Senbi, 23 Qarasha 2024
Janalyqtar 7069 0 pikir 2 Tamyz, 2011 saghat 08:50

IYÚ tóraghalyghy: Mindetter men mýmkindikter

Zayyrly memleket retinde Qazaq­stan býginde islam órkeniyetining ajy­ra­mas bir bóligi bolyp tabylady. Hal­qy­nyng sany jaghynan elimiz músylman әleminde 23-shi oryndy iyelense, jer kólemi jaghynan olardyng arasynda birinshi orynda. Elimizding tarihy men ruhany mәdeniyeti músylman әlemimen ghasyrlar boyy sabaqtas bolyp keledi.

1995 jyldan beri IYÚ-gha mýshe memleket retinde Qazaqstan búl Úiym­nyng is-sharalaryna belsene aralasyp, onyng әlem qauymdastyghy aldyndaghy bedelining ósuine atsalysyp keledi. Endeshe, 2011 jyly osy bedeldi úiymgha basshylyqtyng Qazaqstangha ótuin jer jýzindegi músylman qauymdastyghy ta­ra­pynan bizding elge kórsetilgen ýlken senim men qoldau dep qabyldaghan jón. Múnday senimdi qatynastargha eng al­dymen elimizdegi dinaralyq jәne últ­aralyq kelisim negizinde ornaghan tú­raqtylyq sebep bolyp otyr. Son­dyq­tan Qazaqstannyng Islam Yntymaqtas­tyghy Úiymyna tóraghalyghy elimizding din­aralyq jәne mәdeniyetaralyq ýnqa­ty­su men kelisim baghytyndaghy basta­ma­laryna tyng serpin bereri sózsiz.

Zayyrly memleket retinde Qazaq­stan býginde islam órkeniyetining ajy­ra­mas bir bóligi bolyp tabylady. Hal­qy­nyng sany jaghynan elimiz músylman әleminde 23-shi oryndy iyelense, jer kólemi jaghynan olardyng arasynda birinshi orynda. Elimizding tarihy men ruhany mәdeniyeti músylman әlemimen ghasyrlar boyy sabaqtas bolyp keledi.

1995 jyldan beri IYÚ-gha mýshe memleket retinde Qazaqstan búl Úiym­nyng is-sharalaryna belsene aralasyp, onyng әlem qauymdastyghy aldyndaghy bedelining ósuine atsalysyp keledi. Endeshe, 2011 jyly osy bedeldi úiymgha basshylyqtyng Qazaqstangha ótuin jer jýzindegi músylman qauymdastyghy ta­ra­pynan bizding elge kórsetilgen ýlken senim men qoldau dep qabyldaghan jón. Múnday senimdi qatynastargha eng al­dymen elimizdegi dinaralyq jәne últ­aralyq kelisim negizinde ornaghan tú­raqtylyq sebep bolyp otyr. Son­dyq­tan Qazaqstannyng Islam Yntymaqtas­tyghy Úiymyna tóraghalyghy elimizding din­aralyq jәne mәdeniyetaralyq ýnqa­ty­su men kelisim baghytyndaghy basta­ma­laryna tyng serpin bereri sózsiz.

Úiym ózine mýshe elderding sayasy problemalarymen qatar, olardyng әleu­mettik-ekonomikalyq, ghylymiy-tehniy­ka­lyq jәne mәdeny salalaryna qatys­ty týiindi mәselelerdi sheshumen ýnemi ainalysyp keledi. Úiymnyng negizgi maq­­saty - músylman elderining ózara qa­rym-qatynastaryn terendetu, olardyng ortaq tabighy jәne adamy bay­lyq­ta­ry­nyng sol elderding óz mýddelerine tiyimdi qyzmet etuine jәne túraqty damuyna yqpal jasau, olardyng әl-auqattarynyng artuyn qamtamasyz etu. Kóptegen mú­sylman elderi kedeyshilik, halyq sau­atsyzdyghy, densaulyq saqtau jýie­si­ning tómendigi, demografiyalyq jaghday­dyng qiyndyghy, terrorlyq qauipter, esirtkining zansyz tasymaldanuy jәne jemqorlyqqa baylanysty qiyndyq­tar­dyng zardabyn әli kýnge tartyp keledi. Úiymgha mýshe islam memle­ket­te­rining basshylary osynday mәseleler­ding aldyn alugha mýmkindik beretin út­ym­dy mehanizmderdi qúrugha shaqyrady.

