«كيتاب تاسديقتا» كوتەرىلگەن ماسەلەلەردىڭ بەلگىلى ءبىر پاراسىنىڭ ءوزىن يگەرسەك بارلىق باعىتتاردا ەشتەڭەدەن ۇتىلماسىمىز – ايدان جارىق، كۇننەن راۋشان.

بۇگىندە دۇمشەلىك جەلدەي ەسكەن قوعامدا ازاماتتارعا اباي كوزقاراسىنداعى يماننىڭ كەمەلدىگىنىڭ نە ەكەنىن ۇقتىرا الساق، «ينانماقتىقتان پايدا الۋ» مەن «فيعىلىمىزدى ء(ىس-ارەكەتىمىزدى) سوعان (اللاعا) ءوز حالىڭشە ۇقساتۋ («فيعىل قۇداعا فيعلىمىزدى ەرتپەك»)» دەگەننىڭ نە ەكەنىن تارقاتىپ ايتىپ بەرە الساق، ايتىلعان ماسەلەلەردى اباي مەتودولوگياسىمەن تولىققاندى تۇسىندىرە الساق وركەنيەتتىڭ كوش باسشىسى ءبىز بولار ەدىك.

ءىس-ارەكەتىمىزدە اللانىڭ سيپاتتارىنا ۇقساۋ كونتسەفتسياسى يگىلىك جاراتۋعا، ادامدىق ساپانى كوتەرۋگە، ساليحالى مەملەكەت قۇراۋشىلارىن قالىپتاستىرۋعا قىزمەت ەتەتىن رۋحاني كۇش دەۋگە بولادى.

تانىمى جوق دۇمشە دىنشىلدەر (راديكالدى، دەسترۋكتيۆتى جات اعىم وكىلدەرى دە، كەيبىر ساۋاتى تاياز ءدىن ۇستاۋشىلار، سىڭارجاقتى كوزقاراستاعىلار) بۇل ماسەلەنى تاياز كوزقاراستارىمەن ءسوز سىرتىنا عانا قاراپ، ارى قاراي قورىتا المايتىن ءسوز ەكەنى انىق. ويتكەنى، دۇرمەكپەن ەرگەن دۇمشەلىكتىڭ اتالعان ءسوزدىڭ مازمۇنىن بىلۋگە قاۋقارى جەتپەيدى. الايدا، ابايشا ايتقاندا بۇل جەردەگى ۇقساۋ «بىردەيلىك داعۋاسىمەن ەمەس»، ەلىكتەۋ دەگەن ءسوز. بۇل ويدان شىعارىلىپ، جوقتان جونىپ اكەلىنگەن دۇنيە ەمەس. «باقارا» سۇرەسىندە قۇداي تاعالا ءبۇي دەيدى: «...اللا تاۋبە ەتۋشىلەردى جاقسى كورەدى ءارى تازا بولۋشىلاردى دا جاقسى كورەدى»[1]. ءبىزدىڭ دۇمشەلىگىمىز وسىندا ءسوزدىڭ سىرتىنا قاراپ، بۇل اياتتى كوبىنەسە ءتان تازالىعىنا قاتىستى جەردە عانا ايتىپ ءجۇرمىز. ءبىر ءسات ويلانساق، ۇلكەن تازالىق تاندە عانا بولماسا كەرەك قوي. ايتالىق، اتالعان اياتقا يمان (ابايشا ايتساق «ينانعان») كەلتىرگەن كىمسە، نە جۇمىس ىستەسە دە تازا ىستەۋگە، ادال اتقارۋعا، لاس تىرلىك ارالاستىرماۋعا قۇلشىنباي ما. ال، ەگەر ولاي ەتپەسە ونىڭ يمانى كامىل بولعانى قايسى. بۇل سوندا بۇگىنگى جەمقورلىق پەن كەيبىر باسسىزدىقتاردىڭ رۋحاني ءدارىسى بولىپ تۇرعان جوق پا؟

