Kezindegi Kenestik odaq qúlaghan son, onyng ornynda qalyp, tәuelsizdikke ie bolghan elder әu basta jeke-jeke ghúmyr keship, birden ekonomikasy quatty, әskeri jaraqty, diplomatiyasy san-salaly elge ainalugha tyrysqan. Biraq bayaghy odaq kezindegi qarym-qatynas ada qalyp, bir-birine jipsiz baylanyp jatqan elderding ekonomikasy jeke- dara kýn keshken song keri ketti, әskery qauqary kemidi. Tәuelsiz elder arasynda etnikalyq jәne jer dauy oryn alyp, onyng arty qaruly qaqtyghystargha úlasyp jatty. Osynyng bәrin bezbenge sala kele postkenestiktegi elder әr salagha baylanysty, ortaq maqsatqa júmyldyrylghan úiymdar qúra bastady. Onsyz jas memleketter jahandyq ýrdiske ere qoi qiyn ekenin baghamdady. Osydan kelip, Tәuelsiz Memleketter Dostastyghy qúryldy. Oghan bayaghy odaqtas respublikalardyng (Baltyq elderinen ózge) barlyghy kirdi. Odan song týrli agressiyadan jerining tútastyghyn birlese qorghau ýshin Újymdyq qauipsizdik sharty úiymy dýniyege keldi. Odan keyin ekonomikalyq tetikterdi retteu ýshin Euraziyalyq ekonomikalyq qauymdastyq, birikken Keden odaghy sekildi úiymdar payda boldy. Sonymen qatar aimaqtyq Shanhay yntymaqtastyq úiymy óz túsauyn kesti. Búdan tys Ortaaziyalyq qauymdastyq (OAQ) jәne Birtútas ekonomikalyq kenistik sekildi ózindik damu tetikterin úsynatyn úiymdar boldy. Osylaysha TMD qoldarynan kelgenshe «bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharyp», tirlik jasay bastady. Shyndyghy kerek, búl jerde TMD elderining osynday úiymdargha bas súgha otyryp, útary kóp edi. Biraq týitkildi tústary da joq emes-tin...

TMD
Búl Tәuelsiz Memleketter Dos­tastyghy 1991 jyly 8 jeltoq­san­da ýsh el - Belorussiya, Uk­raiy­na jәne Resey arasynda Belovej ke­lisimining arqasynda dýniyege kel­di. Al sol jyldyng 13 jel­toq­sa­nynda Týrikmenstan asta­na­synda bas qosqan Ortaaziyalyq bes el - Qazaqstan, Qyrghyzstan, Tә­jikstan, Týrikmenstan jәne Óz­bekstan birlese otyryp TMD-gha kiruge kelisim berdi. Osy kez­desude Qazaqstan Elbasy memle­ket basshylaryn Almatyda bas qosyp, arnayy qújat qabyldau jóninde úsynys jasady. Jәne ol qabyl alyndy. Nәtiyjesinde 1991 jyly 21 jeltoqsanda Al­ma­ty deklarasiyasyna qol qoyyldy. Oghan kenestik 11 respublika (Ázir­bayjan, Armeniya, Belorus­siya, Qazaqstan, Qyrghyzstan, Mol­dova, Resey, Tәjikstan, Týrikmenstan, Ózbekstan jәne Uk­raina, 1993 jy­ly Gruziya qosyl­dy) basshy­lary qol qoydy. Dos­tastyqtyng al­gha qoyghan negizgi min­deti - saya­si, ekonomikalyq, gu­ma­nitar­lyq, mәdeny jәne óz­ge de salalar boyynsha yn­ty­maq­tastyq ornatu edi. Sonday-aq qú­jatta Dostas­tyq­qa mýshe el­derding qúqyghy teng dә­rejede ekeni naq­ty kórse­til­gen. Degenmen búl Dos­tastyqta Re­seyding orny erek­she basym eke­ni anyq angharylyp túr. Qúryl­ghaly beri atalmysh Dos­tastyq jó­ninde týrli әngi­meler әr den­gey­de aitylghanymen, TMD qúryp ket­ken joq, әli kýnge el men el ara­synda dәneker qyzmetin at­qaryp keledi.