Elimiz 2010 jyly barshagha belgili bolghan tarihy oqigha EQYÚ-gha tóragha­lyq­ty ýlken abyroymen atqardy. IYÚ men EQYÚ-nyng aldyna qoyghan maqsat­tary kóptegen salalarda ortaq. Eki úiym da halyqaralyq qauymdastyqta beybitshilikti saqtau, qauipsizdik jәne damu mәselelerimen ainalysady. Mú­syl­man elderining ókilderi bizding eli­mizding 2010 jyly EQYÚ-gha tóraghalyq etui turaly sheshimdi quana qarsy aldy. Sebebi, europalyq úiym tarihynda al­ghashqy ret tóraghalyqty halqynyng ba­symy músylmandar bolyp tabylatyn memleket aldy. Tóraghalyq IYÚ men EQYÚ arasynda keng yntymaqtastyq ornatugha biregey mýmkindik berdi. Ayta ketetin jәit, osyghan deyin eshbir el әlemdegi eng iri eki úiymgha qatar bas­shy­lyq jasamaghan.

Bizding EQYÚ-gha tóraghalyq etu ba­ry­synda kótergen basty mәsele­le­ri­miz­ding biri toleranttylyq jәne halyqtar men órkeniyetter arasyndaghy ózara tý­sinistikti terendetu boldy. Qazaqstan Islam әlemi men Batys, islam men hristian dinderi arasyndaghy ýnqaty­su­dyng damuyna EQYÚ-gha tóraghalyghy barysynda óz ýlesin qosty. Qazaqstan aldaghy kezende Islam әlemining euro­pa­lyq qúrylymdarmen yntymaqtasty­ghyn nyghaytugha jәrdem etuge niyetti. Son­dyqtan IYÚ men EQYÚ aras­yn­daghy yntymaqtastyqty, әsirese, ksenofobiya jәne islamofobiyamen, nәsildik kemsitushilikpen, nashaqorlyq, terror­shyl­dyq jәne ekstremizmmen kýresu, músyl­mandardyng batysta beyimdelu mәsele­lerine baylanysty salalarda keninen damytu qajet.

IYÚ-nyng basty maqsattarynyng biri - dinder arasyndaghy ýnqatysudy da­mytu bolyp tabylady. IYÚ ereje­si­ning I-babynyng 11 jәne 12-tarmaqta­ryn­da: «Tózimdilikke negizdelgen islam ilimderi men qúndylyqtaryn saqtau men taratu, islam mәdeniyetin damytu jәne islam múralaryn qorghau»; «IYs­lamnyng shynayy beynesin qorghau, ór­ke­niyetter men dinder arasyndaghy dia­log­ty damytugha ýles qosu» degen maq­sat­tar aiqyndalghan. Kópetnosty jәne kópkonfessiyaly memleket bolyp ta­by­latyn Qazaqstan órkeniyetter men dinder arasyndaghy ýnqatysudy damytugha baghyttalghan jahandyq ýrdisterding bar­lyghyna qoldau jasaugha mýddeli.

Mәdeniyetter men dinder ýnqatysuy - býgingi kýnning eng jandy mәselesi. Qazaqstan Respublikasy sol zәru mә­seleni der kezinde kóterip, damyta bildi, әlem qauymdastyghynyng nazaryn au­dartyp, jana bastamalar kóterdi. Osy­nyng barlyghy halqymyzdyng taghylym­dy tarihynan týigen tәjiriybesi arqy­ly jýzege asyp otyr. Qazaq halqynyng ghasyrlar synynan sýrinbey ótken to­lymdy toleranttylyq tәjiriybesi bar. Toleranttylyq qaghidalarynyng el sa­na­syna berik ornyghuyna Qoja Ahmet Yassaui, Abay, Shәkәrimge deyingi iman­dylyqty ústyn etken oishyldarymyz ýlken ýles qosty. Sol tarihy dәuir­ler­de ornyqqan tanymnyng jemisi retinde býginde elimizde atqarylyp otyrghan iygi is-sharalardyng barlyghy Qazaqstannyng ghana emes, әlem halyqtarynyng órke­niy­etti damu ýderisine eleuli ýles bolyp qosylary sózsiz. Qazaqstandyq tәji­riy­be­ning der kezinde әlem júrtshylyghy­nyng iygiligine ainaluyna IYÚ-gha tór­agha­lyghymyz da óz ýlesin qosary anyq.