مىنا ءبىر مۇباراك ءماتىندى حاديستە ءبۇي دەيدى: «اللا تاعالا جۇمساق مامىلەدە بولعانداردى جاقسى كورەدى» دەيدى[2]. اللا تاعالانىڭ «ءال-ءلاتيف (اللَّطِيفُ) – جۇمساق، زور كەڭشىلىك يەسى» دەگەن سيپاتىن ەسكە الىڭىز. ەندەشە، اللا ءوز سيپاتىنا قاداري حالىنشە سيپاتتالعان پەندەسىن سۇيەدى ەكەن. «كوپتىڭ قامىن اۋەلدەن ءتاڭىرى ويلاعان، مەن سۇيگەندى ءسۇيدى دەپ يەڭ ءسۇيسىن» دەگەنى دە وسىنى مەڭزەمەپ تۇر عوي. ەندى وسىنى بىلگەن قۇل ادام بالاسىنا قيانات جاساماق تۇگىلى، قياناتقا ءوزى ۇشىراسا دا كوركەم كىسىلىك جاساماي ما.

«اللا تاعالا كەشىرىمدى («ءال-عافۋ(العَفُوُّ) – كەشىرۋشى، كۇنالاردى كەشۋشى» دەگەن سيپاتىن ويلاڭىز) جانە كەشىرگەندى جاقسى كورەدى» دەيدى[3]. بۇگىنگى تاڭداعى بولماشىعا بولا ءبىرىن-ءبىرى سوتقا سۇيرەپ، انادان بالا، بالادان انا بەزىپ جاتقان كەيبىر رۋحاني ىندەتتەر ءۇشىن تاپتىرماس ەم-شارا وسى بولسا كەرەك. ايتپەسە، قۇقىق پەن مورال وقىپ ولاردىڭ سىرتىمەن جۇمىس جاساعاننان ولار وزگەرەتىن بولسا، ەندىگى ءبىزدىڭ قوعام گۇلستان بولار ەدى.

اباي «كيتاب تاسديقتا» اللا تاعالانىڭ ادام بالاسى ەرەكشە ەلىكتەۋگە ءتيىستى ءتورت سيپاتىن ايىرىقشا اتاپ كورسەتەدى. ەندى قاداري حالىمىزشە سول سيپاتتارعا ءۇڭىلىپ كورەلىك:

اللانىڭ سۋبۋتي سيپاتتارىنىڭ ءبىرى دە وسى – عىلىم. دەمەك، عىلىم ىزدەنۋدى، عىلىمدى بولۋدى، كوپكە پايداسى تيەتىن عالىم بولۋدى اللا جاقسى كورەدى. اللاعا ۇناۋ ءۇشىن دە عىلىم بىلمەك بولسا، عىلىمدى بولماققا ۇمتىلۋدىڭ ءوزى – اباي ايتقان ينانماقتىقتان (يماننان) پايدا الۋ بولماق. «كيتاب تاسديقتا» بۇل سيپاتتىڭ باسا ايتۋى دا بەكەر ەمەس. حاكىمنىڭ «بىراق اۋەلدە ايتقانىمىز: عىلىم، قۇدىرەت – ءبىزدىڭ ۇعۋىمىزعا عانا ەكى حيساپ بولماسا، ءبىر-اق عىلىمدى قۇدىرەت بولۋعا ءتيىس. ولاي بولماسا سيپاتتار ءوز ورتالارىندا ءبىرى تابيع، ءبىرى ماتبۋع بولادى عوي. بۇل بولسا، تاريف راببىعا جاراسپايدى» دەۋى دە بەكەر ەمەس. عىلىم جانە قۇدىرەت سيپاتتارىنىڭ ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرىپ، بايىتىپ جاتاتىنىن مەڭزەيدى. عىلىمدى بولماقتىقتىڭ جان-جاقتى قۇدىرەتتى بولماقتىق ەكەنىن بۇگىنگى يننوۆاتسيالىق يندۋستيالىق عاسىر ءوزى دە دالەلدەپ وتىر ەمەس پە.

«عىلىمدى ساتىپ، مال ىزدەمەك ەمەسپىز. مالمەنەن عىلىم كاسىپ قىلماقپىز» دەپ ادامزات وركەنيەتىن الدىنا كامىلدىكتىڭ ءبىر ولەشەمىنە نۇسقاعان اباي بيىگى يماننىڭ ەڭ زور پايدالارىنىڭ بىرىنە (ەڭ اۋەلگىسىنە) عىلىمدى ايتايدى. ول دا تەگىن ەمەس.

