«Kitab tasdiyqta» kóterilgen mәselelerding belgili bir parasynyng ózin iygersek barlyq baghyttarda eshteneden útylmasymyz – aidan jaryq, kýnnen raushan.

Býginde dýmshelik jeldey esken qoghamda azamattargha Abay kózqarasyndaghy imannyng kemeldigining ne ekenin úqtyra alsaq, «inanmaqtyqtan payda alu» men «fighylymyzdy (is-әreketimizdi) soghan (Allagha) óz halinshe úqsatu («fighyl qúdagha fiyghlymyzdy ertpek»)» degenning ne ekenin tarqatyp aityp bere alsaq, aitylghan mәselelerdi Abay metodologiyasymen tolyqqandy týsindire alsaq órkeniyetting kósh basshysy biz bolar edik.

Is-әreketimizde Allanyng sipattaryna úqsau konsefsiyasy iygilik jaratugha, adamdyq sapany kóteruge, salihaly memleket qúraushylaryn qalyptastyrugha qyzmet etetin ruhany kýsh deuge bolady.

Tanymy joq dýmshe dinshilder (radikalidy, destruktivti jat aghym ókilderi de, keybir sauaty tayaz din ústaushylar, synarjaqty kózqarastaghylar) búl mәseleni tayaz kózqarastarymen sóz syrtyna ghana qarap, ary qaray qoryta almaytyn sóz ekeni anyq. Óitkeni, dýrmekpen ergen dýmshelikting atalghan sózding mazmúnyn biluge qauqary jetpeydi. Alayda, Abaysha aitqanda búl jerdegi úqsau «birdeylik daghuasymen emes», elikteu degen sóz. Búl oidan shygharylyp, joqtan jonyp әkelingen dýnie emes. «Baqara» sýresinde Qúday Taghala býy deydi: «...Alla tәube etushilerdi jaqsy kóredi әri taza bolushylardy da jaqsy kóredi»[1]. Bizding dýmsheligimiz osynda sózding syrtyna qarap, búl ayatty kóbinese tәn tazalyghyna qatysty jerde ghana aityp jýrmiz. Bir sәt oilansaq, ýlken tazalyq tәnde ghana bolmasa kerek qoy. Aytalyq, atalghan ayatqa iman (Abaysha aitsaq «inanghan») keltirgen kimse, ne júmys istese de taza isteuge, adal atqarugha, las tirlik aralastyrmaugha qúlshynbay ma. Al, eger olay etpese onyng imany kәmil bolghany qaysy. Búl sonda býgingi jemqorlyq pen keybir bassyzdyqtardyng ruhany dәrisi bolyp túrghan joq pa?

Myna bir mýbәrak mәtindi hadiste býy deydi: «Alla Taghala júmsaq mәmilede bolghandardy jaqsy kóredi» deydi[2]. Alla Taghalanyng «Ál-Lәtif (اللَّطِيفُ) – Júmsaq, zor kenshilik IYesi» degen sipatyn eske alynyz. Endeshe, Alla óz sipatyna qadary halinshe sipattalghan pendesin sýiedi eken. «Kópting qamyn әuelden tәniri oilaghan, Men sýigendi sýidi dep iyeng sýisin» degeni de osyny menzemep túr ghoy. Endi osyny bilgen qúl adam balasyna qiyanat jasamaq týgili, qiyanatqa ózi úshyrasa da kórkem kisilik jasamay ma.

«Alla Taghala keshirimdi («Ál-Ghafu(العَفُوُّ) – Keshirushi, kýnәlardy keshushi» degen sipatyn oilanyz) jәne keshirgendi jaqsy kóredi» deydi[3]. Býgingi tandaghy bolmashygha bola birin-biri sotqa sýirep, anadan bala, baladan ana bezip jatqan keybir ruhany indetter ýshin taptyrmas em-shara osy bolsa kerek. Áytpese, qúqyq pen morali oqyp olardyng syrtymen júmys jasaghannan olar ózgeretin bolsa, endigi bizding qogham gýlstan bolar edi.

