اللا تاعالا بەرگەن ەسەپتەۋلى كۇنىن اركىم ءارتۇرلى ءويتىپ-ءبۇيتىپ وتكىزىپ جاتقان مىنا زامان - «اۋزى قيسىق بولسا دا» تەلەۆيزيا سويلەيتىن زامان. قازىر اۋىزدىعا ءسوز، اياقتىعا جول بەرمەي، ايتقانى بولىپ تۇرعان ەڭ ءبىر قۇدىرەتى كۇشتى قۇرال دا - تەلەديدار.
كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ تەلەحابارى قانداي اۋاندا، قانداي باعىتتا، قاي تىلدە سويلەسە، سول مەملەكەتتىڭ حالقىنىڭ بۇكىل پسيحولوگياسى، بۇكىل جان ءدۇنياسى، ءتىپتى مىنا فانيگە، بۇكىل قوعامعا كوزقاراسى سولاي قالىپتاسادى. كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ تەلەارنالارى نەگىزىنەن قاي تىلدە سويلەسە، ول مەملەكەتتىڭ حالقى ءتۇپ-تۇگەل سول تىلدە سويلەۋگە كوشىپ كەتكەنىن وزدەرى دە بايقاماي قالادى. اقيقاتىن ايتقاننىڭ ايىبى جوق: قازاقستاننىڭ اللانىڭ پارمەنىمەن الميساقتان بەكىتىلگەن يەسى دە، كيەسى دە قازاق حالقى دەسەك، بۇگىندە سول قازاقتىڭ نەگىزگى ۇلتتىق باستى ەرەكشەلىكتەرىنە تەلەارنالار ارقىلى ادام ايتقىسىز كەسىر-قيانات كەلىپ وتىر. اقىرى، قايىرىن بەرسىن دەيىك، بىراق قازاقستانداعى تەلەارنالار ءدال مىنا باعىتىمەن كەتە بەرسە، قازەكەمنىڭ ءتىلى دە، ءدىلى دە، ءدىنى دە قانداي كۇيگە تۇسەرىن كىم ءبىلىپتى؟! ءسىرا، ءبىزدىڭ كۇن ساناپ، جىل ساناپ وسىنداي كۇيگە ءتۇسىپ بارا جاتقانىمىزدى بايقاعان بولۋى كەرەك، ەلباسىمىزدىڭ ءوزى وتكەن جىلى ءبىر سوزىندە «كىم ءبۇيتىپ ءوزىنىڭ ەفيرلىك كەڭىستىگىن باسقالارعا بەرىپ قويادى» دەپ رەنىش بىلدىرگەنى بار.

اللا تاعالا بەرگەن ەسەپتەۋلى كۇنىن اركىم ءارتۇرلى ءويتىپ-ءبۇيتىپ وتكىزىپ جاتقان مىنا زامان - «اۋزى قيسىق بولسا دا» تەلەۆيزيا سويلەيتىن زامان. قازىر اۋىزدىعا ءسوز، اياقتىعا جول بەرمەي، ايتقانى بولىپ تۇرعان ەڭ ءبىر قۇدىرەتى كۇشتى قۇرال دا - تەلەديدار.
كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ تەلەحابارى قانداي اۋاندا، قانداي باعىتتا، قاي تىلدە سويلەسە، سول مەملەكەتتىڭ حالقىنىڭ بۇكىل پسيحولوگياسى، بۇكىل جان ءدۇنياسى، ءتىپتى مىنا فانيگە، بۇكىل قوعامعا كوزقاراسى سولاي قالىپتاسادى. كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ تەلەارنالارى نەگىزىنەن قاي تىلدە سويلەسە، ول مەملەكەتتىڭ حالقى ءتۇپ-تۇگەل سول تىلدە سويلەۋگە كوشىپ كەتكەنىن وزدەرى دە بايقاماي قالادى. اقيقاتىن ايتقاننىڭ ايىبى جوق: قازاقستاننىڭ اللانىڭ پارمەنىمەن الميساقتان بەكىتىلگەن يەسى دە، كيەسى دە قازاق حالقى دەسەك، بۇگىندە سول قازاقتىڭ نەگىزگى ۇلتتىق باستى ەرەكشەلىكتەرىنە تەلەارنالار ارقىلى ادام ايتقىسىز كەسىر-قيانات كەلىپ وتىر. اقىرى، قايىرىن بەرسىن دەيىك، بىراق قازاقستانداعى تەلەارنالار ءدال مىنا باعىتىمەن كەتە بەرسە، قازەكەمنىڭ ءتىلى دە، ءدىلى دە، ءدىنى دە قانداي كۇيگە تۇسەرىن كىم ءبىلىپتى؟! ءسىرا، ءبىزدىڭ كۇن ساناپ، جىل ساناپ وسىنداي كۇيگە ءتۇسىپ بارا جاتقانىمىزدى بايقاعان بولۋى كەرەك، ەلباسىمىزدىڭ ءوزى وتكەن جىلى ءبىر سوزىندە «كىم ءبۇيتىپ ءوزىنىڭ ەفيرلىك كەڭىستىگىن باسقالارعا بەرىپ قويادى» دەپ رەنىش بىلدىرگەنى بار.