يسلام تاريحىنداعى العاشقى، ورتا كەزەڭدەرىندە  يماننىڭ بۇل پايداسى پراكتيكادا كورىنىس تاپقان-ءدۇر. ءال-حورەزميدىڭ جاڭالىعى، يبن سينانىڭ بۇگىنگە جەتكەن عىلىمي جەتىستىكتەرى، ءال-ءفارابيدىڭ اشىلىپ-اشىلماي جاتقان جاۋھارلارى، عىلىم تەحنيكا توڭگەرىسىنە اسەر ەتكەن مۇسىلمان عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى. ءبارى دە يماننان پايدا الۋعا جاتادى. يماننان تۋىنداعان بارشا ارەكەتتەردىڭ سالدارى ماتەريالدىق، ەتيكالىق، ەستەتيكالىق تۇرعىدا قوعامدىق بارلىق ينستيتۋتتاردى جەتىلدىرۋ ەدى.  بۇگىنگى تاڭداعى يسلام بانكتەرىنىڭ داعدارىسقا قارسى قاۋقارلى بولۋى دا بىزگە كوپ نارسەدەن حابار بەرمەتىن بولار.

الايدا، گەندىك موديفيكاتسيالىق ازىق-تۇلىكتى جەپ وتىرىپ «جەمىس اعاشتارىن بۋدانداستىرۋعا بولا ما، بولماي ما؟» دەپ ويلانىپ وتىرۋ قانداي ايانىشتى ءارى قورقىنىشتى.

باتىس بۇگىندە ساياسات پەن تەحنولوگيادا جەر بەتىنىڭ حاليپاسى بولسا دا، رۋحانياتتا ادامزاتقا تورەشى بولۋعا ار-ۇجانى جەتپەيدى. بۇگىنگى تاڭداعى نانوتەحنولوگيا، بيوتەحنولوگيا، تسيفرلىق تەحنولوگيا، ەنەرگيانىڭ جيناقتالۋى مەن ساقتالۋىنا قاتىستى جاڭا ۇردىستەر، كۆانتتىق ىلىمدەردىڭ قۇلاعىندا ويناۋ يماننىڭ پايداسىنىڭ ءبىرى بولماق.

بۇگىنگى كۆانتتىق ءىلىمى، جوعارى اعىستى اقپاراتتىق تاسىمالداۋ، ال عالىمدار ايتا باستاعان ءتورتىنشى يندۋستريالىق رەۆوليۋتسياعا تاماشالاۋشى، تۇتىنۋشى، ساتىپ الۋشى، پايدالانۋشى عانا بولىپ بارا جاتقانىمىز وتە قوقىنىشتى. عىلىمسىز قالعان سوڭ قۇدىرەتسىز، تال قارماپ وتىرعان جوقپىز با؟

تىلگە تيەك ەتىلگەن كەلەسى سيپات – ادىلەت. اللانىڭ تاعى ءبىر سيپاتى دا وسى – ادىلەتتى. دەمەك، ءاربىر ادام ادىلەتتى بولۋى، سويلەسە ادىلەتتى ءسوز ايتىپ، ىستەسە ادىلەتتى ءىس تىندىرىپ، جاقتاسا دا، داتتاسا دا ادىلەتتىڭ جاعىندا بولسا، باستىقتان بالاسىنا دەيدىنگى بارلىق قاتىناستى وسى نەگىزدە قۇرسا، اللانىڭ حاقىسىندا دا، ادامنىڭ حاقىسىندا دا ادىلەتتى بولعاندى يەڭ سۇيمەك. اباي سول ءۇشىن دە «ءدىن دە وسى، تاعات تا وسى» دەگەن «ءۇش ءسۇيۋدىڭ» بىرىنە ادىلەتتى تاڭداعان.

رۋزا، ناماز، زەكەت، حاج – تالاسسىز ءىس،

جاقسى بولساڭ، جاقسى تۇت ءبارىن تەگىس.

