ياعني «الجير»-دە 30 مىڭ ايەل جازىقسىز جاپا شەككەن. تۇرمەدە 1 مىڭ 507 نارەستە دۇنيەگە كەلگەن. گۋلاگ ارحيپەلاگىنداعى ەڭ iرi تۇرمەلەردiڭ بiرi – «كارلاگتا» 1932 جىلى 22 مىڭ ادام وتىرعان. بۇلاردىڭ 87 پايىزى - قازاقتار بولعان. 1931-1956 جىلدارى «حالىق جاۋى» دەگەن جەلەۋمەن 1,5 ميلليون ادام «قارلاگتا» ازاپ شەككەن. وسىلايشا ەلىم دەپ ەڭىرەگەن قازاق زيالىلارىنىڭ باسى وققا بايلانسا، ايەلدەرى «الجيردە» قارا جۇمىسقا جەگىلدى. قازاقستان مەن ورتالىق ازيانىڭ  كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى - سۇلتانبەك قوجانوۆ تا، ونىڭ جانۇسى دا مۇنداي جالالى جازادان شەت قالمادى.

ەندىگى اڭگىمە سۇلتانبەك قوجانوۆتان قالعان ۇرپاقتار جايىندا. تۇڭعىش قىزدارى زيبا سۇلتانبەكقىزى قوجانوۆا (1919-2000), ۇلى نۇرلان سۇلتانبەكۇلى قوجانوۆ (1921-1941), ۇلى ارىستان سۇلتانبەكۇلى قوجانوۆ (1929-1973). تۇڭعىش قىزدارى، اكەسى مەن اناسى تۇتقىندالعاندا ەس جيىپ قالعان زيبا سۇلتانبەكقىزى قۋعىن-سۇرگىننىڭ قورلىعىن كوپ كوردى، اقىرىندا سۋرەتشى ورىس جىگىتىنە تۇرمىسقا شىقتى دا فاميلياسىن وزگەرتىپ تىنىش تاپتى. قالعان بالالار اعايىنداردىڭ قولىندا، ودان كەيىن بالالار ۇيىندە ءوسىپ ءبىلىم الدى. ارىستانى اكەسىنە تارتىپ ماتەماتيك بولسا، نۇرلانى وجەتتىگىنە سالىپ ءوزى سۇرانىپ سوعىسقا كەتىپ، «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» اتىنان قۇتىلام دەپ ءجۇرىپ قازا بولىپ كەتتى. گۇلاندا اپامىزدىڭ ايداۋدان شىققاننان كەيىنگى بارلىق ءومىرى سۇلتانبەكتەي ەسىل ەردىڭ ادال ەسىمىن اقتاۋعا، ەڭ بولماسا قابىرىن تاپسام دەگەن اۋرە-سارساڭمەن ءوتتى. وكىنىشتىسى گۇلاندا اپامىز جان-جارىنىڭ شىن مانىندەگى اقتالىپ، ەسىمى ەلگە ورالعانىن كورە الماي كەتتى. ال جۇبانارلىعى زيبا اپامىز ءازىز اكەنىڭ اقتالعانىن كوزىمەن كورىپ، العاشقى تويدىڭ تورىندە وتىرىپ، قۋانىشتى كۇندەردىڭ شۋاعىن كورىپ بارىپ ومىردەن وزدى.

بۇل كۇندەرى زيبا اپامىزدىڭ قىزى سۆەتلانا تىنىبەكوۆا (1939 جىلى تۋعان) استانا قالاسىندا تۇرادى، ۇزاق جىلدار بويى ۇستازدىق ەتتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازىرگى ۋاقىتتا بۇكىل جان دۇنيەسىمەن ۇلى باباسىنىڭ جوعىن تۇگەلدەپ، ەر ازاماتقا لايىق ارەكەت ەتىپ جۇرگەن ارداقتى قىز. اكە جولىن قۋىپ ۇستاز بولعان، ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاق سسر ۇعا-نىڭ ماتەماتيكا ينستيتۋتىندا، قازىرگى ق.ي.ساتباەۆ اتىنداعى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتا ابىرويمەن ۇستازدىق ەتكەن، بالا وقىتقان ارىستان سۇلتانبەكۇلى ەرتەرەك ومىردەن وزدى، جۇبانارلىعى اسىلدىڭ تۇياعى، ارىستاننىڭ ۇلى سانجار زاڭگەر، قازىر الماتى قالاسىندا تۇرادى.

قورىتا ايتقاندا سۇلتانبەك قوجانوۆ ساۋلەلى اۋلەتتەن شىققان اردا تۇلعا. جەتى اتاسىنا دەيىنگى بابالارى باتىرلىق پەن ەرلىكتىڭ بيىگىندە تۇرسا، ءوز اكەسى قوجان دا ەل جاقسىسى، دانالىق مەكتەبىنىڭ، رۋحانيات الەمىنىڭ جاناشىرى بولىپ تۋعان حالقىنا ادال قىزمەت ەتكەن جان. ناعاشى جۇرتى دا، جارى گۇلاندا اپامىز دا تەكتىنىڭ تۇياعى، اسىلدىڭ سىنىعى، اتتەڭ اۋمالى-توكپەلى زامانعا تاپ كەلگەن تاعدىرلارى، اسىرەسە داۋلەتى مەن ساۋلەتى جاراسقاندارعا قىرىن كەلگەن كەڭەس بيلىگى قوجانوۆتىڭ ءوزىن دە، جارىن دا، ۇرپاقتارىن دا ايامادى.

نۇرپەيىسوۆ ناريمان جۇماشۇلى,

Abai.kz