ءيا، قازاقستاندا ادام شوشىرلىق جىن-جىبىردى، قانتوگىستى، ادامدى ازاپتاپ ءولتىرۋدىڭ، جەزوكشەلىكتىڭ، سالداقىلىقتىڭ، جيرەنىشتى جىنىستىق قاتىناستىڭ نەشە الۋان ءتۇرىن كورسەتىپ، جارىق دۇنياعا كوزىن جاڭا اشقان سابيلەرىمىزدى قالاسا اتا-اناسىن دا ولتىرە سالاتىن سەزىمسىز ءبىر ماقۇلىققا اينالدىرۋ ءۇشىن، انا ءتىلىن، ءدىنىن ۇمىتتىرۋ ءۇشىن كۇندىز-ءتۇنى جۇزگە جۋىق تەلەارنالار جۇمىس ىستەپ جاتىر. ولارعا ەندى توقتاۋ سالۋعا ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ دە كۇشى كەلمەيتىن شىعار دەگەن دە ويعا كەتەسىڭ. رەسەيدىڭ مۇنداي تەلەارنالارىنا ەفيرلىك كەڭىستىگىمىزدى بەرىپ، سول رەسەيدىڭ گازەت-جۋرنالدارىن اۋىلدارىمىز بەن قالالارىمىزعا قارداي بوراتۋعا رۇقسات ەتىپ قويۋىمىزدى قالاي تۇسىنەمىز؟ ويتكەنى وزبەكستان، ءازىربايجان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان سياقتى بىزبەن ءتىلى، ءدىنى ءبىر باۋىرلاس رەسپۋبليكالاردىڭ بارىندە رەسەي اقپارات قۇرالدارىن ەمىن-ەركىن تاراتۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان. ويتكەنى ولار بۇل تەلەارنالار مەن گازەت-جۋرنالدار قايدا جۇرسە دە تەك رەسەيدىڭ سايا­ساتىن جۇرگىزىپ، ورىستىڭ عانا ويلاعانىن، سولاردىڭ كوزدەگەن ماقساتىن، ورىستىڭ ءتىلىن ناسيحاتتايتىنىن جاقسى بىلەدى. ال قازاق اتقامىنەرلەرى سونى نە بىلمەيدى، نە بىلە تۇرا رەسەيدىڭ اقپاراتتىق كورپەسىنىڭ استىنا كىرۋدى قالايدى. رەسەيدەن ازاتتىق الدىق دەگەن ءسوزدى ايتۋعا دا قورقىپ، «ەگەمەن ەل بولعالى» «تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى»، «تاۋەلسىز بولدىق» دەگەن باس-اياعى جوق سوزدەردى قازاقتىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ تاستاعاندار دا - سولار.
ءيا، قازاقتان باسقالاردىڭ ءبارى «ازاتتىعىن»، «بوستاندىعى مەن مۋستا­قيلليعىن» العان بويدا بۇكىل تەلەارنالارىن انا تىلىنە كوشىرىپ الدى. بۇل ولاردىڭ ۇلكەن ساياسي كورەگەندىگى بولدى. ال قازاقستان شە؟ اللا كەشىرسىن، كەيدە قازاقستانداعى الگى قۇجىناعان ورىسشا تەلەارنالاردى ايتپاعاندا، مەملەكەتتىك بولىپ سانالاتىن

«قازاقستان»، «حابار»،
«ەل ارنالار»

قاي ەلدىڭ ارنالارى دەگەن دە ويعا كەتەتىن بولدىق. اششى دا بولسا شىندىقتى ايتايىق، بۇل ءۇش ارنا رەسەيدەن ازاتتىق العان قازاقستان دەگەن ەلدىكى دەۋگە اۋىزى قۇرعىر جۋىسپايدى. نەگە دەيسىز عوي؟ ەگەر قازاقستاندا وسى ەلدىڭ اللادان كەيىنگى يەسى بولۋعا ءتيىستى قازاق ۇلتىنىڭ سانى 67 پايىزعا جۋىق بولسا جانە مۇندا قازاقشا ەمىن-ەركىن سويلەپ، ەمىن-ەركىن قازاقشا جازاتىن وزبەك، ۇيعىر، تاتار، تۇرىكتەردىڭ ءوزى ءبىر قاۋىم ەل بولسا، بۇل تەلەارنالار نەگە نەگىزىنەن ورىس تىلىندە سامپىلدايدى. بۇل اۋەلى قازاقتى، قالا بەردى، الگى مۇسىلمان قاۋىمىن كەمسىتۋ ەمەس پە؟ بۇنىڭ ءبارى قاستىگەرلىكپەن، ياعني قاسكويلىكپەن جاسالىپ وتىرعان جوق پا؟ بۇعان ەندى توقتاۋ سالاتىن كەز جەتتى! ولاي دەيتىنىمىز، سوناۋ 90-شى جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا-اق ىشىمىزدە جۋرناليست، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، مارقۇم باتىرحان دارىمبەتوۆ، بەلگىلى تەلەجۋرناليست جۇماش كەنەباي بار بىرنەشە ادام تەلەارنالارداعى وسى سۇمدىقتاردى، قازاق تىلىندەگى حابارلاردىڭ 50 پايىزعا دا جەتپەيتىنىن ايتىپ، تالاي تەلەارنالارمەن سوتتاسقان كەزدەرىمىز دە، اشىق پىكىرتالاسقا شىققان كەزدەرىمىز دە بولدى. بىراق سونىڭ بىردە-بىرىندە سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىلارى تاراپىنان ەش قولداۋ كورمەي، قايتا سوت ورىندارى ءبىزدى سول ورىسشا تەلەارنا باسشىلارىنىڭ اياعىنا جىعىپ بەردى. اقىرى، شارشاپ قويدىق. ءبىزدىڭ قولىندا بيلىگى بارلاردىڭ ىشىندە ءالى دە سولاردان اسىپ كەتە قويماعانىن كوزىمىز كورىپ تە ءجۇر.