باستاپقى ءۇشىن بەكىتپەي، سوڭعى ءتورتتى

قىلعانمەنەن تاتىمدى بەرمەس جەمىس، - دەيدى. مۇندا اباي ءۇش ءسۇيۋ (اللانى ءسۇيۋ، ادامدى ءسۇيۋ، ادىلەتتى ءسۇيۋ) جۇرەكتە بولمايىنشا ورازا، ناماز، زەكەت، قاج سياقتى قۇلشىلىق ادامعا تاتىمدى جەمىس بەرمەيدى دەيدى. وسى ارقىلى اباي جوعارىدا تىلگە تيەك ەتىلگەن اللانىڭ سيپاتىنان باستاۋ العان ادامدىق كەمەلدىلىكتى ءتان قۇلشىلىعىنىڭ الدىنا قويادى. دەمەك، فورمادان مازمۇندى بيىك بولعاندا عانا يمان جەمىس بەرمەك. ياعني، سوندا عانا ادام ۇعلىنىڭ وزىنە جانە باسقا ادامدارعا ينانماقتىعىنىڭ پايداسى تيمەك. شىنىندا بۇلاي پايدالى بولماسا ادام بالاسىنىڭ «ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننان» نەسى ارتىق. ءدىن بۇلاي پايدا تيگىزە الماسا نەسىمەن ءدىن بولا الماق.

كەلەسى مەيىرىمدىلىك سيپات تا ادامدى تولىقتىرىپ، ءومىردى كوركەمدەپ تۇراتىنىن ءبىز عانا ەمەس بارشا ادامزات بىلسە كەرەك-ءتى. قازىرگى قاتىباس باستىق، قاتىگەز انا، سۇرەڭسىز اكە، وپاسىز بالانىڭ بەتىن تىرناساڭىز مەيىرىمسىزدىك شىعادى.

دەمەك، اباي كوزقاراسىنداعى كامىلدىككە جەتۋ جولىن باسقان ادامدا قيانات جوق. ايتالىق، اللانىڭ ەش نارسەنى قالدىرماي، ەش نارسەنى ءمۇلت جىبەرمەي باقىلاپ تۇراتىن كورۋشى، زارەدەي ىستەرى ءۇشىن جاۋاپ الاتىن ەكى دۇنيەنىڭ پاتشاسى ەكەنى، بۇلارعا يمان كەلتىرۋ – يماننىڭ شارتتارىنىڭ اياسىندا قامتىلاتىن ينانماق ماسەلەسى. ەندەشە، وسىعان سەنگەن، ادىلەتتى، مەيىرىمدى، عىلىمدى (بۇل جەردە نە ىستەپ جاتقانىن، سالدارى نە بولاتىنىن) قۇرلىسشى نىسانعا اكەلىنگەن قۇرلىس ماتەيالدارىن ۇرلامايدى، سونداي مەملەكەتتىك قىزمەتكەر بيۋدجەتتىڭ اقشاسىنا قيانات جاسامايدى، سول سيپاتتاعى وقىتۋشى وتىرىك باعا قويمايدى، رەكتور ديپلوم ساتپايدى، ازامات پارا بەرمەيدى، قولىندا ءمورى بارلار پارا المايدى... سولاي دا سولاي بۇل تىزبەكى مىڭداپ كەلتىرۋگە بولادى. اباي ايتقان «ينانماقتىقتان پايدا الۋ» جانە «فيعىلىمىزدى ء(ىس-ارەكەتىمىزدى) سوعان (اللاعا) ءوز حالىڭشە ۇقساتۋ» دەگەن وسى ەكەن.

بۇگىندە وسىنى ويلاپ جۇرگەن كوپ كانى؟

ابايدىڭ ءدىنى – ادىلەت ءدىنى

ادىلەت دەگەننەن شىعادى... اللانى ءسۇيدىم دەيتىن ادام كوپ. ءبىر سىناققا تۇسكەندە اللاسىن ساتىپ ءوز پايداسىنا جۇمىس ىستەپ كەتىپ جاتقاندار از ەمەس. دەمەك، ءسۇيدىم دەمەكتىتە دە ادىلەت بولماسا ول سۇيگەنگە جاتپايدى ەكەن. ادامدى ءسۇيۋ دە سولاي. قياناتقا جول بەرىپ وتىرىپ ادامدى سۇيمەكتىك شىن مانىسىندە ءسۇيۋ بولا الماس ەدى. دەمەك، ادىلەتتى بولعان ادام عانا اللانى دا ءوز ورنىندا سۇيە الادى، ادامنىڭ بارىنە ادامشىلىقپەن، ماحاببات، مەيىرىم كوزىمەن قاراي الادى. قاراساڭىز، ءۇش ءسۇيۋدىڭ دە وزەگىندە ادىلەت جاتپاي ما.

