(اڭگىمە)

كۇن ەكىندىگە قاراي قۇلاي بەرە جولعا شىققان تەسىك وكپە اۆتوبۋس مي قايناتار شىلدەنىڭ اپتابىنىڭ وزىندە الابوتەن مىنەز تانىتىپ، «كوڭىل-كۇيى» مىڭ قۇبىلىپ تۇراتىن تەسىكتاس اسۋىنىڭ ۇشار باسىنا دەمى ءبىتىپ بارىپ، زورعا شىققاندا شال-شاۋقانى مەن كەمپىر-سامپىرى بار ون بەس شاقتى ادام «ۋھ» دەپ دەمدەرىن الىپ، كوڭىلدەرىن جايلاندىرعان.

– قاراڭ قالعىر وسى اۋدانعا ءجىبى ءتۇزۋ اۆتوبۋس تا بۇيىرماي قويدى عوي،-دەدى قۇلاعىنداعى سىرعاسى اينەكتەن جارتىلاي تۇسكەن كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، جالت-جۇلت ەتكەن جۋان بوكسەلى كەلىنشەك. توق بالتىرى كيىم-كەشەك پەن زاتقا سىقاي تولتىرىلىپ، ەكى ءبۇيىرى بۇلتيعان الا سومكەنىڭ ۇستىندە ايقاسىپ جاتىر. «كەزىندە سەن دە تالايلاردىڭ كوزىنىڭ جاۋىن العان سۋ جاڭا كولىك بولدىڭ-اۋ» دەپ ويلادى كوڭىلى الەم-جالەم بولىپ، ەل كوشىپ كەتكەندەي قۇلازىپ كەلە جاتقان قىدىرباي جانار مايدىڭ ءيىسى مەن قارا جولدىڭ قويۋ شاڭى قولقانى قاپقان اۆتوبۋستىڭ جۇدەۋ كەيپىنە ايانىشپەن كوز تاستاپ. اقتىق دەمى بىتكەنشە قۋ جانى ءۇشىن ارپالىسىپ وتەتىن ادام دا سولاي. بۇگىن بارسىڭ، ەرتەڭ توپىراقسىن. وسى كەزگە دەيىن تالايلاردىڭ جانازاسىنا بارىپ، بوتاداي بوزداعانداردىڭ ساي-سۇيەكتى سىرقىراتاتىن زارلى جوقتاۋىن ەستىگەندە مىناۋ تۇتامعا تولمايتىن بەس كۇندىك جالعاننىڭ تالقانى تاۋسىلعان كۇنى بۇدان دا جالت ەتىپ وتە شىعاتىنىن، مۇنىڭ قارا شاڭىراعىنىڭ الدىندا دا قازان-وشاق كوتەرىلىپ، ەت جاقىندارىنىڭ اقتىق ساپارعا جىلاپ-سىقتاپ شىعارىپ سالاتىنىن ويلاعاندا تۇلا بويىن قالتىراتىپ جىبەرەتىن ساتتىك ۇرەي-قورقىنىشتى «قۇداي ساقتاسىن» دەگەن جالعىز اۋىز سوزبەن جۇباتىپ جۇرە بەرەتىن قىدىرباي ءولىم دەگەن انتۇرعاننىڭ كەزەك كۇتپەي، باس سالاتىنىن قوساعى ايبارشا توسەككە تاڭىلعالى بەرى مويىندادى. باسىندا «جۇرەگىم اۋىرىم ءجۇر» دەيتىن ايەلى دارىگەرگە كورىنىپ ەدى، بەيباقتى تىرىلەردىڭ ءۇمىتىن ۇزەتىن «وكپەنىڭ وبىرى» دەگەن قاتال ۇكىم كۇتىپ تۇر ەكەن. قىدىرباي مىنا حاباردى ەستىگەندە تەڭسەلىپ كەتتى. وزىنەن جاردەم كۇتىپ، جاۋتاڭداي قاراعان ايەلىنىڭ كوڭىلىن اۋلاپ «جاي عانا وكپەڭە سۋىق ءتيىپتى» دەپ الدارقاتقانىمەن جۇرەگى قان جىلاپ تۇر ەدى. ايەلىمەن سويلەسىپ وتىرعاندا قىدىربايدى قۇپتاپ قايتا-قايتا باس شۇلعىپ وتىرعان اق باس دارىگەردىڭ ءوڭى دە بىلاي شىعا بەرە وزگەرگەن.