Tóraghalyq barysynda Qazaqstan ta­rapynan atqarylugha tiyis júmystar asa auqymdy. Ortalyq Aziya bay tabighy resurstargha, manyzdy geostrategiyalyq jaghdaygha ie bola otyryp, qazirgi әlem­dik sayasattyng manyzdy bóligi bolyp tabylatyndyghyn atap ótken jón. Sol sebepti, búl aimaqtyng túraqtylyghyna auqymdy masshtabtyng túraqtylyghy tәu­­eldi bolady. Qyrghyzstan Respubliy­ka­syndaghy qayghyly jaghdaylar qay­ta­lan­bas ýshin kýsh salu - barshagha ortaq mýd­de. Ortalyq Aziya qauipsizdigining mým­­kin qauipteri Aughanstanmen de bay­la­nys­ty. Sondyqtan Qazaqstannyng IYÚ-gha tóraghalyghy kezinde osy aimaq­taghy qaq­tyghystardy әri qaray retteu josparlanuda. Sonymen qatar, mýshe memle­ketterding industriyalyq-innova­siyalyq damuynda qarjylyq institut­tardy kóptep tartu maqsatynda Islam ban­kining strategiyalyq maqsattaryn ja­nartu qajet. Islamdyq qarjylyq jý­yening túraqtylyghy TMD aimaghynda Qazaqstangha birinshi bolyp zannamalyq baza men islamy qarjylandyrudy da­my­­tudy qamtamasyz etuge mýmkindik berdi.

AQSh preziydenti B.Obamanyng 2009 jyldyng mausymynda Kairdegi bayanda­masynda aitylghanday, 2001 jyldyng qyrkýieginde bolghan jarylystar Ba­tys halqynda islam әlemine qatysty teris pikirlerding qalyptasuyna sebep boldy. Al otarshyldyq sayasat, qyrghiy-qabaq soghys saldarynan bolghan músyl­mandardy kemsitushilik, olardyng tara­py­nan batysqa degen teris pikirding qa­lyptasuyna әkeldi. Osyghan oray, «Mú­sylman әlemi jәne Batys» pishinindegi ýnqatysudy qúru, batysta islamofo­biya­lyq kózqarasqa jol bermeu jәne býkil әlem músylmandarynyng Batys elderine qatysty dúshpandyq kózqaras­tyng payda boluyn boldyrmau mәsele­leri aldynghy qatargha qoyylyp otyr. Terrorshyldyqpen kýresude halyq­ara­lyq yntymaqtastyq negizgi ról at­qar­maq. Dәstýrli dinder ókilderi de osy baghytta kýsh biriktirui tiyis. Bizding mem­leketimizding aldyna qoyghan manyzdy mindetterining taghy biri - ekstremizmge qarsy halyqaralyq qozghalysta últ­ara­lyq, mәdeniyetaralyq jәne dinaralyq ýnqatysuda birizdilikti qalyptastyru. Biz búl jolda Islam Yntymaqtastyghy Úiymy islam men Batys ústa­nym­da­ryn jaqyndastyryp, ózara týsinushilik qalyptystyra alady dep senemiz.

Qazaqstan myndaghan jyldan beri islam әlemining bir bóligi retinde ta­ny­lady, al sunnittik músylmandyq ha­lyq­tyng bolmysymen ajyramas birtú­tas ruhany jol bolyp tabylady. Ru­hanilyqtyn, mәdeniyettin, bilim men ghylymnyng negizgi faktoryna ainalghan islam dini ornyqtyrghan izgilikting kóp-ghasyrlyq dәstýri býgingi kýni de óz jalghasyn tabuda. Qazaqstanda islam dini memleket pen basqa konfessiyalar arasyndaghy beybit kelisimdi, tole­rant­ty­lyqty, dinge eriktilikti qoldaytyn, barshamen ortaq til tabysugha jeteleytin manyzdy faktorgha ainalyp otyr. Sondyqtan, bizding islam elderimen bay­lanysty jandandyra týsuimiz bý­gingi tanda qay kezdegiden de qajetti, nәtiyjeli bolmaq. Búl orayda, Islam Yntymaqtastyghy Úiymyna mýshe 57 mem­leket aumaghynda ortaq ruhani, iydeo­logiyalyq baza ornatu baghytynda úzaq merzimge josparlanghan keshendi is-sharalar josparyn jasaghan jón. Osy jospardy jýzege asyru islam dinining biriktirushilik rólin búrynghydan da kýsheyte týseri anyq.

