(Ángime)

Kýn ekindige qaray qúlay bere jolgha shyqqan tesik ókpe avtobus my qaynatar shildening aptabynyng ózinde alabóten minez tanytyp, «kónil-kýii» myng qúbylyp túratyn Tesiktas asuynyng úshar basyna demi bitip baryp, zorgha shyqqanda shal-shauqany men kempir-sampyry bar on bes shaqty adam «uh» dep demderin alyp, kónilderin jaylandyrghan.

– Qarang qalghyr osy audangha jibi týzu avtobus ta búiyrmay qoydy ghoy,-dedi qúlaghyndaghy syrghasy әinekten jartylay týsken kýn sәulesine shaghylysyp, jalt-júlt etken juan bókseli kelinshek. Toq baltyry kiyim-keshek pen zatqa syqay toltyrylyp, eki býiiri búltighan ala sómkening ýstinde aiqasyp jatyr. «Kezinde sen de talaylardyng kózining jauyn alghan su jana kólik boldyn-au» dep oilady kónili әlem-jәlem bolyp, el kóship ketkendey qúlazyp kele jatqan Qydyrbay janar maydyng iyisi men qara joldyng qong shany qolqany qapqan avtobustyng jýdeu keypine ayanyshpen kóz tastap. Aqtyq demi bitkenshe qu jany ýshin arpalysyp ótetin adam da solay. Býgin barsyn, erteng topyraqsyn. Osy kezge deyin talaylardyng janazasyna baryp, botaday bozdaghandardyng say-sýiekti syrqyratatyn zarly joqtauyn estigende mynau tútamgha tolmaytyn bes kýndik jalghannyng talqany tausylghan kýni búdan da jalt etip óte shyghatynyn, múnyng qara shanyraghynyng aldynda da qazan-oshaq kóterilip, et jaqyndarynyng aqtyq sapargha jylap-syqtap shygharyp salatynyn oilaghanda túla boyyn qaltyratyp jiberetin sәttik ýrey-qorqynyshty «qúday saqtasyn» degen jalghyz auyz sózben júbatyp jýre beretin Qydyrbay ólim degen antúrghannyng kezek kýtpey, bas salatynyn qosaghy Aybarsha tósekke tanylghaly beri moyyndady. Basynda «jýregim auyrym jýr» deytin әieli dәrigerge kórinip edi, beybaqty tirilerding ýmitin ýzetin «ókpening obyry» degen qatal ýkim kýtip túr eken. Qydyrbay myna habardy estigende tenselip ketti. Ózinen jәrdem kýtip, jautanday qaraghan әielining kónilin aulap «jay ghana ókpene suyq tiyipti» dep aldarqatqanymen jýregi qan jylap túr edi. Áyelimen sóilesip otyrghanda Qydyrbaydy qúptap qayta-qayta bas shúlghyp otyrghan aq bas dәrigerding óni de bylay shygha bere ózgergen.

– Áyelinizding nauqasy tym auyr, tezirek emdetpesenizder aurudyng tamyr jayyp ketui mýmkin. Áy, biraq sol emdi kótere alar ma eken,- dep dәmelendirip qoyghan ýmitin ózi ýzip jiberdi. Baghanaly beri ishtey tynyp, shaqqa túrghan Qydyrbay enkildep jylap jiberdi.

– Qúday ýshin kómektese kórinizshi, shiyettey bes balany qaytemin,-dedi. Dәrigerding jýregin Qydyrbaydyng betinen bes taram bolyp aqqan kóz jasy da jibite almady. Sharasyz keyip tanytyp, alaqanyn jaydy.

– Qaltanyz kóterse, Germaniyagha, Izraylige aparyp emdetseniz bolady, tek oghan qomaqty qarajat kerek,-dedi.

– Sonda qansha bolady, qansha,-dep ekpindedi Qydyrbay dәl qazir súraghan aqshasyn qaltasynan suyryp bere salatyn adamday.

