Alla Taghala bergen esepteuli kýnin әrkim әrtýrli óitip-býitip ótkizip jatqan myna zaman - «auzy qisyq bolsa da» televiziya sóileytin zaman. Qazir auyzdygha sóz, ayaqtygha jol bermey, aitqany bolyp túrghan eng bir qúdireti kýshti qúral da - teledidar.
Kez kelgen memleketting telehabary qanday auanda, qanday baghytta, qay tilde sóilese, sol memleketting halqynyng býkil psihologiyasy, býkil jan dýniyasy, tipti myna fәniyge, býkil qoghamgha kózqarasy solay qalyptasady. Kez kelgen memleketting telearnalary negizinen qay tilde sóilese, ol memleketting halqy týp-týgel sol tilde sóileuge kóship ketkenin ózderi de bayqamay qalady. Aqiqatyn aitqannyng aiyby joq: Qazaqstannyng Allanyng pәrmenimen әlmisaqtan bekitilgen iyesi de, kiyesi de qazaq halqy desek, býginde sol qazaqtyng negizgi últtyq basty erekshelikterine telearnalar arqyly adam aitqysyz kesir-qiyanat kelip otyr. Aqyry, qayyryn bersin deyik, biraq Qazaqstandaghy telearnalar dәl myna baghytymen kete berse, qazekemning tili de, dili de, dini de qanday kýige týserin kim bilipti?! Sirә, bizding kýn sanap, jyl sanap osynday kýige týsip bara jatqanymyzdy bayqaghan boluy kerek, Elbasymyzdyng ózi ótken jyly bir sózinde «kim býitip ózining efirlik kenistigin basqalargha berip qoyady» dep renish bildirgeni bar.

Alla Taghala bergen esepteuli kýnin әrkim әrtýrli óitip-býitip ótkizip jatqan myna zaman - «auzy qisyq bolsa da» televiziya sóileytin zaman. Qazir auyzdygha sóz, ayaqtygha jol bermey, aitqany bolyp túrghan eng bir qúdireti kýshti qúral da - teledidar.
Kez kelgen memleketting telehabary qanday auanda, qanday baghytta, qay tilde sóilese, sol memleketting halqynyng býkil psihologiyasy, býkil jan dýniyasy, tipti myna fәniyge, býkil qoghamgha kózqarasy solay qalyptasady. Kez kelgen memleketting telearnalary negizinen qay tilde sóilese, ol memleketting halqy týp-týgel sol tilde sóileuge kóship ketkenin ózderi de bayqamay qalady. Aqiqatyn aitqannyng aiyby joq: Qazaqstannyng Allanyng pәrmenimen әlmisaqtan bekitilgen iyesi de, kiyesi de qazaq halqy desek, býginde sol qazaqtyng negizgi últtyq basty erekshelikterine telearnalar arqyly adam aitqysyz kesir-qiyanat kelip otyr. Aqyry, qayyryn bersin deyik, biraq Qazaqstandaghy telearnalar dәl myna baghytymen kete berse, qazekemning tili de, dili de, dini de qanday kýige týserin kim bilipti?! Sirә, bizding kýn sanap, jyl sanap osynday kýige týsip bara jatqanymyzdy bayqaghan boluy kerek, Elbasymyzdyng ózi ótken jyly bir sózinde «kim býitip ózining efirlik kenistigin basqalargha berip qoyady» dep renish bildirgeni bar.