IYÚ-men bilim beru, mәdeniyet, ghy­lym jәne tehnologiya salasynda ynty­maqtastyqty damytu Qazaqstan ýshin manyzdy bolyp tabylady. Bilim beru, ghylym jәne mәdeniyet boyynsha Islam úiymymen (IYSESKO) tyghyz baylanys ornatu Qazaqstangha mәdeny múra es­kert­kishterin qalpyna keltiru men saq­tau, islam әlemining tarih jәne mәde­niy­et, til damytu salalaryndaghy zertteuleri boyynsha tәjiriybe almasu siyaqty últtyq jobalardy jýzege asyrugha mým­kindik beredi. Búl baghytta Qazaq­stan ózining IYÚ-gha tóraghalyghy kezinde birqatar is-sharalar jýrgizudi josparlap otyr. Qazirding ózinde Úiym shen­berinde joghary oqu ornynyng oqytu­shy­lary ózara tәjiriybe almasuda. Medisina salasyndaghy, kompiuter bagh­darlamalaryn dayyndaudaghy jetistikter almasyluda. Islam elderinde dәri-dәrmek óndiru, auyl sharuashylyghy sa­lalary damytylyp, jana zauyttar sa­lynuda, nanotehnologiyalyq әdister qol­danysqa enude. Osy orayda iys­lam­dy qoldap, qorghau, islam mәdeniyetin jana beleske kóteru mýmkindikteri de IYÚ-nyng kýn tәrtibinen týspeui tiyis. Ekinshi músylman renessansynyng al­ghy­sharttaryn jasau mýmkindikterin IYÚ ayasynda qarastyrugha bolady.

Islam dini - sarqylmas danalyq ilimi. Zertteu nysanyna ainalghanyna on besinshi ghasyrgha ayaq basqanyna qa­ramastan, islamnyng iygerilmegen qyr­la­ry әli de kóp. Din - jandy qúbylys, sondyqtan adamzat tarihynyng ón boy­ynda onyng negizgi zertteu nysanda­ry­nyng biri bolyp qala berui zandy da. Jahandyq jana ózgerister islamnyng qyr-syryn terenirek tanudy kýn tәr­tibinen týsirmey keledi. Islam dinin islam atyn jamylghan adasqan aghym­dar­dan arashalap alyp, tarihy әdiletti kózqaras ornyqtyru ýshin ortaq bagha­lau jýiesin qalyptastyrudyng zor ma­nyzy bolmaq. Búl úzaq merzimdi ýderis bolghanymen, onyng islam әlemining al­daghy damu bolashaghynda basym baghyt­tar­dyng birine ainalary anyq. Son­dyq­tan islam elderine ortaq dintanushy-sarapshy mamandar qauymdastyghyn qú­ru qajet dep bilemiz. Ortaq diny glossariy, ortaq týsinikter men ruhany qún­dylyqtar qalyptastyru osy ýde­ris­ting zandy jalghasy bolmaq.

Konfessiyaaralyq kelisim men beybitshilik mәselelerinde halyqaralyq yntymaqtastyqty keneytu maqsatynda Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti N.Á.Nazarbaevtyng bastamasymen As­­tanada Mәdeniyetter men dinderding ha­lyqaralyq ortalyghy qúryldy. Or­ta­lyqtyng negizgi maqsaty - dinder men órkeniyetter arasyndaghy ýnqatysudy damytu jәne konfessiyaaralyq kelisimdi nyghaytudyng qazaqstandyq tәjiriy­be­sin halyqaralyq dengeyde nasihattau. Ortalyq әlem mәdeniyetterin, órke­niy­et­­aralyq, etnosaralyq, konfessiyaaralyq ýnqatysudy, tóze almaushylyq, ksenofobiya, diny senimdi qudalaushylyqqa qarsy әreketti tújyrymdamalyq negizde qalyptastyrudy әzirleu boyynsha auqymdy júmystar jýrgizedi. Son­dyq­tan Mәdeniyetter men dinderding ha­lyq­aralyq ortalyghy janynan Islam memleketterindegi toleranttylyq mәselesi boyynsha jaryq kórgen kitaptardyng kitaphanasyn ashu júmysyn qolgha al­ghan jón bolar edi.