ءبىز تەلەديداردى ءاپ دەپ ازاتتىق العاننان باستاپ ۇلتىمىزدىڭ بەت-بەينەسىن، ياعني ۇلتتىق ءتىلىمىزدى، ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى، ۇلتتىق تاربيەمىزدى كورسەتۋدىڭ باستى قۇرالى ەتىپ پايدالانۋدى ويلاعان جوقپىز. بۇل سول كەزدە قاتەلىگىمىز بولدى ما، الدە ءوز ۇلتىنا جانى اشىمايتىن كەيبىر جوعارىداعىلاردىڭ قاسكويلىگى بولدى ما - ول جاعى ءالى كۇنگە بەيماعلۇم. ال كورشىلەس وزبەكستان، ءازىربايجان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان، اناۋ ارمەنيا، گرۋزيا، ەستونيا، لاتۆيا، ليتۆالار رەسەيدەن بوستان بولىسىمەن-اق بۇكىل اقپارات قۇرالدارىن ءوز تىلىنە كوشىرىپ الدى. قازىر وسى ەلدەردىڭ قاي-قايسىسىندا دا تەلەارنالار تاۋلىگىنە ءارى كەتكەندە جارتى نە ءبىر ساعاتتان ارتىق ورىسشا سويلەمەيدى. سوناۋ جىلدارى 50ح50 دەگەن تالاپ قويىلدى. سول كەزدە ءبىز «وۋ، قازاقتى بىلاي قويعاندا، بۇل ەلدە وزبەگى، ۇيعىرى، تاتارى، ءازىربايجانى بار كوپشىلىگى قازاقشا بىلەدى عوي، نەگە قازاق تىلىنە 50-اق پايىز بەرىلەدى؟» دەپ وكپەلەپ جۇرسەك، سول 50 پايىز قازاقشانىڭ ءوزى ءتۇن ورتاسى اۋا، تاۋىق ءبىر-ەكى شاقىرعاننان كەيىن بارىپ بەرىلەتىن بولدى. سول كەزدە جوعارىداعىلار «بىردەن قازاقشاعا كوشۋگە بولمايدى، ول ءۇشىن 4-5 جىل كەرەك» دەگەن گاپ تاراتتى. تاۋەلسىزدىك العان جىلى تۋعان سابيلەر قازىر 20-عا كەلىپ، كوپشىلىگى ورىسشا عانا سويلەيتىن بولدى. ال 25 جىلدا ۇرپاق اۋىسادى. ەندەشە، ءبىز ءتىلىمىزدى كوركەيتۋدىڭ باستى قۇرالى تەلەديدارىمىز بۇلايشا «جۇمىس ىستەپ» جاتقاندا ەندى بەس جىلدان سوڭ تۇتاس ءبىر ۇرپاعىمىز تۇگەل ورىسشا سويلەۋگە كوشىپ بولادى. سوسىن ولاردى قازاقشاعا ۇيرەتۋ ءۇشىن تاعى 25 جىل كەرەك بولادى. بىراق ول كەزدە نە قازاقشا ۇيرەتەتىن كادر­لار جەتىسپەۋشىلىگىنە ۇشىرايمىز، نە ۇرپاعىمىز ءوز ءتىلىن قاجەت ەتپەيتىن ۇرپاققا اينالۋى مۇمكىن. ونىڭ ايتپاۋعا بولمايتىن تاعى ءبىر سەبەبى بار. ول بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ شۇبارلانۋىنا جانە

تەلەديدارداعى قازاق
ءتىلى - ورىسشانىڭ
اۋدارماسى

بولىپ كەتكەنىنە تىكەلەي بايلانىستى. بۇعان تەلەارنا باسشىلىعىنداعىلاردىڭ جاۋاپسىزدىعى تىكەلەي سەبەپ بولۋدا. انە ءبىر جىلدارى تاپ وسى ماسەلەنى كوتەرگەنىمىزدە بەلگىلى جۋرناليست قاينار ولجاي «حابار» ارناسىنا قوسىمشا ستيليست رەداكتورلار شاقىرىپ، ءبىراز جۇمىس ىستەگەن-ءدى. كەيىن ول دا قالدى.