– Shamamen jiyrma, mýmkin otyz myng dollardan kem bolmaytyn shyghar,-dedi ol da emning naqty baghasyn aita almay kýmiljip. Qydyrbay kýrsingen. Qúdayym-au, onday aqshany óni týgili týsinde kórdi deysing be? Otyz jyl traktor aidap, ýy betin kórmey jýrgendegi tabatyny alpys myng tenge. Ol da sharua qojalyghynyng basshysy Bayghabyldyng kónil kýiine baylanysty. Qalasa beredi, qalamasa, shotynda aqshanyng joq ekendigin aityp, kelesi aigha syrghytady. Mynghyrghan mal men bozdaghan týie, kisinegen jylqynyng sonynda shúbyrghan on shaqty adamnyng kýni qaraghany osy ailyq. Bayghabyldyng zan-zәkýn soghatyndargha aitatyn jauaby da qysqa. «Únamasa, júmystan shyghyp jýre berinder, kezekte jýz adam túr» dep astamsyp, kók qaqpany kórsetedi.

Búryndary osy Bayghabyl kenshardyng qoyyn qoldan úryqtandyryp, dәrileytin jay ghana mal dәrigeri edi, naryq zamanynyng túsynde nany kóterilip, baghy shapty ma audandaghy júrtty auzyna qaratqan baylardyng qataryna qosylyp, ataghy alysqa ketti. Aumaghy at shaptyrym keletin qojalyqtyng aulasynan sheteldik kólikter ýzilmeydi. Audannyng әkimi, polisiyanyng bastyghy, prokuror taghy da basqa atqa mingen yghay men syghaylardyng bas qosatyn jeri osy. Jelining basynan saumal iship, jas toqtynyng quyrdaghyn jep qaytady. Onday kezde Bayghabyl qaramaghynda júmys isteytinderdi bir arpanyng qauyzyna syidyryp, quyryp jiberedi. «Myna ýstindegi órim-órim kiyiming ne, qatynyng sony jamap, ýtiktemegende ne bitiredi?  Áy, ótken joly ghana ailyq alghan joqsyng ba, bir kiyim alugha shamang jetpey jýr me» dep júrttyng kózinshe túqyrtyp, jer etetinin qaytarsin. Auyldaghy kórikti kelinshekting biri Aynagýldi mynau kýieui bar-au dep qymsynbastan qashan kórseng de tóbedey kóligining aldyna otyrghyzyp, audangha ketip bara jatqany. Onysyn «Aynagýl ailyq esep tapsyrugha ketip bara jatyr» dep sylap-sipaydy. Kýieui Esen de әielining Bayghabylmen kónil jarastyryp jýretinin biledi, tek aita almay, amaly qúridy. Ózi otbasyna әkeletin kók tiyn kirisi joq júmyssyz bolghandyqtan ba bala-shaghasyn asyrap otyrghan әielining búl tirligin qayta qúptaytyn tәrizdi. Birde osy Qydyrbaydyng jaylaudan shóp әkele jatyp, kók shalghynda aimalasyp jatqan Aynagýl men Bayghabyldyng ýstinen kezdeysoq týsip qalghany bar. Shalbarynyng auyn týimelep ýlgere almaghan Bayghabyldyn:

– Áy, itting balasy sende mәdeniyet degen bar ma, tym qúrysa jótkirinseng qaytedi- dep jekigeni bar. Al, Aynagýl jarqyraghan tәnin aq jaymamen qymtap, terekting tasasyn ainalyp ketken. Bir týie tauyqtyng siraghy synsa, aqyr zaman ornatyp jiberetin Bayghabyldan qaryzgha aqsha súraghany qanshalyqty dúrys? Bermeydi -au, bermeydi ghoy. Ýiin satsa she? Bes balany shúbyrtyp, qay ýiding bosaghasyn jaghalaydy? Janyn jegen saual kóp edi. Ertesine  audan ortalyghyna baryp, bankke bas súqqan. Taldyrmash qyz:

– Agha búiymtayynyzdy aitynyz,-dedi.