IYә, Qazaqstanda adam shoshyrlyq jyn-jybyrdy, qantógisti, adamdy azaptap óltirudin, jezóksheliktin, saldaqylyqtyn, jiyrenishti jynystyq qatynastyng neshe aluan týrin kórsetip, jaryq dýniyagha kózin jana ashqan sәbiylerimizdi qalasa ata-anasyn da óltire salatyn sezimsiz bir maqúlyqqa ainaldyru ýshin, ana tilin, dinin úmyttyru ýshin kýndiz-týni jýzge juyq telearnalar júmys istep jatyr. Olargha endi toqtau salugha bizding ýkimetting de kýshi kelmeytin shyghar degen de oigha ketesin. Reseyding múnday telearnalaryna efirlik kenistigimizdi berip, sol Reseyding gazet-jurnaldaryn auyldarymyz ben qalalarymyzgha qarday boratugha rúqsat etip qoyymyzdy qalay týsinemiz? Óitkeni Ózbekstan, Ázirbayjan, Tәjikstan, Týrikmenstan siyaqty bizben tili, dini bir bauyrlas respublikalardyng bәrinde Resey aqparat qúraldaryn emin-erkin taratugha qatang tyiym salynghan. Óitkeni olar búl telearnalar men gazet-jurnaldar qayda jýrse de tek Reseyding saya­satyn jýrgizip, orystyng ghana oilaghanyn, solardyng kózdegen maqsatyn, orystyng tilin nasihattaytynyn jaqsy biledi. Al qazaq atqaminerleri sony ne bilmeydi, ne bile túra Reseyding aqparattyq kórpesining astyna kirudi qalaydy. Reseyden azattyq aldyq degen sózdi aitugha da qorqyp, «egemen el bolghaly» «tәuelsizdik alghannan beri», «tәuelsiz boldyq» degen bas-ayaghy joq sózderdi qazaqtyng qúlaghyna qúiyp tastaghandar da - solar.
IYә, qazaqtan basqalardyng bәri «azattyghyn», «bostandyghy men musta­qillighyn» alghan boyda býkil telearnalaryn ana tiline kóshirip aldy. Búl olardyng ýlken sayasy kóregendigi boldy. Al Qazaqstan she? Alla keshirsin, keyde Qazaqstandaghy әlgi qújynaghan oryssha telearnalardy aitpaghanda, memlekettik bolyp sanalatyn

«Qazaqstan», «Habar»,
«El arnalar»

qay elding arnalary degen de oigha ketetin boldyq. Ashy da bolsa shyndyqty aitayyq, búl ýsh arna Reseyden azattyq alghan Qazaqstan degen eldiki deuge auyzy qúrghyr juyspaydy. Nege deysiz ghoy? Eger Qazaqstanda osy elding Alladan keyingi iyesi bolugha tiyisti qazaq últynyng sany 67 payyzgha juyq bolsa jәne múnda qazaqsha emin-erkin sóilep, emin-erkin qazaqsha jazatyn ózbek, úighyr, tatar, týrikterding ózi bir qauym el bolsa, búl telearnalar nege negizinen orys tilinde sampyldaydy. Búl әueli qazaqty, qala berdi, әlgi músylman qauymyn kemsitu emes pe? Búnyng bәri qastigerlikpen, yaghny qaskóilikpen jasalyp otyrghan joq pa? Búghan endi toqtau salatyn kez jetti! Olay deytinimiz, sonau 90-shy jyldardyng birinshi jartysynda-aq ishimizde jurnalist, filologiya ghylymdarynyng kandidaty, marqúm Batyrhan Dәrimbetov, belgili telejurnalist Júmash Kenebay bar birneshe adam telearnalardaghy osy súmdyqtardy, qazaq tilindegi habarlardyng 50 payyzgha da jetpeytinin aityp, talay telearnalarmen sottasqan kezderimiz de, ashyq pikirtalasqa shyqqan kezderimiz de boldy. Biraq sonyng birde-birinde sol kezdegi ýkimet basshylary tarapynan esh qoldau kórmey, qayta sot oryndary bizdi sol oryssha telearna basshylarynyng ayaghyna jyghyp berdi. Aqyry, sharshap qoydyq. Bizding qolynda biyligi barlardyng ishinde әli de solardan asyp kete qoymaghanyn kózimiz kórip te jýr.