Újymdyq Qauipsizdik Sharty úiymy
Újymdyq qauipsizdik sharty úiymyn qúru - búl dostastyq el­derining syrtqy agressiyadan óz­derin birlese qorghau niyetinen tuyn­daghan. 1992 jyly 15 ma­myrda Tashkentte Armeniya, Qa­zaq­stan, Qyrghyzstan, Resey, Tә­jik­stan jәne Ózbekstan Újym­dyq qauipsizdik shartyna (ÚQSh) qol qoydy. Al 1993 jyly búl shartqa Gruziya, Ázirbayjan jәne Belarusi qosyldy. Kelisimshart 1994 jyly 20 sәuirde kýshine endi. Kelisim merzimi - bes jyl. So­syn qújatta kórsetilgendey úzar­­tylyp otyrady. Alayda 1999 jy­ly ÚQSh-tan Ázirbayjan, Gru­ziya jәne Ózbekstan (Óz­bek­stan 2006 jyly ÚQShÚ-gha qayta kirdi) bas tartty. 2002 jyly ÚQSh-tyng mәskeulik sammiytin­de qauipsizdik shartynyng atyna tolyqtyru engizilip, Újymdyq qauip­sizdik sharty úiymy degen at­pen ataldy hәm halyqaralyq úiym degen mәrtebe berildi. Keyin­­nen úiym ayasyna TMD-nyng Bi­rik­ken әue qorghanys kýshteri en­gizildi. Al 2009 jyldyng 4 aqpa­nyn­da ÚQShÚ shenberinde Jedel is-әreket kýshtik qúrylymdaryn qúrugha qol qoyyldy. Búl Jedel is-әreket bólimderi әskery agres­siyadan qorghanu, halyqaralyq lankestik, ekstremizm, transúlt­t­yq úiymdasqan qylmyspen ký­res, esirtki tasymal joldaryn joi jәne tótenshe jaghdayda bir­le­­se kómek beru qyzmetin atqar­maq.

Shanhay Yntymaqtastyq úiymy
ShYÚ - aimaqtyq, halyqara­lyq úiym. Ol 2001 jyly Qytay, Resey, Qazaqstan, Tәjikstan, Óz­bek­stan jәne Qyrghyzstan respub­liy­ka­sy negizinde qúryldy. De­gen­men úiym júmysy 1996-1997 jyl­dardan bastau alady. Ol kez­degi shanhaylyq «bestik» (Óz­bek­stannan ózge) arasynda shekara manyn­daghy qaruly kýshterdi qys­qartu jóninde kelisim bolghan edi. Keyinnen kelisimge Ózbekstan qosylghan song úiymnyng maqsaty men atqarar qyzmetine ózgerister en­gizilip, Shanhay yntymaq­tas­tyq úiymy degen jana nys­pygha ie boldy.
Euraziya qúrlyghynyng 61 payy­zy men jer betindegi adam­zattyng tórtten bir bóligi túratyn ai­maqty qamtityn úiymnyng mým­­­­kindigi ýlken. Resey úiym­da­ghy Qytay sekildi alpauyt eldi pay­dalanyp, ShYÚ-ny әskery blok retinde paydalanugha tyrys­ty. Óitkeni býgingi kýni Resey she­karasyna tónip túrghan NATO kýsh­terine qarsy túratyn birden-bir әskery odaq dep osy ShYÚ-ny kórsetuge úmtylghan. Alayda Qy­tay jaghy yntymaqtastyqtyng әs­kery maqsatta emes, ekono­miy­ka­lyq maqsatta damyghanyn jón kór­di. Jәne soghan әli de kýsh salu­da. Al Ortalyq Aziyalyq res­publikalar ýshin de úiymnyng әs­keriyliginen góri, sauda-sattyq­ty arttyrugha arnalghandyghy tiyim­di. Óitkeni Reseydey yadrolyq mem­leketting soyylyn soghamyz dep Batystyng alpauyt elderimen te­ke tires kelu - búl elder ýshin qiyn. Onyng ýstine osy elderge aghy­lyp kelip jatqan inves­tisiyanyng 85 payyzy Batystan keletini anyq. Keshe ghana (15-16 mausymda) Ekaterinburg qala­syn­da ótken ShYÚ-nyng kezekti sam­mitynda da úiymnyng әskeriy-saya­sy jaghynan góri, onyng eko­no­mikalyq-mәdeny tarmaghyna kó­birek kónil bólindi. Tipti Qazaq­stan Elbasynyng bastamasymen, úiym elderi arasynda esep aiy­rysu qúraly retinde ózindik valu­ta bolu kerek degen mәse­le­ler de qaraldy.