– Nesie alayyn dep edim dedi sipaqtap.

– Qansha?

– Mýmkindik bolsa bes million tenge.

– Jaraydy, agha - dep sypayy ýn qatqan qyz kompiuterdi shúqylap, әlden song Qydyrbaydyng jýzine qarady.

– Agha, aiyp etpeniz, sizding ótinishinizdi qanaghattandyra almaydy ekenbiz,-dedi.

– E, nege,- dedi Qydyrbay júlyp alghanday.

– Zeynetaqy qorynyzda kók tiyn da qarjynyz joq, ýiiniz jetpisinshi jyldary qam kesekten salynghan eski eken, bere almaymyz, agha.

Qydyrbaydyng dәmelenip kelgen bankten saly sugha ketip shyqty. Endi kimnen qaryzgha aqsha súraydy, tughan aghasy Qabylbaydyng jayy belgili, shiqyldap kýn kórip otyrghan adamnyng biri. Aqyry oilanyp kelip, nede bolsa, Bayghabyldyng aldynan ótip, bes million tenge súraugha toqtady. «Músylman ghoy, ne kórinipti jәrdem berer» dep ýmittendi.

Bayghabyl týski astyng ýstinde otyr eken. Mýjip jatqan toqpan jilikti bylay qoya salyp, mayy jyltyraghan auzyn kóldey oramalmen әri-beri sýrtkilep, sorpa qúiyp otyrghan әieli Sholpannyng aldyna laqtyra salyp, «iyә, qanday sharua» degendey Qydyrbaygha qarady. Dәm tat dep dastarhan basyna da shaqyrmady. Tisin shúqyp, shalqayynqyrap otyrdy.

– Bayeke,-dedi Qydyrbay Bayghabyldy kótermeley sóilep.– Áyelim auyryp jatyr edi, soghan qarjylay kómeginiz kerek bolyp, amaldyng joghynan ózinizge kelip túrmyn... Qydyrbay jasyp tómen qarady. Bayghabyl tis shúqyghyshpen et túryp qalghan kýrek týsining arasyn qoparyp, biraz otyrdy. Sodan son:

– Ne kesel eken?-dedi.

– Aty jaman auru....Emdetpese bolmayyn dep túr, Aybarshasyz kýnimiz ne bolady,-dedi kónili bosanqyraghan Qydyrbay.

– E, oghan em joq ghoy,-dedi Bayghabyl Qydyrbaydyng kóniline qaramastan oiyn short aityp. – Sonda qansha aqsha kerek eken -,dedi. Qydyrbay súray kelgen aqshasyn aityp edi, Bayghabyl shorshyp týsti:

– Ózinining esing dúrys pa, ainalayyn-au, onday bes million mende qaydan bolsyn, jә, tipti sonday aqsha mende bar bolsyn-aq deyin, alpys myng tenge ailyghynmen qaryzynnan qalay qútylasyn? Ana myjyrayghan jaman tamyng ba, ony júrt mal qoragha da almaydy.

– Endi Bayeke, azar bolsa, qaryzdan qútylghansha tegin júmys istermin dey berip edi, Bayghabyl qolyn siltedi.

– Endi, pendi degen sózindi estigim kelmeydi, qazaqqa qaryz bersen, ómir jasyng óksip ótedi, qysqasy saghan beretin kók tiynym da joq. Qayta mening aqylymdy tyndasan, qamyndy jasap, jiyn-terinindi jasay ber, osy jasyma deyin obyrdan jazyldy degen adamdy estisem qúlaghym tas kereng bolsyn,-dedi.

– Bayeke, әkemning kózin kórip ediniz ghoy,-dedi Qydyrbay jylarman bolyp. 

– E, әlgi kók esegin mityndatyp, ómir boyyna mal sonynda salpaqtap, iship tamaqqa, kiyip kiyimge jarymaghan әkendi aityp otyrsyng ba? Qydyrbaydyng qany basyna teuip shart ketti.