Abay «Kitab tasdiyqta» Alla Taghalanyng adam balasy erekshe elikteuge tiyisti tórt sipatyn aiyryqsha atap kórsetedi. Endi qadary hәlimizshe sol sipattargha ýnilip kórelik:

Allanyng subuty sipattarynyng biri de osy – Ghylym. Demek, ghylym izdenudi, ghylymdy boludy, kópke paydasy tiyetin ghalym boludy Alla jaqsy kóredi. Allagha únau ýshin de ghylym bilmek bolsa, ghylymdy bolmaqqa úmtyludyng ózi – Abay aitqan inanmaqtyqtan (imannan) payda alu bolmaq. «Kitab tasdiyqta» búl sipattyng basa aituy da beker emes. Hakimning «Biraq әuelde aitqanymyz: ghylym, qúdiret – bizding úghuymyzgha ghana eki hisap bolmasa, bir-aq ghylymdy qúdiret bolugha tiyis. Olay bolmasa sipattar óz ortalarynda biri tәbiygh, biri matbugh bolady ghoy. Búl bolsa, tarif rabbygha jaraspaydy» deui de beker emes. Ghylym jәne Qúdiret sipattarynyng bir-birin tolyqtyryp, bayytyp jatatynyn menzeydi. Ghylymdy bolmaqtyqtyng jan-jaqty qúdiretti bolmaqtyq ekenin býgingi innovasiyalyq industiyalyq ghasyr ózi de dәleldep otyr emes pe.

«Ghylymdy satyp, mal izdemek emespiz. Malmenen ghylym kәsip qylmaqpyz» dep adamzat órkeniyetin aldyna kәmildikting bir óleshemine núsqaghan Abay biyigi imannyng eng zor paydalarynyng birine (eng әuelgisine) ghylymdy aitaydy. Ol da tegin emes.

Islam tarihyndaghy alghashqy, orta kezenderinde  imannyng búl paydasy praktikada kórinis tapqan-dýr. Ál-Horezmiyding janalyghy, Ibn Sinanyng býginge jetken ghylymy jetistikteri, Ál-Farabiyding ashylyp-ashylmay jatqan jauharlary, Ghylym tehnika tóngerisine әser etken músylman ghalymdardyng enbekteri. Bәri de imannan payda alugha jatady. Imannan tuyndaghan barsha әreketterding saldary materialdyq, etikalyq, estetikalyq túrghyda qoghamdyq barlyq instituttardy jetildiru edi.  Býgingi tandaghy Islam bankterining daghdarysqa qarsy qauqarly boluy da bizge kóp nәrseden habar bermetin bolar.

Alayda, gendik modifikasiyalyq azyq-týlikti jep otyryp «jemis aghashtaryn budandastyrugha bola ma, bolmay ma?» dep oilanyp otyru qanday ayanyshty әri qorqynyshty.

Batys býginde sayasat pen tehnologiyada jer betining halipasy bolsa da, ruhaniyatta adamzatqa tóreshi bolugha ar-újany jetpeydi. Býgingi tandaghy nanotehnologiya, biotehnologiya, sifrlyq tehnologiya, energiyanyng jinaqtaluy men saqtaluyna qatysty jana ýrdister, kvanttyq ilimderding qúlaghynda oinau imannyng paydasynyng biri bolmaq.

Býgingi kvanttyq ilimi, joghary aghysty aqparattyq tasymaldau, al ghalymdar aita bastaghan tórtinshi industriyalyq revolusiyagha tamashalaushy, tútynushy, satyp alushy, paydalanushy ghana bolyp bara jatqanymyz óte qoqynyshty. Ghylymsyz qalghan song qúdiretsiz, tal qarmap otyrghan joqpyz ba?

Tilge tiyek etilgen kelesi sipat – әdilet. Allanyng taghy bir sipaty da osy – Ádiletti. Demek, әrbir adam әdiletti boluy, sóilese әdiletti sóz aityp, istese әdiletti is tyndyryp, jaqtasa da, dattasa da әdiletting jaghynda bolsa, bastyqtan balasyna deydingi barlyq qatynasty osy negizde qúrsa, Allanyng haqysynda da, adamnyng haqysynda da әdiletti bolghandy IYeng sýimek. Abay sol ýshin de «din de osy, taghat ta osy» degen «ýsh sýydyn» birine әdiletti tandaghan.

Ruza, namaz, zeket, haj – talassyz is,

Jaqsy bolsan, jaqsy tút bәrin tegis.