Mәdeniyetter men dinder ýnqatysuy - býgingi kýnning eng jandy mәselesi. Qa­zaqstan Respublikasy sol zәru mәse­leni der kezinde kóterip, damyta bildi, әlem qauymdastyghynyng nazaryn auda­ryp, jana bastamalar kóterdi. Osynyng barlyghy halqymyzdyng taghylymdy ta­rihynan týigen tәjiriybesi arqyly jý­zege asyp otyr. Elimizde atqarylyp jatqan iygi is-sharalardyng barlyghy Qa­zaqstannyng ghana emes, әlem halyq­ta­rynyng órkeniyetti damu ýderisine eleuli ýles bolyp qosylary sózsiz.

Qazaqstan Respublikasynyng 2011 jy­ly Islam Yntymaqtastyghy Úiy­my­­na tóraghalyq etuine baylanysty ýs­ti­­miz­degi jyldyng qyrkýiek aiynda «TMD elderindegi Islamnyng róli» atty ha­lyqaralyq konferensiya ótkizu jospar­l­anyp otyr. Konferensiyany Qazaq­stan Respublikasynyng Mәdeniyet ministrligi men Býkilәlemdik Islam Liy­gasy birlesip úiymdastyrmaq. Konferensiya júmysy islam memleketterining tarihy tamyrlastyghyn, islamishilik tatulyq pen birlikti, islam dinining biriktirushilik rólin, onyng mәdeniyet­ara­lyq jәne dinaralyq kelisim men súh­batty órkendetudegi mәn-manyzyn tal­dap-tarazylaugha qúrylady.

Qazaqstan Preziydenti N.Á. Nazarbaev: «Qazaqstannyng IYÚ-gha tóraghalyghy izgi maqsattargha qyzmet etetin bolady» dep atap kórsetti. Qazaqstannyng al­dyn­da eki manyzdy mindet túr. Birinshisi - islam dinining tiregine ainalghan gumanistik iydeyalardy býrkemeleuge ty­rysatyn diny fundamentalizmning sayasy iydeologiyasyna qarsy túra bilu. Ekinshisi - Batys pen músylman әlemi arasynda ashyq әri shynayy súhbattyng qalyptasuyn qamtamasyz etu. Osy ba­ghyttaghy eleuli shara bolyp tabylatyn konferensiya júmysy ýlken nәtiy­je­ler­ge qol jetkizedi dep kýtilude. Sony­men qatar, tóraghalyq ayasynda Qazaq­stan Respublikasynyng Bilim jәne ghylym ministrligi men Diny ister ag­enttigi birlesip, 2011 jyldyng 29 qyr­kýiegi kýni Astana qalasynda Dinta­nu­shy­lardyng halyqaralyq forumyn ót­ki­zudi josparlauda. Forumnyng maqsa­ty - din men qoghamnyng ózara әre­ket­tesuin zertteudi terendetu maqsatynda halyq­aralyq ghylymy qauymdastyqty biriktiru. Din salasyndaghy aqparat­tyq-sa­raptamalyq jәne sarapshylyq júmys­tardy qamtamasyz etude memlekettik sayasattyng bedelin jogharylatu jәne belsendi qyzmet atqarugha din­tanu­shy­lar­dy kóptep tartu da fo­rum­nyng negizgi maqsattarynyng biri bolyp tabylady.

Qazaqstannyng islam әlemimen qa­rym-qatynasyn, yntymaqtastyghyn da­myta týsu elimizding algha qoyghan barlyq saladaghy mýddelerine say kelmek. Eu­ropadaghy jәne islam әlemindegi au­qym­dy úiymgha tóraghalyq etudegi Qa­zaq­stannyng mindeti - islam ilimi ór­kendegen ortalyqtardyng birine ainalu. Músylman ýmbetining beybitshilik pen әdilettilikke jol bastaytyn izgilikti adamgershilik qúndylyqtaryn algha bas­taushy, basqa ilim ókilderine tolerant­ty­lyqty, erkin tandaudy kór­setushi jәne týr-týsine nemese senimine qara­may, adamdar arasyndaghy kelisim men ózara qúrmetti nyghaytugha úm­ty­lu­shy qauym ekenin Qazaqstan óz ýlgisi ar­qy­ly kórsetuge tiyis. Halyqaralyq dәre­jedegi bedeldi úiymdardy basqaru isinde ózindik tәjiriybe jinaqtaghan Qa­zaqstan tóraghalyghy IYÚ ýshin de jemisti bolaryna senimimiz mol.

Aydar ÁBUOV, Mәdeniyetter men dinderding halyqaralyq ortalyghynyng diyrektory, professor. Astana.

http://www.egemen.kz/309970.html

0 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1465
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3233
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5341