– Áy, Bayghabyl aqshandy bermeseng berme, biraq, auzyna kelgendi kókip, әkeme til tiygizbe,-dedi. –Bay bir júttyq degen sening de aqyryndy kórip alarmyn. Ashu qysqan Bayghabyl ornynan atyp túrghanymen Qydyrbaydyng kýrenitip ketken jýzinen seskendi me eken:

– Dulatbek qaydasyn,-dep aiqay saldy. – Myna jaqsylyqty týsinbeytin hayuandy qaqpadan jelkelep shygharyp jiberinder. Engezerdey jigit jýz tanys Qydyrbaydy júlqylaghannan úyalsa kerek, jeninen tartty. Qydyrbay esikke bettep bara jatyp:

– Bayghabyl aqyryndy kýttim, saghan da myna arany toymaytyn  qara jerden eki metr jer búiyrar, sol kezde bar baylyghyndy arqalap әketkenindi kórermin,-dep aiqaylady. Sonynan ashugha bulyqqan Bayghabyldyn:

– Shoshqa býginnen bastap júmystan bossyn,-degen bulyqqan ýni estilip qaldy. Dulatbek Qydyrbaydy qaqpadan shygharyp jiberdi. Onyng qolynda túrghan ne bar?

Qanyna qarayyp alghan Qydyrbay ýiine qalay jyldam jetkenin ózi de angharmady. Alashanyng artynan iluli túrghan  qos auyzdyng únghysyna patrondardy qua bergen kezde kishkentay qyzy shalghayyna jarmasyp:

– Áke qayda barasyz?-dep shyryldady.

– Qazir qyzym, qazir kelemin,-dep shyghyp jýre berdi. 

Tanys qaqpany dýrsildetip úryp edi, ar jaqtan Dulatbek shygha keldi. Ol:

– Qadeke dey berip, ózine ýnireyip kezelgen myltyqty kórip keyin shegindi.

– Bayghabyl qaydasyn,-dedi Qydyrbay aiqaylap. Dausy targhyldanyp shyqty.

– Myna hayuandy qayta kirgizbender degenim qayda,-dep qannen qapersiz baspaldaqtan týse bergen Bayghabyl Qydyrbaydyng qolyndaghy myltyqty kórip tosylyp qaldy.

– Áy, әy aqymaq bolma, sottalyp ketesing -dedi kózi alayyp. 

Qydyrbay oilanyp kóp túrghan joq, qos auyzdyng shýrippesin qatar basty. Únghydan shyqqan kók týtin seyile bergen kezde tóbedey Bayghabyldyng shókelep qúlap bara jatqanyn ghana kórdi. Beyne bir qalyng túmannyng arasynda adasyp jýrgendey ne istep, ne qoyghanyna esep bermegen Qydyrbay ýiine kelgen kezde ghana esin jinady. Sabaqtan kelgen ýlken úlyn mandayynan iyiskedi.

– Balam, ýiding endigi iyesi ózinsin. Men kelgenshe ini-qaryndastaryna bas-kóz bol. Qúday qalasa, sheshelering de sauyghyp shyghady. Qydyrbaydyn  janaryna lyqsyp jas kelgen. Balasynyng shashynan taghy da iyiskedi. Kishkentay qyzdaryn bauyryna basty. Alda úzaq jol, qatal taghdyrdyng qaqpaylap, qayda aparatyny bir jaratqangha ghana ayan. Myltyghyn iyghyna asqan Qydyrbay audan ortalyghyna aparatyn kýre jolgha týsti....

 Bir aidan keyin týrmedegi Qydyrbaygha Aybarshanyng dýniyeden ozghany turaly qaraly habar kelip jetken... Ózgermegen, sol bayaghy qalpynsha syrghyp aghyp jatqan uaqyt ghana...

Eleusiz Múrat

Abai.kz