ەندى «ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا جوعىن» كورگەن جۋرناليستەر تازا قازاقشا ءسوز ساپتاۋعا «باس قاتىرىپ» جاتپاي، باياعى «تاز قالپىنا» قايتا ءتۇستى. ايتپەسە، وسى كۇنگى تەلەارنالارداعىداي «ول پالەنباي مەتر بيىكتىكتى باعىندىردى»، پالەنباي «تەڭگەنى قۇرادى»، پالەنباي «ءورت وقيعاسى تىركەلدى»، «كولىكتەن شىعۋ الدىڭعى ەسىك ارقىلى، كىرۋ ارتقى ەسىك ارقىلى جۇرگىزىلەدى» «قار جاۋادى دەپ كۇتىلۋدە» دەگەن «اۋدارما ساندىراق» ءتىل قايدان شىعىپ جاتىر. بۇنىڭ ءبارى ورىستىڭ «سوستاۆلياەت ستولكو-تو تەنگە»، «زارەگيستريروۆان... سلۋچاەۆ پوجارا»، «ۆحود پرويزۆوديتسيا چەرەز پەرەدنيۋيۋ دۆەر»، «وجيداەتسيا سنەگ»-ءىنىڭ اۋدارماسى عوي. سپورت جونىندە... «قاتەلىككە بوي الدىردى»، «دوپتى تارتىپ الا الدى»، «اسپانداعان دوپتىڭ جەرگە تۇسەتىنى انىق» دەگەن سياقتى ءسوز بىلمەيتىن كوممەنتاتورلار قاپتاپ كەتتى. ەسى دۇرىس قازاق سولاي سويلەي مە؟ دەمەك، بۇل ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ شىرايىنان، شۇرايلىلىعىنان، ءسوز ساپتاۋ ەرەكشەلىگىنەن، اقپا-توكپە شەشەندىگىنەن، بەينەلىلىگىنەن جۇرداي بولۋى ەڭ اۋەلى تەلەارنالاردان باستاۋ دەگەن ءسوز.
ءيا، بىزدە بۇگىندە قۇجات تولتىرۋ، زاڭ-زاكۇندەر مەن ءارتۇرلى قاۋلى-قارارلاردى پارلامەنتتە وتىرعان «قالاۋلىلار» ورىس تىلىندە قابىلداپ، ول سوسىن قازاقشاعا تارجىمەلەنەدى. ول قازاقشانى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ورىسشا ءبىلۋىڭ كەرەك. ونى ايتا-ايتا كوبىمىز كوبىكاۋىز اتانعالى قاش-ش-ان! ءدۇنيادا، ەڭ سوراقىسى، اسىرەسە، تەلەجۋرناليستەردىڭ ءوزى قازاقشا ءسوز ساپتاۋدان قالىپ، انا ءتىلىمىزدى ورىسشانىڭ اۋدارماسىنا اينالدىرعانى جۇرەكتى جۇدەتىپ ءبىتتى عوي. بۇل اڭگىمەگە تاعى بىردە ورالامىز. ايتايىق دەگەنىمىز، قازاقستان تەلەديدارى قاشاندا قازاقتىڭ بەت-بەينەسى ەكەنىن، بۇل ەلدىڭ يەسى قازاق ەكەنىن كورسەتىپ تۇرۋى كەرەك. شەبەر تەلەجۋرناليست مەملەكەت باسشىلىعى جۇرگىزىپ وتىرعان سىرتقى، ىشكى ساياساتتى دارىپتەي وتىرىپ-اق قازاقتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ء(تىلىن، ءدىنىن، ءداستۇرىن، تاربيەسىن), ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن وزگە ۇلتتارعا، اسىرەسە، ورىستارعا ونەگەلەپ وتى­رۋى كەرەك. ۇلتتىعىمىزعا جات، جيرەنىشتى نارسەلەردى نەگە كورسەتەسىڭدەر دەگەنىمىزدە كەيبىر تەلەجۋرناليست قازاقتار «وندا تۇرعان ەشنارسە جوق، اركىم قاجەتىن ءوزى تاڭداپ الادى» دەگەنىن دە ەستىدىك. بۇل نە دەگەن ناداندىق! اركىم تەلەديداردان ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، اۋزىنا كەلگەنىن ايتا بەرسە، ونى كورگەن ۇرپاق نە بولادى؟
كەرەك دەسەڭىز، «ەلىمىزدە 130-دان استام ۇلت تۇرادى» دەپ لەپىرتەتىن دە - قازاقستان تەلەارنالارى. ولار ايتقان كەيبىر ەتنيكالىق توپتاردىڭ سانى جۇزدەن، مىڭنان اسپايدى. تەلەجۋرناليستەر «قازاقستان حالىقتارىنا» جاتقىزىپ جۇرگەندەردىڭ كوبى - بۇگىن كەلىپ، ەرتەڭ كەتىپ جاتقان شەتەلدىكتەر.
