Kýni keshe ghana eks-preziydent,  qazirgi biylik partiyasy sanalatyn "Núr Otan" partiyasynyng tóraghasy Núrsúltan Nazarbaev "Habar" arnasyna súhbat berip, "el biyligi eki kisining qolynda" degen el-halyqtyng sózine jauap beripti.

Súhbat efirden býgin keshke beriledi eken. Eks-preziydentting baspasóz hatshysy Aydos Ýkibay "Tvitterde" solay dep habarlady.

"Elbasy "Habar" arnasyna súhbat berdi. Ángime barysynda eldegi qosarly biylik pen ózining preziydenttik mandatyn tapsyruynyng sebebin týsindirdi", dep jazdy Ol.

Qosarly biylik demekshi, qazir el ishinde preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng sayasy róli turaly әrtýrli әngimeler aitylady. Qazaqstannyng bir biyligi eki kisining qolynda degenge eks-preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng ózi de pikir bildirdi, keshe. Tipti, Toqaev ózining partiyasyn qúru kerek pe degen saualdar da qoyyla bastady.

Sayasy tartysta partiyanyng róli basym ekenin eskersek, Qasym-Jomart Toqaev ýshin Últtyq Qoghamdyq senim kenesi jetkiliksiz bolatyny bek týsinikti. Sonymen, preziydent Toqaevqa partiya qúru kerek pe?

Biz osy saual tónireginde sarapshylar pikirin bilgen edik.

Partiyalyq alangha jana bir kýshterding kelui qajet

Erlan Sayyrov, sayasattanushy: 

-Bizde biylik partiyasy bar ghoy. Búl kóptegen faktorlargha baylanysty bolady. Bolashaqtaghy sayasy modernizasiya qalay jýredi, qoghamdyq baghyttar qay jaqqa jyljidy? Búl mәselening ar jaghynda faktorlar kóp. Biraq, degenmen, mening oiymsha, partiyalyq alangha jana bir kýshterding kelui qajet. Ol kýshter bizding elimizdegi progoress, demokratiya, liyberalizasiya mәselelerin úlyqtauy yqtimal. 

Eger Preziydentting baghyt-baghdary men әr týrli partiyalardyng baghyt-baghdary birge bolyp jatsa, onda, әriyne búl belgili bir odaqtastyq, yqpaldastyq boluy mýmkin. Biraq, degenmen, qoghamnyng ózgerip jatqanyna baylanysty, jana әleumettik qoghamdyq trendterding payda boluyna baylanysty, partiyalyq alangha jana bir kýshterding kelui zandylyq. 

Mәsele, bir adamnyng sheshiminde emes. Qazirgi tanda Preziydent Toqaev sayasy jýieden, sayasy prosesterden jogharyraq túr. Sondyqtan, mening oiymsha, Preziydent bir partiyanyng mýshesi bolu nemese bir partiyagha kýsh salu býgingi tanda ózekti emes. Sondyqtan, Preziydent osylay sayasy prosesterden kishkene joghary túru kerek.

"Núr Otannyn" tarmaghy bop ketui onay

Dina Elgezek, tәuelsiz jurnalist: 

-Jalpy, men preziydent Toqaevqa asa senbeymin. Eger ózi qúryp jatsa, ol tәuelsiz bolsa qúba-qúp. Biraq, qazirToqaevtan jeke partiya qúratynday jiger kórip túrghan joqpyn. Eger onyng shynymen jigeri jetse, qanshama aqsha ketip jatqan eks-preziydentting kanselyariyasyn alyp tastar edi.

Onyng qyzyn senatta otyrghyzbas edi. Sosyn onyng tuystary aralasqan diny mәsele ushyghyp túr, odan da basqa mәseleler bar. Solardy retke keltire almay otyrghanda, jeke partiya qúrugha kýsh jigeri jetedi dep aita almaymyn. Biraq, jýieni saqtap qalu ýshin, bәlkim, kózboyau qylyp, ózining partiyasyn ashuy mýmkin. Alayda, ol da "Núr Otannyn" tarmaghy bop ketui onay.