Bastapqy ýshin bekitpey, songhy tórtti

Qylghanmenen tatymdy bermes jemis, - deydi. Múnda Abay ýsh sýy (Allany sýy, adamdy sýy, әdiletti sýy) jýrekte bolmayynsha oraza, namaz, zeket, qaj siyaqty qúlshylyq adamgha tatymdy jemis bermeydi deydi. Osy arqyly Abay jogharyda tilge tiyek etilgen Allanyng sipatynan bastau alghan adamdyq kemeldilikti tәn qúlshylyghynyng aldyna qoyady. Demek, formadan mazmúndy biyik bolghanda ghana iman jemis bermek. Yaghni, sonda ghana adam úghlynyng ózine jәne basqa adamdargha inanmaqtyghynyng paydasy tiymek. Shynynda búlay paydaly bolmasa adam balasynyng «ózi ýshin ottaghan hangannan» nesi artyq. Din búlay payda tiygize almasa nesimen din bola almaq.

Kelesi meyirimdilik sipat ta adamdy tolyqtyryp, ómirdi kórkemdep túratynyn biz ghana emes barsha adamzat bilse kerek-ti. Qazirgi qatybas bastyq, qatigez ana, sýrensiz әke, opasyz balanyng betin tyrnasanyz meyirimsizdik shyghady.

Demek, Abay kózqarasyndaghy kәmildikke jetu jolyn basqan adamda qiyanat joq. Aytalyq, Allanyng esh nәrseni qaldyrmay, esh nәrseni mýlt jibermey baqylap túratyn Kórushi, zәredey isteri ýshin jauap alatyn eki dýniyening Patshasy ekeni, búlargha iman keltiru – imannyng sharttarynyng ayasynda qamtylatyn inanmaq mәselesi. Endeshe, osyghan sengen, әdiletti, meyirimdi, ghylymdy (búl jerde ne istep jatqanyn, saldary ne bolatynyn) qúrlysshy nysangha әkelingen qúrlys mateialdaryn úrlamaydy, sonday memlekettik qyzmetker biidjetting aqshasyna qiyanat jasamaydy, sol sipattaghy oqytushy ótirik bagha qoymaydy, rektor diplom satpaydy, azamat para bermeydi, qolynda móri barlar para almaydy... Solay da solay búl tizbeki myndap keltiruge bolady. Abay aitqan «inanmaqtyqtan payda alu» jәne «fighylymyzdy (is-әreketimizdi) soghan (Allagha) óz halinshe úqsatu» degen osy eken.

Býginde osyny oilap jýrgen kóp kәni?

Abaydyng dini – әdilet dini

Ádilet degennen shyghady... Allany sýidim deytin adam kóp. Bir synaqqa týskende Allasyn satyp óz paydasyna júmys istep ketip jatqandar az emes. Demek, sýidim demektite de әdilet bolmasa ol sýigenge jatpaydy eken. Adamdy sýy de solay. Qiyanatqa jol berip otyryp adamdy sýimektik shyn mәnisinde sýi bola almas edi. Demek, әdiletti bolghan adam ghana Allany da óz ornynda sýie alady, adamnyng bәrine adamshylyqpen, mahabbat, meyirim kózimen qaray alady. Qarasanyz, ýsh sýnding de ózeginde әdilet jatpay ma.

Qiyanatqa meyirimdilik jasau әdilet bolmasy anyq emes pe? Demek, búl sipattyng (meyirimdiliktin) da ózeginde әdilet jatyr. Hakim ózi aitady; «Ghamalus-salih ghadalәtti uә marhamәtti bolmaq kýlli tәn birlәn qylghan qúlshyldyqtardyng eshbiri ghadalәtti, marhamatty bermeydi. Kózing kýnde kóredi namaz oqushy, oraza tútushylardyng ne halәttә ekendikterin, oghan dәlel kerek emes. Bәlky ghadalәt barsha izgilikting anasy dýr. Ynsap, úyat – búl ghadalatten shyghady» deydi.

San ghasyrlyq tarihymyzdaghy diny alauyzdyq tuylmauyna sebep bolghan babalarymyzdyng orta joldy ústanu kózqarasy bolsa, әdilet – din mәselesinde ghana emes barlyq mәselede orta joldy ústanu, shekten shyqpau. Sondyqtan da Abay әdiletti «Haq (Alla degeni) joly osy» deydi.