«قازاقستان حالىقتارىنا» جاتقى­زىپ جۇرگەندەردىڭ ىشىندە ابازيندەر - 64, اۆستريالىقتار - 45, الەۋتتەر - 8, گوللاندىقتار - 21, يسپاندار - 34, كۋبالىقتار - 50, نيۆحلار - 8, امەري­كالىقتار - 98, اعىلشىندار - 81 ادام عانا. وسىلاردى قوسىپ ءبىزدىڭ تەلەجۋرناليستەر «كوپ ۇلتتى قازاقستان» دەپ كوپىرتەدى. مىنا تۇرعان رەسەيدە ءبىر ۇلتتىڭ سانى بىرنەشە ميلليوننان اسپاسا ورىس­تار ولاردى ساناتقا قوسپايدى. ساناتقا قوسسا «روسسيا تولكو دليا رۋسسكيح» دەپ ايقايلايتىنداردى شىعارىپ، وزگە ازيات­تاردى ۇرعىزىپ-سوققىزىپ قويۋدى ادەتكە اينالدىردى. قازىر قازاقستاننىڭ ورىستارى زەينەتاقىسىن ازسىنسا دا، جەرگىلىكتى وكىمەتكە ايتقان تالابى ورىدالماسا دا رەسەيگە - مەدۆەدەۆ پەن پۋتينگە شاعىمداناتىن ادەت تاۋىپ الدى. ال ءبىزدىڭ تەلەارنالار سولاردى قايتالاپ كورسەتەدى. بۇل قالاي؟ بۇل باسقا ورىستارعا «بىرنارسە بولسا سەندەر دە سويتىڭدەر» دەپ اقىل بەرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى ەمەس پە؟
ايتپاسقا بولمايتىن ءبىر جايت بار. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وسىعان دەيىن قازاقستانداعى مەملەكەتتىك دەپ اتالاتىن تەلەارنالاردىڭ باسشىلارى تەك ورىستىلدىلەردەن قويىلىپ كەلدى. بۇل ءۇردىس قازاقشاعا مۇرنىن شۇيىرە قارايتىن، بۇگىندە شۆەيتساريا اسىپ كەتكەن حراپۋنوۆتىڭ زايىبى ل.بەكەتوۆانى باسشى قويۋدان باستالدى. كۇندىز-ءتۇنى ورىسشا سامپىلداعان جۇزدەن استام ارنانى ايتپاعاندا مەملەكەتتىكى دەپ ەسەپتەلەتىن «حابار»، «ەلارنا»، «قازاقستان» ارنالارىنىڭ ۇشەۋىنىڭ دە باسشىلارى ورىسشا سويلەيتىندەر بولدى. بىراق «اۋ، بۇ قالاي؟ ەلىمىزدىڭ تەلەارنالارىن قازاقي ءتىلدى، انا تىلىنەن سۋسىنداپ وسكەن تازا قازاق باسقارۋىنا بولمايدى ما؟» دەپ نە جۋرناليستەر، نە جاي قازاقتىڭ ءۇن شىعارعانىن كورگەن ەمەسپىز. جالپى، زامانىمىزدىڭ ەڭ قۋاتتى ناسيحات قۇرالى تV باسشىلىعىن ورىس تىلىندە سويلەيتىندەردىڭ قولىنا بەرىپ قويۋ ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى، ءدىلىمىز بەن ءتىلىمىزدى كومۋگە كۇرەك بەرىپ قويۋمەن بىردەي. قازىر بۇل ارنالاردا قازاقشانىڭ ازايىپ كەتۋىنە، مىنە، وسى سەبەپ بولىپ وتىرعان بولۋى كەرەك. قازاقشا ازايىپ كەتتى دەيمىز-اۋ، تەلەارنالار ەڭ بولماسا قازاقتارعا شىم-شىمداپ بەرىلگەن ۋاقىتتى دا ۇتىرلى پايدالانا دا بىلمەيدى. بىلمەيدى دەيمىز-اۋ، بۇل كەيدە توي-تومالاقشىل قازاقتارعا وسى دا جارايدى دەگەن كەمسىتۋشىلىك پە دەپ تە قورقامىز. ايتپەسە، قاراڭىزشى، الگى «ەكى جۇلدىز»، «ءبىر جارىم جۇلدىزداردى» ايتپاعاندا، ءبىرى «ءازىل ستۋديو»، ءبىرى «شىركىن، لايف»، «قۇرداستار» دەگەن كورسەتىلىمدەردى كورىپ وتىرعان سىرت كوز قازاقتى سايقىمازاق، ەشنارسەنىڭ بايىبىنا تەرەڭ بارا المايتىن، باس دەسە قۇلاق دەيتىن توپاس، نادان ءبىر توبىر ەكەن دەپ قالۋىنا ابدەن بولادى. ولاردى كورىپ وتىرىپ، قازاق اتاۋلىدان ءبىر تاعىلىمدى ءىس، تاربيەلى تۇيسىك، وردالى وي شىعادى دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى قاتە. بۇل شوۋ-موۋلار شىنىندا دا وسى تەلەارنالاردىڭ جارنامالارىندا كورسەتىلەتىنىندەي، قازاق دەگەن تەك ۇيمە تاباق قازى-قارتانى، مايى شىلقىعان باۋىرساق پەن اق ساماۋرىندى الدىنا قويىپ، ءىشىپ-جەۋدەن باسقانى بىلمەيتىن بىرەۋلەر ەكەن دەگەن ويعا