قياناتقا مەيىرىمدىلىك جاساۋ ادىلەت بولماسى انىق ەمەس پە؟ دەمەك، بۇل سيپاتتىڭ (مەيىرىمدىلىكتىڭ) دا وزەگىندە ادىلەت جاتىر. حاكىم ءوزى ايتادى; «عامالۋس-ساليح عادالاتتى ءۋا ءمارحاماتتى بولماق كۇللى ءتان ءبىرلان قىلعان قۇلشىلدىقتاردىڭ ەشبىرى عادالاتتى، مارحاماتتى بەرمەيدى. كوزىڭ كۇندە كورەدى ناماز وقۋشى، ورازا تۇتۋشىلاردىڭ نە ءحالاتتا ەكەندىكتەرىن، وعان دالەل كەرەك ەمەس. بالكي عادالات بارشا ىزگىلىكتىڭ اناسى ءدۇر. ىنساپ، ۇيات – بۇل عادالاتتەن شىعادى» دەيدى.

سان عاسىرلىق تاريحىمىزداعى ءدىني الاۋىزدىق تۋىلماۋىنا سەبەپ بولعان بابالارىمىزدىڭ ورتا جولدى ۇستانۋ كوزقاراسى بولسا، ادىلەت – ءدىن ماسەلەسىندە عانا ەمەس بارلىق ماسەلەدە ورتا جولدى ۇستانۋ، شەكتەن شىقپاۋ. سوندىقتان دا اباي ادىلەتتى «حاق (اللا دەگەنى) جولى وسى» دەيدى.

ابايدىڭ ءدىنى – العاباسار (كەرتارتپالىق جوق)

ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسى جايىندا مۇحتار اۋەزوۆ بىلاي دەپ جازادى; «اباي الداعى «جۇماققا» جەتۋ ءۇشىن بۇكىل تاياۋداعى شىعىستىڭ دىنگە سيىنعان پانيسلامشىلارى مەن پانتۇرىكشىلەرى سياقتى يسلام جولىنا تۇسپەي، بۇكىل شىعىستى باسا وتىرىپ، باتىسقا قاراي قول سوزدى، ءوز تۇسىنداعى كەرتارتپا زاماننىڭ قارا تۇنەگىن قاق جارا، ەلدەن دارا جالعىز ءوزى جالعىزاياق سۇرلەۋمەن العا ۇمتىلدى»[4]. اۋەزوۆ تىلىندەگى «تاياۋداعى شىعىس[5]» بۇل تاياۋ شىعىس بولماسا كەرەك. «...اباي تەك ءوز حالقىنىڭ تاريحىندا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بۇكىل تاياۋداعى شىعىستىڭ تاريحىندا دا ءوز زامانىنىڭ اسقان دانا، ۇلى قايراتكەرى بولدى»[6] دەگەن باعاسىنان بۇل ءسوزدىڭ گەوگرافيالىق ۇعىم ەمەس، ۋاقىت ۇعىمى ەكەنىن بايقايمىز. ياعني، اۋەزوۆتىڭ «تاياۋداعى شىعىستىڭ دىنگە سيىنعان پانيسلامشىلارى مەن پانتۇرىكشىلەرى سياقتى يسلام جولىنا تۇسپەي» دەۋى سوڭعى نشە عاسىردىڭ بەدەرىندە قالىپتاسقان دۇمشە اعىم (جات اعىم), توقىراۋعا الىپ كەلەتىن ويلاۋ جۇيەسىن مەڭزەيدى. كوكباي جاناتايۇلىنىڭ ەستەلىگىندە «ەۆروپا عالىمدارىنىڭ ءىرى پالساپامەن جازىلعان كىتاپتارىن وقىعاندا، ءوزىنىڭ باسىنداعى وي-پىكىرلەرىنىڭ ىرگە نەگىزىن انالارعا وڭاي بەرىپ جىبەرىپ وتىرعان جوق»[7]. دەمەك، اباي دىنىندە دۇمشەلىك پەن دۇرمەك تە جوق.