– ايەلىڭىزدىڭ ناۋقاسى تىم اۋىر، تەزىرەك ەمدەتپەسەڭىزدەر اۋرۋدىڭ تامىر جايىپ كەتۋى مۇمكىن. ءاي، بىراق سول ەمدى كوتەرە الار ما ەكەن،- دەپ دامەلەندىرىپ قويعان ءۇمىتىن ءوزى ءۇزىپ جىبەردى. باعانالى بەرى ىشتەي تىنىپ، شاققا تۇرعان قىدىرباي ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى.

– قۇداي ءۇشىن كومەكتەسە كورىڭىزشى، شيەتتەي بەس بالانى قايتەمىن،-دەدى. دارىگەردىڭ جۇرەگىن قىدىربايدىڭ بەتىنەن بەس تارام بولىپ اققان كوز جاسى دا جىبىتە المادى. شاراسىز كەيىپ تانىتىپ، الاقانىن جايدى.

– قالتاڭىز كوتەرسە، گەرمانياعا، يزرايلگە اپارىپ ەمدەتسەڭىز بولادى، تەك وعان قوماقتى قاراجات كەرەك،-دەدى.

– سوندا قانشا بولادى، قانشا،-دەپ ەكپىندەدى قىدىرباي ءدال قازىر سۇراعان اقشاسىن قالتاسىنان سۋىرىپ بەرە سالاتىن ادامداي.

– شامامەن جيىرما، مۇمكىن وتىز مىڭ دوللاردان كەم بولمايتىن شىعار،-دەدى ول دا ەمنىڭ ناقتى باعاسىن ايتا الماي كۇمىلجىپ. قىدىرباي كۇرسىنگەن. قۇدايىم-اۋ، ونداي اقشانى ءوڭى تۇگىلى تۇسىندە كوردى دەيسىڭ بە؟ وتىز جىل تراكتور ايداپ، ءۇي بەتىن كورمەي جۇرگەندەگى تاباتىنى الپىس مىڭ تەڭگە. ول دا شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى بايعابىلدىڭ كوڭىل كۇيىنە بايلانىستى. قالاسا بەرەدى، قالاماسا، شوتىندا اقشانىڭ جوق ەكەندىگىن ايتىپ، كەلەسى ايعا سىرعىتادى. مىڭعىرعان مال مەن بوزداعان تۇيە، كىسىنەگەن جىلقىنىڭ سوڭىندا شۇبىرعان ون شاقتى ادامنىڭ كۇنى قاراعانى وسى ايلىق. بايعابىلدىڭ زاڭ-زاكۇن سوعاتىندارعا ايتاتىن جاۋابى دا قىسقا. «ۇناماسا، جۇمىستان شىعىپ جۇرە بەرىڭدەر، كەزەكتە ءجۇز ادام تۇر» دەپ استامسىپ، كوك قاقپانى كورسەتەدى.

بۇرىندارى وسى بايعابىل كەڭشاردىڭ قويىن قولدان ۇرىقتاندىرىپ، دارىلەيتىن جاي عانا مال دارىگەرى ەدى، نارىق زامانىنىڭ تۇسىندە نانى كوتەرىلىپ، باعى شاپتى ما اۋدانداعى جۇرتتى اۋزىنا قاراتقان بايلاردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، اتاعى الىسقا كەتتى. اۋماعى ات شاپتىرىم كەلەتىن قوجالىقتىڭ اۋلاسىنان شەتەلدىك كولىكتەر ۇزىلمەيدى. اۋداننىڭ اكىمى، پوليتسيانىڭ باستىعى، پروكۋرور تاعى دا باسقا اتقا مىنگەن ىعاي مەن سىعايلاردىڭ باس قوساتىن جەرى وسى. جەلىنىڭ باسىنان ساۋمال ءىشىپ، جاس توقتىنىڭ قۋىرداعىن جەپ قايتادى. ونداي كەزدە بايعابىل قاراماعىندا جۇمىس ىستەيتىندەردى ءبىر ارپانىڭ قاۋىزىنا سىيدىرىپ، قۋىرىپ جىبەرەدى. «مىنا ۇستىڭدەگى ءورىم-ءورىم كيىمىڭ نە، قاتىنىڭ سونى جاماپ، ۇتىكتەمەگەندە نە بىتىرەدى؟  ءاي، وتكەن جولى عانا ايلىق العان جوقسىڭ با، ءبىر كيىم الۋعا شاماڭ جەتپەي ءجۇر مە» دەپ جۇرتتىڭ كوزىنشە تۇقىرتىپ، جەر ەتەتىنىن قايتارسىڭ. اۋىلداعى كورىكتى كەلىنشەكتىڭ ءبىرى ايناگۇلدى مىناۋ كۇيەۋى بار-اۋ دەپ قىمسىنباستان قاشان كورسەڭ دە توبەدەي كولىگىنىڭ الدىنا وتىرعىزىپ، اۋدانعا كەتىپ بارا جاتقانى. ونىسىن «ايناگۇل ايلىق ەسەپ تاپسىرۋعا كەتىپ بارا جاتىر» دەپ سىلاپ-سيپايدى. كۇيەۋى ەسەن دە ايەلىنىڭ بايعابىلمەن كوڭىل جاراستىرىپ جۇرەتىنىن بىلەدى، تەك ايتا الماي، امالى قۇريدى. ءوزى وتباسىنا اكەلەتىن كوك تيىن كىرىسى جوق جۇمىسسىز بولعاندىقتان با بالا-شاعاسىن اسىراپ وتىرعان ايەلىنىڭ بۇل تىرلىگىن قايتا قۇپتايتىن ءتارىزدى. بىردە وسى قىدىربايدىڭ جايلاۋدان ءشوپ اكەلە جاتىپ، كوك شالعىندا ايمالاسىپ جاتقان ايناگۇل مەن بايعابىلدىڭ ۇستىنەن كەزدەيسوق ءتۇسىپ قالعانى بار. شالبارىنىڭ اۋىن تۇيمەلەپ ۇلگەرە الماعان بايعابىلدىڭ:

– ءاي، ءيتتىڭ بالاسى سەندە مادەنيەت دەگەن بار ما، تىم قۇرىسا جوتكىرىنسەڭ قايتەدى- دەپ جەكىگەنى بار. ال، ايناگۇل جارقىراعان ءتانىن اق جايمامەن قىمتاپ، تەرەكتىڭ تاساسىن اينالىپ كەتكەن. ءبىر تۇيە تاۋىقتىڭ سيراعى سىنسا، اقىر زامان ورناتىپ جىبەرەتىن بايعابىلدان قارىزعا اقشا سۇراعانى قانشالىقتى دۇرىس؟ بەرمەيدى -اۋ، بەرمەيدى عوي. ءۇيىن ساتسا شە؟ بەس بالانى شۇبىرتىپ، قاي ءۇيدىڭ بوساعاسىن جاعالايدى؟ جانىن جەگەن ساۋال كوپ ەدى. ەرتەسىنە  اۋدان ورتالىعىنا بارىپ، بانككە باس سۇققان. تالدىرماش قىز:

– اعا بۇيىمتايىڭىزدى ايتىڭىز،-دەدى.

– نەسيە الايىن دەپ ەدىم دەدى سيپاقتاپ.

– قانشا؟

– مۇمكىندىك بولسا بەس ميلليون تەڭگە.

– جارايدى، اعا - دەپ سىپايى ءۇن قاتقان قىز كومپيۋتەردى شۇقىلاپ، الدەن سوڭ قىدىربايدىڭ جۇزىنە قارادى.

– اعا، ايىپ ەتپەڭىز، ءسىزدىڭ ءوتىنىشىڭىزدى قاناعاتتاندىرا المايدى ەكەنبىز،-دەدى.

– ە، نەگە،- دەدى قىدىرباي جۇلىپ العانداي.

– زەينەتاقى قورىڭىزدا كوك تيىن دا قارجىڭىز جوق، ءۇيىڭىز جەتپىسىنشى جىلدارى قام كەسەكتەن سالىنعان ەسكى ەكەن، بەرە المايمىز، اعا.

قىدىربايدىڭ دامەلەنىپ كەلگەن بانكتەن سالى سۋعا كەتىپ شىقتى. ەندى كىمنەن قارىزعا اقشا سۇرايدى، تۋعان اعاسى قابىلبايدىڭ جايى بەلگىلى، شيقىلداپ كۇن كورىپ وتىرعان ادامنىڭ ءبىرى. اقىرى ويلانىپ كەلىپ، نەدە بولسا، بايعابىلدىڭ الدىنان ءوتىپ، بەس ميلليون تەڭگە سۇراۋعا توقتادى. «مۇسىلمان عوي، نە كورىنىپتى جاردەم بەرەر» دەپ ۇمىتتەندى.