جەتەلەيدى. ەفيرىمىزدى رەسەي ساياساتىنىڭ قارا بۇلتىنداي باسىپ العان تەلەارنالاردى ايتپاعاندا، الگى «حابار»، «ەلارنا»، «قازاقستان» مەمارنالارىندا بالالار كيىمىن، پامپەرسىن، ويىنشىقتار مەن ءدارى-دارمەكتەردى جارنامالاۋ ساتتەرىندە قازاقتىڭ قاراكوز سابيلەرى ەمەس، بالپاناقتاي-بالپاناقتاي، كوزى كوكپەڭبەك ورىس بالالارى مەن ورىس ايەلدەرى عانا كورسەتىلەدى. ال «كتك» ارناسىن «ناشا كازاشاسى» ءۇشىن-اق نە سوتقا بەرىپ، نە مۇلدە جاپتىرىپ تاستايتىن ۋاقىت الدەقاشان بولدى.ءسىرا، بۇلاي قازاق حالقىن قورلاۋ، كەمسىتۋ، ءاجۋالاۋ جەر بەتىندە جوق شىعار. سوعان ۇندەمەي وتىرعان 10 ميلليون قازاقتان «العا، قازاقستان»، «ەلىمىزدە تىنىشتىق!» دەپ ايقايلاۋدان باسقا بىرنارسە شىعادى دەپ ويلاۋ دا قاتە سياقتى. بۇل ۇنسىزدىك ءبىزدىڭ ەڭ ءبىر نامىسسىز، ەڭ ءبىر ءنامارت، ەڭ ءبىر ماڭگۇرت ۇلتقا اينالىپ بارا جاتقانىمىزدىڭ ايقىن ايعاعى دەسەك، باج ەتكىشتەر تاعى دا باج ەتسىن! بىراق ۇلتتىق ماسەلەلەردى تاماعىمىزدىڭ توقتىعىمەن، كيىمىمىزدىڭ بۇتىندىگىمەن ولشەۋگە بولمايدى. وندا ادام بالاسى ءشوبى، سۋى مول، جىلى قوراسى، ۇستىندە جابۋى بارلىعىنا ريزا مالدان نە ايىرماشىلىعى بولادى؟ ال ءتىپتى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنى دەپ اتاپ جۇرگەن مەيرام كۇنى وسى كتك تەلەارناسى قازاقتى ماسقارالايتىن «كەلىن» دەگەن كەساپات كينونى كورسەتۋى قالاي؟ سوندا انشەيىندە ىشكى-سىرتقى ساياساتتىڭ ىشەك-قارنىن اقتارىپ، بۇكىل اقش پەن ەۋروپانىڭ اۋزىنان شىققانىن قاعىپ الىپ، قايتالاپ وتىراتىن «كتك»-داعىلاردىڭ سوعان ساياسي ساۋاتى جەتپەي نەمەسە اڭقاۋلىقپەن ءسويتتى دەپ ويلايسىز با؟ قاتەلەسەسىز. بۇنىڭ ارجاعىندا ۇلكەن استار جاتىر.
«كتك»-عا قازىر ەشكىمنىڭ «كۇشى» كەلمەيدى. قايتالاپ ايتايىق. سوڭعى كەزدەرى نەگىزگى ءتىلى قازاقشا شىققان، ەڭ اۋەلى ورىس پەن باتىستىڭ ەمەس، قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن، مادەنيەتىن ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىن، جان دۇنيەسى قازاقى ادامداردى باسشىلىق قىزمەتكە قويۋ ءۇردىسى باس­تالدى. مۇنداي يگى ءۇردىس جالعاسىن تابا بەرۋى ءتيىس. ويتكەنى ءححى عاسىردا قازاقتى نە قازاق قىلاتىن، نە ماڭگۇرت-مازاققا اينالدىراتىن تەك تەلەديدار عانا. باسقا ەشبىر زاڭ-زاكۇن بۇل ورايدا دارمەنسىز. ءوز ەلىڭنىڭ تەلەارناسىنداعى انا ءتىلىڭنىڭ، وعان بەرىلگەن ۋاقىتتىڭ ازدىعىن، كورسەتىلىپ جاتقان دۇنيەلەردىڭ تۇككە تۇرعىسىز جەڭىل-جەلپىلىگىن كورگەندە ءىشىڭدى يت تىرناپ، جۇرەگىڭ اۋزىڭا تىعىلعانداي بولمايسىڭ با؟ جالپى، قازاق تەلەارنالارىنىڭ باسشىلارى ورىسشا ويلاپ، ورىسشا سويلەيتىندەر ەمەس، ۇلتتىق نامىستى تۋ ەتەتىن ناعىز پاتريوت بولۋى ءتيىس. ال جارتىسى ورىسشا، جارتىسى قازاقشا «اعايىندار»، اناۋ «جانىم» دەپ اتالاتىن، سىراقۇمار جارتىلاي جالاڭبۇت قىز، زيناھار اكە، قازاق كەمپىرىن كەيۋانا رەتىندە كورسەتپەك تۇگىل، بارىپ تۇرعان ەسۋاس قىپ كورسەتەتىن كەمپىر، قاتىگەز بالا، كورگەنسىز ايەل، قارىنداسىمەن كوڭىلدەس «اعا» تۋرالى قازاقتى ازعىنداتۋعا، ازعىن ۇلت رەتىندە كورسەتەتىن مۇنداي فيلمدەردى قازاققا جانى اشيتىن باسشى بولسا تەلەديداردان كورسەتپەك تۇگىل سىن سويىلىمەن سويىپ سالعىزار ەدى. نە رەجيسسەر مەن ستسەناريشىنىڭ بەتىنە لاقتىرار ەدى.