شىنىندا ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسىندا كەرتارتپالىق پەن دۇمشەلىك جوق. كەرىسىنشە، العاباسارلىق بار. ولەڭىندە «شىعا ويلاپ، شىعانداپ قىلىق قىلماي» دەپ زامانداستارىن سوگەىنى بار. وسى «شىعا ويلاۋ» دەگەنىڭىز بۇگىنگى «كەراتيۆتى ويلاۋ» دەگەننەن دە بەتەر ىلگەرى ويلاۋدى مەڭزەيدى. ال، «شىعانداپ قىلىق قىلۋ» دەگەنى ءبىز ايتىپ جۇرگەن «ءوپتيميستتى» نەشە وراپ الاتىن ءىس-ارەكەت جىلدامدىعى، ونىمدىلىگى. نەگە وسى سوزدەردى ناسيحاتتاپ، حالىقتىق تانىمعا اينالدىرماسقا؟ اباي ونى بۇگىن ايتىپ وتىرعان جوق، وكەن عاسىردىڭ باسىندا، بالكي ارعى عاسىردىڭ سوڭىندا ايتقان جوق پا؟ بۇل ەكى تانىم دا ىلگەرى ويلاعاننىڭ، ءىس بىتىرگەننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ قايداعى جوقتى الىپ كەلۋدى مەڭزەمەيدى. وزىق ويلاۋمەن، بيىك پاراسات دەڭگەيىندە سۇبەلى ءىس تىندىرۋ دەگەندىك.

شىنىندا، ءبىز تىلگەن تيەك ەتىپ وتىرعان ماسەلەلەر دىندە ەجەلدەن بار نارسەلەر ەدى. اباي سونى زاماننىڭ تىلىنە سالىپ، تۇسىنىگىنە كەلتىرىپ، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ پاراسات-پايىمىنا جۇيەلەپ بەرگەنى. جانە جان-جاقتى ماسەلەلەرگە باعىتتاپ، قامتىۋ اقىمىن كەڭەيتىپ جىبەرگەنى. مىنە، كوزقاراس پەن تانىمنىڭ ىشىندە وتىرىپ، ەجەلدەن نەگىزى بار نارسەدەن ۋاقىت سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرەتىن، ادامداردىڭ دەرتىنە داۋا بولارلىق ۇلى تانىمدار، مەتودتتار مەن كونتسەفتسيالار الىپ شىعادى. ابايدىڭ كوزقاراسىنىڭ كەمەلدىگى دە وسىندا.

بۇلار بىزگە اسا كەرەكتى مىنەزدەر.

قورىتا ايتقاندا، اباي ايتقان تولىق ينسانيات ءاربىر قازاقتىڭ ارمانىنا اينالسا، ەلدى دۇمشەلىكتىڭ ەلەسى كەزبەيدى، عىلىم وركەندەيدى، ادىلەت سالتانات قۇرادى، مەيىرىمدى قوعام ورنايدى.

ورازبەك ساپارحان

[1] "باقارا" سۇرەسى، 222-ايات.

[2] ءمۇسليم

[3] حاكيم

[4] اۋەزوۆ م. شىعارمالارىنىڭ ەلۋ تومدىق تولىق جيناعى. – الماتى: ء“داۋىر”، “جىبەك جولى”، 2014. 27-توم: ماقالالار، زەرتتەۋلەر، پەسا. 1943–1946. –448 ب. 130-بەت

[5] كىتاپتا جالقى ەسىم ماعىناسىن بەرەتىن فورمادا جازىلعان - تياۋداعى شىعىس

[6] 27-توم. 130 ب

[7]اباي تۋرالى ەستەلىكتەر. –الماتى: "قالامگەر" باسپاسى، 2018. –504 بەت. 210 ب

Abai.kz