Abaydyng dini – alghabasar (kertartpalyq joq)

Abaydyng diny kózqarasy jayynda Múhtar Áuezov bylay dep jazady; «Abay aldaghy «júmaqqa» jetu ýshin býkil Tayaudaghy Shyghystyng dinge siynghan panislamshylary men pantýrikshileri siyaqty Islam jolyna týspey, býkil Shyghysty basa otyryp, Batysqa qaray qol sozdy, óz túsyndaghy kertartpa zamannyng qara týnegin qaq jara, elden dara jalghyz ózi jalghyzayaq sýrleumen algha úmtyldy»[4]. Áuezov tilindegi «Tayaudaghy Shyghys[5]» búl Tayau Shyghys bolmasa kerek. «...Abay tek óz halqynyng tarihynda ghana emes, sonymen birge býkil Tayaudaghy Shyghystyng tarihynda da óz zamanynyng asqan dana, úly qayratkeri boldy»[6] degen baghasynan búl sózding geografiyalyq úghym emes, uaqyt úghymy ekenin bayqaymyz. Yaghni, Áuezovtyng «Tayaudaghy Shyghystyng dinge siynghan panislamshylary men pantýrikshileri siyaqty Islam jolyna týspey» deui songhy nshe ghasyrdyng bederinde qalyptasqan dýmshe aghym (jat aghym), toqyraugha alyp keletin oilau jýiesin menzeydi. Kókbay Janatayúlynyng esteliginde «Evropa ghalymdarynyng iri pәlsapamen jazylghan kitaptaryn oqyghanda, ózining basyndaghy oi-pikirlerining irge negizin analargha onay berip jiberip otyrghan joq»[7]. Demek, Abay dininde dýmshelik pen dýrmek te joq.

Shynynda Abaydyng diny kózqarasynda kertartpalyq pen dýmshelik joq. Kerisinshe, alghabasarlyq bar. Óleninde «shygha oilap, shyghandap qylyq qylmay» dep zamandastaryn sógeini bar. Osy «shygha oilau» degeniniz býgingi «kerativti oilau» degennen de beter ilgeri oilaudy menzeydi. Al, «shyghandap qylyq qylu» degeni biz aityp jýrgen «optimistti» neshe orap alatyn is-әreket jyldamdyghy, ónimdiligi. Nege osy sózderdi nasihattap, halyqtyq tanymgha ainaldyrmasqa? Abay ony býgin aityp otyrghan joq, óken ghasyrdyng basynda, bәlky arghy ghasyrdyng sonynda aitqan joq pa? Búl eki tanym da ilgeri oilaghannyn, is bitirgenning jóni osy eken dep qaydaghy joqty alyp keludi menzemeydi. Ozyq oilaumen, biyik parasat dengeyinde sýbeli is tyndyru degendik.

Shynynda, biz tilgen tiyek etip otyrghan mәseleler dinde ejelden bar nәrseler edi. Abay sony zamannyng tiline salyp, týsinigine keltirip, bizding halyqtyng parasat-payymyna jýielep bergeni. Jәne jan-jaqty mәselelerge baghyttap, qamtyu aqymyn keneytip jibergeni. Mine, kózqaras pen tanymnyng ishinde otyryp, ejelden negizi bar nәrseden uaqyt súranysyna jauap beretin, adamdardyng dertine daua bolarlyq úly tanymdar, metodttar men konsefsiyalar alyp shyghady. Abaydyng kózqarasynyng kemeldigi de osynda.

Búlar bizge asa kerekti minezder.

Qoryta aitqanda, Abay aitqan tolyq insaniyat әrbir qazaqtyng armanyna ainalsa, eldi dýmshelikting elesi kezbeydi, ghylym órkendeydi, әdilet saltanat qúrady, meyirimdi qogham ornaydy.

Orazbek Saparhan

[1] "Baqara" sýresi, 222-ayat.

[2] Mýsliym

[3] Hakiym

[4] Áuezov M. Shygharmalarynyng elu tomdyq tolyq jinaghy. – Almaty: “Dәuir”, “Jibek joly”, 2014. 27-tom: Maqalalar, zertteuler, piesa. 1943–1946. –448 b. 130-bet

[5] Kitapta jalqy esim maghynasyn beretin formada jazylghan - Tyaudaghy Shyghys

[6] 27-tom. 130 b

[7]Abay turaly estelikter. –Almaty: "Qalamger" baspasy, 2018. –504 bet. 210 b

Abai.kz