Biz teledidardy әp dep azattyq alghannan bastap últymyzdyng bet-beynesin, yaghny últtyq tilimizdi, últtyq dәstýrimizdi, últtyq tәrbiyemizdi kórsetuding basty qúraly etip paydalanudy oilaghan joqpyz. Búl sol kezde qateligimiz boldy ma, әlde óz últyna jany ashymaytyn keybir jogharydaghylardyng qaskóiligi boldy ma - ol jaghy әli kýnge beymaghlúm. Al kórshiles Ózbekstan, Ázirbayjan, Tәjikstan, Týrikmenstan, anau Armeniya, Gruziya, Estoniya, Latviya, Litvalar Reseyden bostan bolysymen-aq býkil aqparat qúraldaryn óz tiline kóshirip aldy. Qazir osy elderding qay-qaysysynda da telearnalar tәuligine әri ketkende jarty ne bir saghattan artyq oryssha sóilemeydi. Sonau jyldary 50h50 degen talap qoyyldy. Sol kezde biz «ou, qazaqty bylay qoyghanda, búl elde ózbegi, úighyry, tatary, әzirbayjany bar kópshiligi qazaqsha biledi ghoy, nege qazaq tiline 50-aq payyz beriledi?» dep ókpelep jýrsek, sol 50 payyz qazaqshanyng ózi týn ortasy aua, tauyq bir-eki shaqyrghannan keyin baryp beriletin boldy. Sol kezde jogharydaghylar «birden qazaqshagha kóshuge bolmaydy, ol ýshin 4-5 jyl kerek» degen gәp taratty. Tәuelsizdik alghan jyly tughan sәbiyler qazir 20-gha kelip, kópshiligi oryssha ghana sóileytin boldy. Al 25 jylda úrpaq auysady. Endeshe, biz tilimizdi kórkeytuding basty qúraly teledidarymyz búlaysha «júmys istep» jatqanda endi bes jyldan song tútas bir úrpaghymyz týgel oryssha sóileuge kóship bolady. Sosyn olardy qazaqshagha ýiretu ýshin taghy 25 jyl kerek bolady. Biraq ol kezde ne qazaqsha ýiretetin kadr­lar jetispeushiligine úshyraymyz, ne úrpaghymyz óz tilin qajet etpeytin úrpaqqa ainaluy mýmkin. Onyng aitpaugha bolmaytyn taghy bir sebebi bar. Ol býgingi qazaq tilining shúbarlanuyna jәne

Teledidardaghy qazaq
tili - orysshanyn
audarmasy

bolyp ketkenine tikeley baylanysty. Búghan telearna basshylyghyndaghylardyng jauapsyzdyghy tikeley sebep boluda. Áne bir jyldary tap osy mәseleni kótergenimizde belgili jurnalist Qaynar Oljay «Habar» arnasyna qosymsha stilist redaktorlar shaqyryp, biraz júmys istegen-di. Keyin ol da qaldy.
Endi «әy deytin әje, qoy deytin qoja joghyn» kórgen jurnalister taza qazaqsha sóz saptaugha «bas qatyryp» jatpay, bayaghy «taz qalpyna» qayta týsti. Áytpese, osy kýngi telearnalardaghyday «ol pәlenbay metr biyiktikti baghyndyrdy», pәlenbay «tengeni qúrady», pәlenbay «órt oqighasy tirkeldi», «kólikten shyghu aldynghy esik arqyly, kiru artqy esik arqyly jýrgiziledi» «qar jauady dep kýtilude» degen «audarma sandyraq» til qaydan shyghyp jatyr. Búnyng bәri orystyng «sostavlyaet stoliko-to tenge», «zaregistrirovan... sluchaev pojara», «vhod proizvoditsya cherez perednuu dveri», «ojidaetsya sneg»-ining audarmasy ghoy. Sport jóninde... «qatelikke boy aldyrdy», «dopty tartyp ala aldy», «aspandaghan doptyng jerge týsetini anyq» degen siyaqty sóz bilmeytin kommentatorlar qaptap ketti. Esi dúrys qazaq solay sóiley me? Demek, búl bizding tilimizding shyrayynan, shúraylylyghynan, sóz saptau ereksheliginen, aqpa-tókpe sheshendiginen, beyneliliginen júrday boluy eng әueli telearnalardan bastau degen sóz.