Eger, ol partiyasyn qúrsa oghan ózining shyn mәnindegi jaqtastary jinaluy da mýmkin. Qazirding ózinde Nazarbaevtan ýmit ýzip, Toqaevqa senim úyalatyp jatqan auditoriya joq emes qoy. Ol alty aidan astam uaqyt ishinde ózining sayasy bedelin qalyptastyrugha tyrysyp jatyr. Sondyqtan, Toqaevqa halyqtyng seniminen aiyrylghan partiyamen odan әri júmys isteu qiyn bolady. Osy túrghydan alghanda, oghan ózining partiyasyn qúrghany jón siyaqty.

IYә, biyligi birte-birte nyghaiyy mýmkin degen de boljam bar. Biraq, kezinde Nemsov ta Putin jәne Medvedovtyng yqpalynan shyghyp, ózine jaqtas adamdardy jinaydy. Halyq mýlde ekige jarylyp ketedi degen boljamdar bolyp edi. Onday bolmady ghoy. Bәri Putinning qaramaghynan shygha almady...

Toqaev partiya qúrsa, oligarhtardyng kóbin tartyp alady

Ázimbay Ghali, sayasattanushy: 

-Toqaevtyng qazirgi jaghdayda partiya qúrugha mýmkindigi bar. Onda ol júmsaq qarsylyqqa týsedi. Kezinde Toqaev kelgende "qolynan týk kelmeydi", "tym júmsaq" dedi. Al, men "búl biylikti soryp alady" dep aitqanmyn...

Eger ol ózining partiyasyn qúrsa, oligarhtardyng kóbin tartyp alady jәne partiya oghan tәp-tәuir kómekshi bolady. Sóitip ózining sayasy biyligining әleumettik sayasy bazasyn keneytedi. Ony jaqtaushylar bolady. Óitkeni Qazaqstanda bәri keremet emes. Narazy toptar da jetedi. Sondyqtan, Toqaevqa qosyla ketetin sayasy kýshter joq bar. Ol oppozisiya emes, biraq belgili bir dengeydegi basqa kurs bolady.

Oghan Toqaevtyng erik-jigeri, minezi jetedi dep oilaymyn. Jalpy, biylikke onay adam kelmeydi ghoy. Áytpese, kez-kelgen adam barar edi. Sondyqtan, qazir onyng belgili bir ambisiyasy bar, jýregi bar, qoldaushylary bar. Sayasy finanstyq avans beretin oligarhtar da tabylady.

Eger Toqaev múnday qadamgha bara qalsa, onda elimizde eki partiyalyq jýie bolady. Bir jaghynda "NúrOtan", ekinshi jaghynda Qasym-Jomarttyng partiyasy. Búl jalpy, demokratiyalyq qadamgha sәikes keledi.

Sayasy partiyalar qarjyny qaydan alady?

Qazaq qoghamy sayasattaghy eski esimderden sharshady deymiz ghoy. IYә, ras, sharshady. Sharshatty. Sayasy qyzmettegi zeynetkerler armiyasy sharshatty.  Osy aityp otyrghan eski esimder kategoriyasyna sayasy túlghalardy ghana emes, olardyng shtabtaryn jatqyzugha bolady desek, Jogharghy biylik, Ýkimet pen Parlamenttegi sayasy shtabtardyng qazirgi ahualy kisi quantarlyq dey almaytynymyz taghy ras.

Bizde qoldanystaghy Zang bar. Ol boyynsha memleketti basqarushy túlghany tek sayasy partiyalar men respublikalyq masshtabtaghy qoghamdyq úiymdar ghana úsyna alady. Onyng dәleli, arysyn aitpaghanda, biylghy preziydenttik saylau boldy.