بايعابىل تۇسكى استىڭ ۇستىندە وتىر ەكەن. ءمۇجىپ جاتقان توقپان جىلىكتى بىلاي قويا سالىپ، مايى جىلتىراعان اۋزىن كولدەي ورامالمەن ءارى-بەرى سۇرتكىلەپ، سورپا قۇيىپ وتىرعان ايەلى شولپاننىڭ الدىنا لاقتىرا سالىپ، «ءيا، قانداي شارۋا» دەگەندەي قىدىربايعا قارادى. ءدام تات دەپ داستارحان باسىنا دا شاقىرمادى. ءتىسىن شۇقىپ، شالقايىڭقىراپ وتىردى.

– بايەكە،-دەدى قىدىرباي بايعابىلدى كوتەرمەلەي سويلەپ.– ايەلىم اۋىرىپ جاتىر ەدى، سوعان قارجىلاي كومەگىڭىز كەرەك بولىپ، امالدىڭ جوعىنان وزىڭىزگە كەلىپ تۇرمىن... قىدىرباي جاسىپ تومەن قارادى. بايعابىل ءتىس شۇقىعىشپەن ەت تۇرىپ قالعان كۇرەك ءتۇسىنىڭ اراسىن قوپارىپ، ءبىراز وتىردى. سودان سوڭ:

– نە كەسەل ەكەن؟-دەدى.

– اتى جامان اۋرۋ....ەمدەتپەسە بولمايىن دەپ تۇر، ايبارشاسىز كۇنىمىز نە بولادى،-دەدى كوڭىلى بوساڭقىراعان قىدىرباي.

– ە، وعان ەم جوق عوي،-دەدى بايعابىل قىدىربايدىڭ كوڭىلىنە قاراماستان ويىن شورت ايتىپ. – سوندا قانشا اقشا كەرەك ەكەن -,دەدى. قىدىرباي سۇراي كەلگەن اقشاسىن ايتىپ ەدى، بايعابىل شورشىپ ءتۇستى:

– ءوزىڭىنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا، اينالايىن-اۋ، ونداي بەس ميلليون مەندە قايدان بولسىن، ءجا، ءتىپتى سونداي اقشا مەندە بار بولسىن-اق دەيىن، الپىس مىڭ تەڭگە ايلىعىڭمەن قارىزىڭنان قالاي قۇتىلاسىن؟ انا مىجىرايعان جامان تامىڭ با، ونى جۇرت مال قوراعا دا المايدى.

– ەندى بايەكە، ازار بولسا، قارىزدان قۇتىلعانشا تەگىن جۇمىس ىستەرمىن دەي بەرىپ ەدى، بايعابىل قولىن سىلتەدى.

– ەندى، پەندى دەگەن ءسوزىڭدى ەستىگىم كەلمەيدى، قازاققا قارىز بەرسەڭ، ءومىر جاسىڭ وكسىپ وتەدى، قىسقاسى ساعان بەرەتىن كوك تيىنىم دا جوق. قايتا مەنىڭ اقىلىمدى تىڭداساڭ، قامىڭدى جاساپ، جيىن-تەرىنىڭدى جاساي بەر، وسى جاسىما دەيىن وبىردان جازىلدى دەگەن ادامدى ەستىسەم قۇلاعىم تاس كەرەڭ بولسىن،-دەدى.

– بايەكە، اكەمنىڭ كوزىن كورىپ ەدىڭىز عوي،-دەدى قىدىرباي جىلارمان بولىپ. 

– ە، الگى كوك ەسەگىن ميتىڭداتىپ، ءومىر بويىنا مال سوڭىندا سالپاقتاپ، ءىشىپ تاماققا، كيىپ كيىمگە جارىماعان اكەڭدى ايتىپ وتىرسىڭ با؟ قىدىربايدىڭ قانى باسىنا تەۋىپ شارت كەتتى.

– ءاي، بايعابىل اقشاڭدى بەرمەسەڭ بەرمە، بىراق، اۋزىڭا كەلگەندى كوكىپ، اكەمە ءتىل تيگىزبە،-دەدى. –باي ءبىر جۇتتىق دەگەن سەنىڭ دە اقىرىڭدى كورىپ الارمىن. اشۋ قىسقان بايعابىل ورنىنان اتىپ تۇرعانىمەن قىدىربايدىڭ كۇرەڭىتىپ كەتكەن جۇزىنەن سەسكەندى مە ەكەن:

– دۋلاتبەك قايداسىڭ،-دەپ ايقاي سالدى. – مىنا جاقسىلىقتى تۇسىنبەيتىن حايۋاندى قاقپادان جەلكەلەپ شىعارىپ جىبەرىڭدەر. ەڭگەزەردەي جىگىت ءجۇز تانىس قىدىربايدى جۇلقىلاعاننان ۇيالسا كەرەك، جەڭىنەن تارتتى. قىدىرباي ەسىككە بەتتەپ بارا جاتىپ:

– بايعابىل اقىرىڭدى كۇتتىم، ساعان دا مىنا ارانى تويمايتىن  قارا جەردەن ەكى مەتر جەر بۇيىرار، سول كەزدە بار بايلىعىڭدى ارقالاپ اكەتكەنىڭدى كورەرمىن،-دەپ ايقايلادى. سوڭىنان اشۋعا بۋلىققان بايعابىلدىڭ:

– شوشقا بۇگىننەن باستاپ جۇمىستان بوسسىڭ،-دەگەن بۋلىققان ءۇنى ەستىلىپ قالدى. دۋلاتبەك قىدىربايدى قاقپادان شىعارىپ جىبەردى. ونىڭ قولىندا تۇرعان نە بار؟

قانىنا قارايىپ العان قىدىرباي ۇيىنە قالاي جىلدام جەتكەنىن ءوزى دە اڭعارمادى. الاشانىڭ ارتىنان ءىلۋلى تۇرعان  قوس اۋىزدىڭ ۇڭعىسىنا پاترونداردى قۋا بەرگەن كەزدە كىشكەنتاي قىزى شالعايىنا جارماسىپ:

– اكە قايدا باراسىز؟-دەپ شىرىلدادى.

– قازىر قىزىم، قازىر كەلەمىن،-دەپ شىعىپ جۇرە بەردى. 

تانىس قاقپانى دۇرسىلدەتىپ ۇرىپ ەدى، ار جاقتان دۋلاتبەك شىعا كەلدى. ول:

– قادەكە دەي بەرىپ، وزىنە ۇڭىرەيىپ كەزەلگەن مىلتىقتى كورىپ كەيىن شەگىندى.

– بايعابىل قايداسىڭ،-دەدى قىدىرباي ايقايلاپ. داۋسى تارعىلدانىپ شىقتى.

– مىنا حايۋاندى قايتا كىرگىزبەڭدەر دەگەنىم قايدا،-دەپ قاننەن قاپەرسىز باسپالداقتان تۇسە بەرگەن بايعابىل قىدىربايدىڭ قولىنداعى مىلتىقتى كورىپ توسىلىپ قالدى.

– ءاي، ءاي اقىماق بولما، سوتتالىپ كەتەسىڭ -دەدى كوزى الايىپ. 

قىدىرباي ويلانىپ كوپ تۇرعان جوق، قوس اۋىزدىڭ شۇرىپپەسىن قاتار باستى. ۇڭعىدان شىققان كوك ءتۇتىن سەيىلە بەرگەن كەزدە توبەدەي بايعابىلدىڭ شوكەلەپ قۇلاپ بارا جاتقانىن عانا كوردى. بەينە ءبىر قالىڭ تۇماننىڭ اراسىندا اداسىپ جۇرگەندەي نە ىستەپ، نە قويعانىنا ەسەپ بەرمەگەن قىدىرباي ۇيىنە كەلگەن كەزدە عانا ەسىن جينادى. ساباقتان كەلگەن ۇلكەن ۇلىن ماڭدايىنان يىسكەدى.

– بالام، ءۇيدىڭ ەندىگى يەسى ءوزىڭسىڭ. مەن كەلگەنشە ءىنى-قارىنداستارىڭا باس-كوز بول. قۇداي قالاسا، شەشەلەرىڭ دە ساۋىعىپ شىعادى. قىدىربايدىڭ  جانارىنا لىقسىپ جاس كەلگەن. بالاسىنىڭ شاشىنان تاعى دا يىسكەدى. كىشكەنتاي قىزدارىن باۋىرىنا باستى. الدا ۇزاق جول، قاتال تاعدىردىڭ قاقپايلاپ، قايدا اپاراتىنى ءبىر جاراتقانعا عانا ايان. مىلتىعىن يىعىنا اسقان قىدىرباي اۋدان ورتالىعىنا اپاراتىن كۇرە جولعا ءتۇستى....

 بىر ايدان كەيىن تۇرمەدەگى قىدىربايعا ايبارشانىڭ دۇنيەدەن وزعانى تۋرالى قارالى حابار كەلىپ جەتكەن... وزگەرمەگەن، سول باياعى قالپىنشا سىرعىپ اعىپ جاتقان ۋاقىت عانا...

ەلەۋسىز مۇرات

Abai.kz