IYә, bizde býginde qújat toltyru, zan-zәkýnder men әrtýrli qauly-qararlardy Parlamentte otyrghan «qalaulylar» orys tilinde qabyldap, ol sosyn qazaqshagha tәrjimelenedi. Ol qazaqshany týsinu ýshin oryssha biluing kerek. Ony aita-ayta kóbimiz kóbikauyz atanghaly qash-sh-an! Dýniyada, eng soraqysy, әsirese, telejurnalisterding ózi qazaqsha sóz saptaudan qalyp, ana tilimizdi orysshanyng audarmasyna ainaldyrghany jýrekti jýdetip bitti ghoy. Búl әngimege taghy birde oralamyz. Aytayyq degenimiz, Qazaqstan teledidary qashanda qazaqtyng bet-beynesi ekenin, búl elding iyesi qazaq ekenin kórsetip túruy kerek. Sheber telejurnalist memleket basshylyghy jýrgizip otyrghan syrtqy, ishki sayasatty dәriptey otyryp-aq qazaqtyng últtyq erekshelikterin (tilin, dinin, dәstýrin, tәrbiyesin), adamgershilik qasiyetterin ózge últtargha, әsirese, orystargha ónegelep oty­ruy kerek. Últtyghymyzgha jat, jiyrenishti nәrselerdi nege kórsetesinder degenimizde keybir telejurnalist qazaqtar «onda túrghan eshnәrse joq, әrkim qajetin ózi tandap alady» degenin de estidik. Búl ne degen nadandyq! Árkim teledidardan oiyna kelgenin istep, auzyna kelgenin aita berse, ony kórgen úrpaq ne bolady?
Kerek deseniz, «elimizde 130-dan astam últ túrady» dep lepirtetin de - Qazaqstan telearnalary. Olar aitqan keybir etnikalyq toptardyng sany jýzden, mynnan aspaydy. Telejurnalister «Qazaqstan halyqtaryna» jatqyzyp jýrgenderding kóbi - býgin kelip, erteng ketip jatqan sheteldikter.
«Qazaqstan halyqtaryna» jatqy­zyp jýrgenderding ishinde abazinder - 64, avstriyalyqtar - 45, aleutter - 8, gollandyqtar - 21, ispandar - 34, kubalyqtar - 50, nivhlar - 8, ameriy­kalyqtar - 98, aghylshyndar - 81 adam ghana. Osylardy qosyp bizding telejurnalister «kóp últty Qazaqstan» dep kópirtedi. Myna túrghan Reseyde bir últtyng sany birneshe millionnan aspasa orys­tar olardy sanatqa qospaydy. Sanatqa qossa «Rossiya toliko dlya russkiyh» dep aiqaylaytyndardy shygharyp, ózge aziat­tardy úrghyzyp-soqqyzyp qoidy әdetke ainaldyrdy. Qazir Qazaqstannyng orystary zeynetaqysyn azsynsa da, jergilikti ókimetke aitqan talaby orydalmasa da Reseyge - Medvedev pen Putinge shaghymdanatyn әdet tauyp aldy. Al bizding telearnalar solardy qaytalap kórsetedi. Búl qalay? Búl basqa orystargha «birnәrse bolsa sender de sóitinder» dep aqyl beruding bir týri emes pe?