Al parlamentke saylau sayyn birli-jarym sayasy partiyalar men Assambleya deytin "óli úiymnyn" ókilderi ghana saylana alady. Ony da qazirgi Parlament qúramynan anyq bayqaugha bolady.

Al janaghy aitylghan Aqorda, Ýkimet pen Parlamenttegi negizgi figuralar - sol sayasy partiyalardyng ókilderi.

Býginde әlemde sayasy partiyalardyng qyzmetin qarjylandyru birneshe jolmen iske asyrylady. Keybir elder (Qytay, Soltýstik Koreya) Kenes odaghynyng izin quyp, elde tek bir ghana partiyany qanatynyng astyna alghan. Onyng qarjylandyryluy tolyghymen memleketting moyynynda. Búl eldegi biylikti uysta ústap túrugha mýmkindik bergenimen, birpartiyaly jýiemen algha jylju týpting týbinde onay bolmaytynyn әlem elderining tәjiriybesinen kórdik emes pe.

Sayasy partiyalardy qarjylandyrugha baqylau jasamaytyn elder bar. Mәselen, Tunis elinde partiyalar qarjylandyru kózderi turaly esep bermeydi. Sonday-aq, songhy jyldary Arab elderining kópshiliginde partiyalar jauynnan keyingi sanyrauqúlaqtay qaptap, memleket olardyng aqshany qaydan alyp jatqanyn baqylay almaytyn dәrejege jetti. Sonyng saldarynan búl elderde erinbegenning barlyghy partiya ashyp, syrttan olargha ondy-soldy qarjy aghyluda. Áriyne, qarajat tegin berilmeydi, sol arqyly syrtqy kýshter óz mýddelerin iske asyryp, kóp elding irgesin búzyp, shanyraghyn ortasyna týsirdi.

Sonymen qatar, sayasy úiymdardy qoldaudyng әlemde aldynghy qatarly elderde qoldanylatyn taghy bir tәsili bar. Ol - saylaushylar senimine ie bolghan partiyalardy memleketting tolyqtay bolmasa da, belgili bir sharttarmen qarjylay qoldauy.

Partiyalargha memleket qorjynynan qarjy bólu 60-70 jyldary Batystyng damyghan elderinen bastau alghan. Eng birinshi ony Germaniya jýzege asyryp, artynsha Fransiya, Avstriya, Shvesiya, Finlyandiya, Daniya qolgha aldy 70-shi jyldary Italiya, Norvegiya, Kanada jәne AQSh osynday tәsilge kóshti.

Sol damyghan elder qatarynan tabylghysh bizding elimiz de osy tәsildi qoldanysqa engizuge úmtylghan.

Iya, Qazaqstanda qazir partiyalar budjetten qarajat alyp otyr jәne búl demokratiyalyq ýrdis bolyp sanalady-mys.

2009 jyldyng 3 qyrkýieginde QR Ortalyq saylau komissiyasynyng «Sayasy partiyalardy qarjylandyru erejesin bekitu turaly» №166/314  qaulysy qabyldanghan. Soghan say bólinetin budjet qarjysy songhy saylauda jetkilikti dauysty jinap, Parlamentke ótken partiyalargha ghana tiyisili. Al, qarjynyng kólemi әrbir saylaushy dauysy ýshin eng az jalaqy mólsherining ýsh payyzy eskerile otyryp aiqyndalady. Yaghni, qaysysy dauysty kóp aldy, mayly jilikting basy sol partiyagha búiyrady.

Budjet asyraytyn ýsh partiya hәm qalghandarynyng kýnkórisi

Qazaqstanda onday baqytqa ýsh partiya iye. Olar: «Núr Otan», «Aq Jol» jәne «Qazaqstan kommunisteri». Mәjiliste osy ýsh partiya. Songhy eki saylauda jengender osylar.