بۇنىڭ ءبارىن وقىپ وتىرعان وزىنشە نامىسشىل، وزىنشە پاتريوت، ەل تىنىشتىعىنىڭ «كۇزەتشىلەرى» ءبىزدى مىناۋ ءبىر «باردى كورە المايتىن، جوقتى بەرە المايتىن» بىلگىشسىنگەن بىرەۋ عوي دەرى ءسوزسىز.
ولاردى تىڭداساڭ، ءبىز وزىمىزدە بولىپ جاتقاننىڭ ءبارىن كەرەمەت، ءبارىن وڭ وزگەرىس، ءبارى دۇرىس، ءبارى ءجون دەپ ماقتاي بەرۋىمىز كەرەك. قازەكەم «ءوزىن-ءوزى ماقتاۋ - ءولىمنىڭ قارا باسى» دەگەندى بەكەر ايتقان جوق. ماقتاپ-ماقتاپ ءوزىڭدى دە، باسشىلارىڭدى دا قۇرتىپ جىبەرۋگە بولادى. ءبىزدىڭ تەلەارنالار قازىر تەك ماقتاۋعا ارنالعان. ەڭ ءارى كەتكەندە ايتاتىنى - جول سالىنباعان، اۋىزسۋ جوق، قىسقا دايار ەمەس، اۋىلدى سۋ الىپ كەتتى، وعان اكىم كىنالى. اكىم بولعاندا وبلىس نە اۋدان اكىمى، نە سول سالانىڭ ءمينيسترى ەمەس، اۋىلدىق اكىم مەن اۋدانداعى الدەبىر سالانىڭ عانا باسشىلارى. ولاردىڭ دا اتى اتالا بەرمەيدى. ال «جاڭالىقتاردان» ەستيتىنىمىز - ەلىمىزدىڭ ىشكى، سىرتقى ساياساتىنداعى كورەگەندىكتەر عانا جانە جول بويىنداعى زاڭ بۇزۋشىلىقتار، بىرەۋدى ماشينا باسىپ كەتكەنى، الدەبىر ەلدە اۆتوبۋس اۋدارىلىپ 5-6 ادام ءولىپ، 10 شاقتىسى جارالانعانى، الدەبىر ۇيدە ءورت شىققانى تۋرالى عانا. ءبىراۋىز سوزبەن ايتقاندا، قازاق تەلەارنالارىندا قازاق ۇلتىنىڭ بۇگىنگى تىلدىك، الەۋمەتتىك، دىلدىك، داستۇرلىك، ۇلتتىق مادەنيەتى، ۇلتتىق تاربيەسى قانداي كۇيدە ەكەنى تۋرالى اششى شىندىق ايتىلمايدى. ونىڭ ورنىنا ارزان كۇلكى، ارزان ءاجۋا، بەت-اۋزىن قيساڭداتىپ ورىسشا ارالاستىرىپ سويلەۋ عانا. ونى تەلەارنا جۋرناليستەرى توك-شوۋ، توپ-شوۋ، رەاليتي-شوۋ، بيزنەس-شوۋ، «تىڭ يدەيا» دەپ زىپىلداتادى.
سونىڭ بارىندە قازاق ۇلتىنا قۇيتتاي پايدالى نارسە بولسا بۇيىرماسىن! كەرىسىنشە، قازاق «تV»-لارى «سپوي» مەن «دوم-2»-نىڭ كوشىرمەلەرىن، قوستىلدى، ۇشتىلدىلىكتى ناسيحاتتاۋ عانا. ايتپەسە اناۋ «ەكى جۇلدىز» دەگەندى ەكى تىلدە كورسەتۋ قاي ورىسقا قاجەت بولدى. بۇل باعدارلامانىڭ قازاق جۇرتىنا قانداي ۇلگى-ونەگەلىك ماڭىزى بار؟ ءتىپتى سول «ەكى جۇلدىزدا» كورنەكتى سازگەر كەڭەس دۇيسەكەەۆتىڭ، داۋسى قۋاتتى، ورىنداۋشىلىق ماشىعى مىقتى باقتيار تايلاقباەۆتىڭ، جۇرەگى دە، جانى دا، ءۇنى دە ماقپالداي ماقپال ءجۇنىسوۆانىڭ جۇرەتىن جەرى مە؟! «ەكى جۇلدىز» لايىق بولسا ەشقاشان «باۋىرلار، اعايىن، حالقىم، قازاق حالقى» دەمەي، بيسميللاسىن «قازاقستاندىقتار»، «كازاحستانتسى» دەپ باستايتىندارعا عانا لايىق شىعار.