Aytpasqa bolmaytyn bir jayt bar. Nege ekeni belgisiz, osyghan deyin Qazaqstandaghy memlekettik dep atalatyn telearnalardyng basshylary tek orystildilerden qoyylyp keldi. Búl ýrdis qazaqshagha múrnyn shýiire qaraytyn, býginde Shveysariya asyp ketken Hrapunovtyng zayyby L.Beketovany basshy qoydan bastaldy. Kýndiz-týni oryssha sampyldaghan jýzden astam arnany aitpaghanda memlekettiki dep esepteletin «Habar», «Elarna», «Qazaqstan» arnalarynyng ýsheuining de basshylary oryssha sóileytinder boldy. Biraq «Au, bú qalay? Elimizding telearnalaryn qazaqy tildi, ana tilinen susyndap ósken taza qazaq basqaruyna bolmaydy ma?» dep ne jurnalister, ne jay qazaqtyng ýn shygharghanyn kórgen emespiz. Jalpy, zamanymyzdyng eng quatty nasihat qúraly TV basshylyghyn orys tilinde sóileytinderding qolyna berip qong últtyq dәstýrimizdi, dilimiz ben tilimizdi kómuge kýrek berip qongmen birdey. Qazir búl arnalarda qazaqshanyng azayyp ketuine, mine, osy sebep bolyp otyrghan boluy kerek. Qazaqsha azayyp ketti deymiz-au, telearnalar eng bolmasa qazaqtargha shym-shymdap berilgen uaqytty da útyrly paydalana da bilmeydi. Bilmeydi deymiz-au, búl keyde toy-tomalaqshyl qazaqtargha osy da jaraydy degen kemsitushilik pe dep te qorqamyz. Áytpese, qaranyzshy, әlgi «Eki júldyz», «Bir jarym júldyzdardy» aitpaghanda, biri «Ázil studio», biri «Shirkin, layf», «Qúrdastar» degen kórsetilimderdi kórip otyrghan syrt kóz qazaqty sayqymazaq, eshnәrsening bayybyna tereng bara almaytyn, bas dese qúlaq deytin topas, nadan bir tobyr eken dep qaluyna әbden bolady. Olardy kórip otyryp, qazaq ataulydan bir taghylymdy is, tәrbiyeli týisik, ordaly oy shyghady dep oilaudyng ózi qate. Búl shou-moular shynynda da osy telearnalardyng jarnamalarynda kórsetiletinindey, qazaq degen tek ýime tabaq qazy-qartany, mayy shylqyghan bauyrsaq pen aq samauryndy aldyna qoyyp, iship-jeuden basqany bilmeytin bireuler eken degen oigha jeteleydi. Efiyrimizdi Resey sayasatynyng qara búltynday basyp alghan telearnalardy aitpaghanda, әlgi «Habar», «Elarna», «Qazaqstan» memarnalarynda balalar kiyimin, pampersin, oiynshyqtar men dәri-dәrmekterdi jarnamalau sәtterinde qazaqtyng qarakóz sәbiyleri emes, balpanaqtay-balpanaqtay, kózi kókpenbek orys balalary men orys әielderi ghana kórsetiledi. Al «KTK» arnasyn «Nasha kazashasy» ýshin-aq ne sotqa berip, ne mýlde japtyryp tastaytyn uaqyt әldeqashan boldy.Sirә, búlay qazaq halqyn qorlau, kemsitu, әjualau jer betinde joq shyghar. Soghan ýndemey otyrghan 10 million qazaqtan «Algha, Qazaqstan», «Elimizde tynyshtyq!» dep aiqaylaudan basqa birnәrse shyghady dep oilau da qate siyaqty. Búl ýnsizdik bizding eng bir namyssyz, eng bir nәmәrt, eng bir mәngýrt últqa ainalyp bara jatqanymyzdyng aiqyn aighaghy desek, baj etkishter taghy da baj etsin! Biraq últtyq mәselelerdi tamaghymyzdyng toqtyghymen, kiyimimizding býtindigimen ólsheuge bolmaydy. Onda adam balasy shóbi, suy mol, jyly qorasy, ýstinde jabuy barlyghyna riza maldan ne aiyrmashylyghy bolady? Al tipti Qazaqstannyng Tәuelsizdik kýni dep atap jýrgen meyram kýni osy KTK telearnasy qazaqty masqaralaytyn «Kelin» degen kesapat kinony kórsetui qalay? Sonda әnsheyinde ishki-syrtqy sayasattyng ishek-qarnyn aqtaryp, býkil AQSh pen Europanyng auzynan shyqqanyn qaghyp alyp, qaytalap otyratyn «KTK»-daghylardyng soghan sayasy sauaty jetpey nemese anqaulyqpen sóitti dep oilaysyz ba? Qatelesesiz. Búnyng arjaghynda ýlken astar jatyr.