Álgi erejege qarasaq, kýlshening kólemdigi bóligi qay partiyagha berilgeni aitpasa da týsinikti.Búlardan bólek Ortalyq saylau komissiyasyna tirkelgen jәne birli-jarym partiya bar. Olar:

"Birlik" sayasy partiyasy,

"Auyl" HDPP,

"JSDP".

Endi osy 6 sayasy partiya, 6 sayasy shtab turaly az-kem sóz shygharayyq...

"Núr Otan" biyliktegi dominant partiya. Eki birdey preziydent mýshe partiya. Onyng tóraghasy eks-preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng ózi. Qazaqstannyng "zapastaghy preziydenti" Darigha Nazarbaeva dәl osy partiyanyng ókili.

"Aq jol" Demokratiyalyq partiyasy búrynnan belsendi partiya. Mәjiliske deputat kirgizgen partiya. Tóraghasy - Mәjilis deputaty Azat Peruashev. Saylaudyng sanyn kórgen. Bir emes, birneshe mәrte Mәjiliske barghan partiya.

"Kommunister" partiyasy da Mәjilisten óz ornyn alghan partiya. Preziydenttik dodagha da qatysqan. 2011-2019 jyldary osy partiyanyng ókili, qazirgi Mәjilis deputaty Jambyl Ahmetbekov preziydenttikke talasqan. 2015 jylghy saylaudaghy taghy bir kommunist, qazir deputat Túrghyn Syzdyqov taq talasyna týsti.

"Auyl" partiyasy de belsendi partiyalar qatarynda. Saylaularda baq synap kórdi. Parlamentke kisi kirgize almasa da, tóraghasy qazir Senatta jýr.

JSDP Qazaqstandaghy jalghyz oppozisiyalyq partiya dep sanalady. Saylaugha san ret týsken. Birde-bireuinde joly bolmaghan. Qazir óz ishinde tóraghalyq talasy qyzyp túr.

"Birlik" partiyasy da saylau kórdi. Búrynghy "Ruhaniyat" partiyasy men "Ádilet" partiyasynyng birlesip qúrghany. 2013 jyldyng sәuirinde resmy tirkelgen. 2016 jyly Mәjilis saylauyna týsken. Ekologiyalyq mәselelerdi kótergen. Sóitip, alty partiyanyng ishinde altynshy oryn alghan.

Biz biletin partiyalar osylar. Basqalaryn estip-bilmeptik. Búdan bólek últshyl azamattardan qúralghan "Jana Qazaqstan" forumy bolghan. Qazir tarap ketti. Búrynghy "núr otandyq" Syrym Ábdirahmanov "Alash" partiyasyn qúrmaq bolyp jýrgen. Biraq, búlardyng qújattary әli tekserilip, tirkelgen joq. Azamathan Ámirtay bastaghan ekologtar da partiya qúratynyn aitqan. Olar búl joly tipti siezderin ótkizip ýlgermedi. Ýlgermeytinderding ishinde ekolog Mels Eleusizovting de qúrmaqshy bop jýrgen "Tabighat" deytin partiyasy bar. Osylardan ózge taghy birneshe belsendining partiya qúru qamyna kiriskeni aqparatta jariya boldy. Boldy. Bitti. Biz biletin partiyalar osylar.

Biz jogharyda birli-jarym sayasy partiyalardy tizimdep shyqtyq. Búl partiyalar preziydent Qasym-Jomart Toqaevqa sayasy shtab bola ala ma? Álde búl partiyalardyng endigi róli biyliktegi koalisiyalyq top ishinde qoldau kórsetu ghana ma? Sonymen, preziydent Toqaev partiya qúra ma? Sarapshylardyng azdy-kem pikirimen tanystynyz. Siz qalay oilaysyz, oqyrman? Bizding búl saualnamamyzgha pikir qosyp, oy bólisiniz...

Núrbiyke Beksúltanqyzy

Abai.kz