ءبىز تەلەۆيدەنيە ارقىلى 20 جىل بويى ورىستىڭ ونەگەسىن، اقش پەن باتىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ نەبىر جابايىلىق، كاپىرلىك تاربيەسىن ۋاعىزداپ، ناسيحاتتاپ كەلەمىز.
ءيا، ءاربىر 25 جىلدا ۇرپاق اۋىسادى. سول 25 جىل ىشىندە حالىققا قانداي ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىلسە، ونىڭ ۇرپاعى ەندى سونشا ۋاقىت سونداي تىلدە، سونداي ونەگەدە تىرشىلىك ەتەتىن بولادى. ونى تۇزەتىپ، دۇرىستاۋ ءۇشىن تاعى 25 جىل كەرەك. سوندا 50 جىل! ءبىز رەسەيدىڭ بودانىندا 70 جىلدان استام قۇلدىقتىڭ 20-شى عاسىرلىق فورماسىندا كۇن وتكىزدىك. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ءومىر ءسۇرۋ، تىرشىلىك ەتۋ ارەكەتىمىزدىڭ ەشقايسىسى قازاقى ەمەس. ءبىزدىڭ ۇلتشىلمىز، قازاقىمىز دەپ جۇرگەن ازاماتتارىمىزدىڭ ءوزى تازا قازاقى ۇردىستەردى بىلمەيدى، ولار تازا قازاقى تاربيە ەمەس، سوۆەتتىك-ورىستىق تاربيەمەن ءوستى. ءبىز سوڭعى 20 جىلدا، ياعني، 1991 جىلى جانە ودان بەرمەن تۋعان ۇل-قىزدارىمىزعا قازاقى، ۇلتتىق تاربيە بەرىپ، ۇلتتىق تىلدە سويلەۋگە ۇيرەتۋىمىز كەرەك ەدى. ونىڭ باس­تى قۇرالى تەلەديدار ەدى! ول ءاپ دەگەننەن مىناداي كۇيگە ءتۇستى! قازىر كوشەدە ورىسشا سويلەپ، توي-تومالاقتا، مەيرامداردا اعىلشىنشا ولەڭ ايتۋدى ءسان كورەتىن ۇل-قىزدارىمىز - سول 1991-دەن بەرى، ياعني ازاتتىق دەپ ايتۋعا اۋزىمىز بارماي، تاۋەلسىزدىك، ەگەمەندىك دەپ اتالاتىن زاماندا تۋعاندار. ولاردىڭ تۇگەلگە جۋىعى قازاقشا ماقال-ماتەلدەن، قازاقتىڭ ۇلتتىق ءان-كۇيلەرىنەن ماقرۇم بايعۇستار. قازاقشا سويلەيتىندەرىنىڭ ءتىلى «ال»، «بەر»، «بار»، «جوق»، «باردىم»، «كەلدىم»، «كوردىم»-ءنىڭ، «سالاماتسىز با»-نىڭ و جاق، بۇ جاعى عانا. ءبىز سوعان دا ءماز بولامىز. ەندى ولاردان تازا قازاق جاساۋ ءۇشىن تاعى دا كەمىندە 25 جىل كەرەك! ول ءۇشىن دە ەڭ اۋەلى تەلەديداردى قازاقشالاۋ قاجەت. ءبىز كەيبىر ورىستىلدىلەردى «ورىسشا سويلەگەنمەن جانى قازاقشا، قازاققا ءىشتارتىپ تۇرادى» دەيمىز. ول - وتىرىك. ءتىلى ورىسشا شىققان، ۇلتتىق ونەردەن سۋسىنداماعان، ورىستىڭ ءانىن ايتىپ، ءبيىن بيلەپ وسكەن، دوستارى ورىس، ورىسشا سويلەيتىن ادام بولام دەسە دە ەشقاشان تازا قازاق بولا المايدى. ولاردىڭ ويلاۋ فورماسى دا ورىسشا! قازاقستاندا تۇرىپ، قازاق جەرىنىڭ نانىن جەپ، تۇزىن تاتىپ، سۋىن ءىشىپ وتىرعان ورىستار ءۇش-اق ارىپتەن تۇراتىن «نان»، «تۇز»، ەكى-اق ارىپتەن تۇراتىن، «سۋ» دەگەن قازاقشانى وزدەرى دە ايتپايدى، بالالارىنا دا ايتقىزبايدى. بۇنىڭ ارجاعىندا ۇلكەن سۇرقيا ساياسات جاتىر! جانە ولاردى قازاققا دوس دەۋدىڭ ءوزى - ۇلكەن بىلمەستىك! ورىستار، كەرەك دەسەڭىز، تەلەديداردان ەكى تىلدە قازاقشا-ورىسشا بەرىلىپ جاتقان حابارلاردى دا تىڭداماي، باسقا ارناعا بۇراي سالادى. ويلان، قازاق! ويلان، تV!

مىرزان كەنجەباي

http://anatili.kz/?p=7140