«KTK»-gha qazir eshkimning «kýshi» kelmeydi. Qaytalap aitayyq. Songhy kezderi negizgi tili qazaqsha shyqqan, eng әueli orys pen Batystyng emes, qazaqtyng salt-dәstýrin, mәdeniyetin birinshi oryngha qoyatyn, jan dýniyesi qazaqy adamdardy basshylyq qyzmetke qoiy ýrdisi bas­taldy. Múnday iygi ýrdis jalghasyn taba berui tiyis. Óitkeni HHI ghasyrda qazaqty ne qazaq qylatyn, ne mәngýrt-mazaqqa ainaldyratyn tek teledidar ghana. Basqa eshbir zan-zәkýn búl orayda dәrmensiz. Óz elinning telearnasyndaghy ana tilinnin, oghan berilgen uaqyttyng azdyghyn, kórsetilip jatqan dýniyelerding týkke túrghysyz jenil-jelpiligin kórgende ishindi it tyrnap, jýreging auzyna tyghylghanday bolmaysyng ba? Jalpy, qazaq telearnalarynyng basshylary oryssha oilap, oryssha sóileytinder emes, últtyq namysty tu etetin naghyz patriot boluy tiyis. Al jartysy oryssha, jartysy qazaqsha «Aghayyndar», anau «Janym» dep atalatyn, syraqúmar jartylay jalanbút qyz, zinahar әke, qazaq kempirin keyuana retinde kórsetpek týgil, baryp túrghan esuas qyp kórsetetin kempir, qatygez bala, kórgensiz әiel, qaryndasymen kónildes «agha» turaly qazaqty azghyndatugha, azghyn últ retinde kórsetetin múnday filimderdi qazaqqa jany ashityn basshy bolsa teledidardan kórsetpek týgil syn soyylymen soyyp salghyzar edi. Ne rejisser men ssenariyshining betine laqtyrar edi.
Búnyng bәrin oqyp otyrghan ózinshe namysshyl, ózinshe patriot, el tynyshtyghynyng «kýzetshileri» bizdi mynau bir «bardy kóre almaytyn, joqty bere almaytyn» bilgishsingen bireu ghoy deri sózsiz.
Olardy tyndasan, biz ózimizde bolyp jatqannyng bәrin keremet, bәrin ong ózgeris, bәri dúrys, bәri jón dep maqtay beruimiz kerek. Qazekem «ózin-ózi maqtau - ólimning qara basy» degendi beker aitqan joq. Maqtap-maqtap ózindi de, basshylaryndy da qúrtyp jiberuge bolady. Bizding telearnalar qazir tek maqtaugha arnalghan. Eng әri ketkende aitatyny - jol salynbaghan, auyzsu joq, qysqa dayar emes, auyldy su alyp ketti, oghan әkim kinәli. Ákim bolghanda oblys ne audan әkimi, ne sol salanyng ministri emes, auyldyq әkim men audandaghy әldebir salanyng ghana basshylary. Olardyng da aty atala bermeydi. Al «Janalyqtardan» estiytinimiz - elimizding ishki, syrtqy sayasatyndaghy kóregendikter ghana jәne jol boyyndaghy zang búzushylyqtar, bireudi mashina basyp ketkeni, әldebir elde avtobus audarylyp 5-6 adam ólip, 10 shaqtysy jaralanghany, әldebir ýide órt shyqqany turaly ghana. Birauyz sózben aitqanda, qazaq telearnalarynda qazaq últynyng býgingi tildik, әleumettik, dildik, dәstýrlik, últtyq mәdeniyeti, últtyq tәrbiyesi qanday kýide ekeni turaly ashy shyndyq aitylmaydy. Onyng ornyna arzan kýlki, arzan әjua, bet-auzyn qisandatyp oryssha aralastyryp sóileu ghana. Ony telearna jurnalisteri tok-shou, top-shou, realitiy-shou, biznes-shou, «tyng iydeya» dep zypyldatady.