EurAziyalyq Ekonomikalyq Qauymdastyq
TMD kenistigindegi elderge ar­nalghan taza ekonomikalyq sau­da-sattyq úiymynyng irgetasy 2000 jyly 10 qazanda Qazaq­stan­nyng bas ordasy Astana qalasyn­da qalandy. Qauymdastyqqa Be­la­rusi, Qazaqstan, Resey, Tә­jik­stan jәne Ózbekstan (búl el 2008 jy­ly úiymdaghy óz mýsheligin toq­tatty) kirdi. Armeniya, Mol­dova jәne Ukriana baqylaushy memleketter qyzmetin atqaruda. Qauymdastyqtyng algha qoyghan negizgi mindeti atalmysh memle­ket­ter arasyndaghy sauda-sattyq qyz­metin arttyru, kedendik odaq­qa qol jetkizu, birtútas ekono­miy­kalyq kenistik qúru edi.

Qazaqstan jәne TMD kenistigindegi úiymdar
Qazaqstan - jogharydaghy atal­mysh úiymdardyng barlyghyna mýshe. Tipti Euraziyalyq ekono­miy­kalyq qauymdastyqty qúru - Qa­zaqstan Elbasynyng bastama­sy­men tughan dýniye. Shyndyghy ke­rek, Astana TMD-nyng ómir­shen­digi ýshinde kýresip keledi. Osy úiym­dardyng qaysysy bizge tiyim­di, qaysysy basy artyq dýnie degen­ge kelsek, Újymdyq qauipsizdik shar­ty úiymy tek Qazaqstangha emes, alpauyt Reseyge de kerek. Óitkeni qauipsizdik mәselesi - kez kelgen memleket ýshin basty mә­sele. Shyndyghy kerek, Ortalyq Aziya­da jatqan Qazaqstan ýshin je­rining tútastyghy, tәuel­siz­digi­ning bayandy boluy qymbat. Nege desen, tayaq tastam jerde jatqan Aughanstandaghy jaghdaydyng tym ushy­gha týsui, lankestikting asqy­nyp bara jatqandyghy, ol eldegi týr­­li qaruly kýshterding ózge el­ding tútastyghyna qauip tóndire­tin­dey әseri, esirtki tasymaly, odan qal­sa, Pәkstandaghy týrli aghymdar ara­syndaghy tolqu, múnyng bәri ai­m­aqta jatqan elderge әseri zor. Al osynyng aldyn alu jәne syrt­qy agressiyadan qorghanu ýshin ÚQShÚ-nyng róli ýlken. Sodan bolar, ÚQShÚ-nyng ayasynda qúrylyp jatqan ortaq әsker - Jedel is-qimyl qúrylymdaryna Qazaqstan bir desanttyq brigada (sany tórt myng adam) bólui. Sol sekildi Shanhay yntymaqtastyq úiymy - Qazaqstan ýshin manyzdy. Óitkeni eki iri elding (Resey, Qy­tay) ortasynda jatqan Qazaqstan óz jerinde bar shiykizatty sauda­lau arqyly ekonomikasyna tyng ser­pin bere almaq. Oghan qosa, yadro­lyq Qytay jәne Reseymen yn­tymaqtasa otyryp, osy tarap­tardan bolar qauipting aldyn alu. Al Euraziyalyq ekonomikalyq qauymdastyqqa keler bolsaq, búl úiym - TMD kenistiginde ornalas­qan elder arasyndaghy kedendik ta­rifterdi tenestiru, sauda-sat­tyq ainalymyn órkendetuding bas­ty kilti. Demek, ekonomikasy óz­gelerge qaraghanda, әldeqayda qar­qyndy damyp kele jatqan Qa­zaqstan ýshin qaupsizdigin qam­tamasyz etetin ÚQShÚ qanday qa­jet bolsa, EurAzEQ, yaghny eko­nomikalyq úiym da elimizge óte ke­rek-aq.

Seysen ÁMIRBEKÚLY

"Ayqyn" gazeti 18 mausym 2009 jyl