Sonyng bәrinde qazaq últyna qúittay paydaly nәrse bolsa búiyrmasyn! Kerisinshe, qazaq «TV»-lary «Spoy» men «Dom-2»-nyng kóshirmelerin, qostildi, ýshtildilikti nasihattau ghana. Áytpese anau «Eki júldyz» degendi eki tilde kórsetu qay orysqa qajet boldy. Búl baghdarlamanyng qazaq júrtyna qanday ýlgi-ónegelik manyzy bar? Tipti sol «Eki júldyzda» kórnekti sazger Kenes Dýisekeevtin, dausy quatty, oryndaushylyq mashyghy myqty Baqtiyar Taylaqbaevtyn, jýregi de, jany da, ýni de maqpalday Maqpal Jýnisovanyng jýretin jeri me?! «Eki júldyz» layyq bolsa eshqashan «bauyrlar, aghayyn, halqym, qazaq halqy» demey, bismillasyn «qazaqstandyqtar», «kazahstansy» dep bastaytyndargha ghana layyq shyghar.
Biz televiydenie arqyly 20 jyl boyy orystyng ónegesin, AQSh pen Batys Europa elderining nebir jabayylyq, kәpirlik tәrbiyesin uaghyzdap, nasihattap kelemiz.
IYә, әrbir 25 jylda úrpaq auysady. Sol 25 jyl ishinde halyqqa qanday ýgit-nasihat jýrgizilse, onyng úrpaghy endi sonsha uaqyt sonday tilde, sonday ónegede tirshilik etetin bolady. Ony týzetip, dúrystau ýshin taghy 25 jyl kerek. Sonda 50 jyl! Biz Reseyding bodanynda 70 jyldan astam qúldyqtyng 20-shy ghasyrlyq formasynda kýn ótkizdik. Bizding býgingi ómir sýru, tirshilik etu әreketimizding eshqaysysy qazaqy emes. Bizding últshylmyz, qazaqymyz dep jýrgen azamattarymyzdyng ózi taza qazaqy ýrdisterdi bilmeydi, olar taza qazaqy tәrbie emes, sovettik-orystyq tәrbiyemen ósti. Biz songhy 20 jylda, yaghni, 1991 jyly jәne odan bermen tughan úl-qyzdarymyzgha qazaqy, últtyq tәrbie berip, últtyq tilde sóileuge ýiretuimiz kerek edi. Onyng bas­ty qúraly teledidar edi! Ol әp degennen mynaday kýige týsti! Qazir kóshede oryssha sóilep, toy-tomalaqta, meyramdarda aghylshynsha óleng aitudy sәn kóretin úl-qyzdarymyz - sol 1991-den beri, yaghny azattyq dep aitugha auzymyz barmay, tәuelsizdik, egemendik dep atalatyn zamanda tughandar. Olardyng týgelge juyghy qazaqsha maqal-mәtelden, qazaqtyng últtyq әn-kýilerinen maqrúm bayghústar. Qazaqsha sóileytinderining tili «al», «ber», «bar», «joq», «bardym», «keldim», «kórdim»-nin, «salamatsyz ba»-nyng o jaq, bú jaghy ghana. Biz soghan da mәz bolamyz. Endi olardan taza qazaq jasau ýshin taghy da keminde 25 jyl kerek! Ol ýshin de eng әueli teledidardy qazaqshalau qajet. Biz keybir orystildilerdi «oryssha sóilegenmen jany qazaqsha, qazaqqa ishtartyp túrady» deymiz. Ol - ótirik. Tili oryssha shyqqan, últtyq ónerden susyndamaghan, orystyng әnin aityp, biyin biylep ósken, dostary orys, oryssha sóileytin adam bolam dese de eshqashan taza qazaq bola almaydy. Olardyng oilau formasy da oryssha! Qazaqstanda túryp, qazaq jerining nanyn jep, túzyn tatyp, suyn iship otyrghan orystar ýsh-aq әripten túratyn «nan», «túz», eki-aq әripten túratyn, «su» degen qazaqshany ózderi de aitpaydy, balalaryna da aitqyzbaydy. Búnyng arjaghynda ýlken súrqiya sayasat jatyr! Jәne olardy qazaqqa dos deuding ózi - ýlken bilmestik! Orystar, kerek deseniz, teledidardan eki tilde qazaqsha-oryssha berilip jatqan habarlardy da tyndamay, basqa arnagha búray salady. Oilan, qazaq! Oilan, TV!

Myrzan KENJEBAY

http://anatili.kz/?p=7140