كەزىندەگى كەڭەستىك وداق قۇلاعان سوڭ، ونىڭ ورنىندا قالىپ، تاۋەلسىزدىككە يە بولعان ەلدەر ءاۋ باستا جەكە-جەكە عۇمىر كەشىپ، بىردەن ەكونوميكاسى قۋاتتى، اسكەرى جاراقتى، ديپلوماتياسى سان-سالالى ەلگە اينالۋعا تىرىسقان. بىراق باياعى وداق كەزىندەگى قارىم-قاتىناس ادا قالىپ، ءبىر-بىرىنە ءجىپسىز بايلانىپ جاتقان ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى جەكە- دارا كۇن كەشكەن سوڭ كەرى كەتتى، اسكەري قاۋقارى كەمىدى. تاۋەلسىز ەلدەر اراسىندا ەتنيكالىق جانە جەر داۋى ورىن الىپ، ونىڭ ارتى قارۋلى قاقتىعىستارعا ۇلاسىپ جاتتى. وسىنىڭ ءبارىن بەزبەنگە سالا كەلە پوستكەڭەستىكتەگى ەلدەر ءار سالاعا بايلانىستى، ورتاق ماقساتقا جۇمىلدىرىلعان ۇيىمدار قۇرا باستادى. ونسىز جاس مەملەكەتتەر جاھاندىق ۇردىسكە ەرە قويۋ قيىن ەكەنىن باعامدادى. وسىدان كەلىپ، تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى قۇرىلدى. وعان باياعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ (بالتىق ەلدەرىنەن وزگە) بارلىعى كىردى. ودان سوڭ ءتۇرلى اگرەسسيادان جەرىنىڭ تۇتاستىعىن بىرلەسە قورعاۋ ءۇشىن ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمى دۇنيەگە كەلدى. ودان كەيىن ەكونوميكالىق تەتىكتەردى رەتتەۋ ءۇشىن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىق، بىرىككەن كەدەن وداعى سەكىلدى ۇيىمدار پايدا بولدى. سونىمەن قاتار ايماقتىق شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى ءوز تۇساۋىن كەستى. بۇدان تىس ورتاازيالىق قاۋىمداستىق (واق) جانە ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك سەكىلدى وزىندىك دامۋ تەتىكتەرىن ۇسىناتىن ۇيىمدار بولدى. وسىلايشا تمد قولدارىنان كەلگەنشە «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ»، تىرلىك جاساي باستادى. شىندىعى كەرەك، بۇل جەردە تمد ەلدەرىنىڭ وسىنداي ۇيىمدارعا باس سۇعا وتىرىپ، ۇتارى كوپ ەدى. بىراق تۇيتكىلدى تۇستارى دا جوق ەمەس-ءتىن...

تمد
بۇل تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوس­تاستىعى 1991 جىلى 8 جەلتوق­سان­دا ءۇش ەل - بەلورۋسسيا، ۋك­راي­نا جانە رەسەي اراسىندا بەلوۆەج كە­لىسىمىنىڭ ارقاسىندا دۇنيەگە كەل­دى. ال سول جىلدىڭ 13 جەل­توق­سا­نىندا تۇرىكمەنستان استا­نا­سىندا باس قوسقان ورتاازيالىق بەس ەل - قازاقستان، قىرعىزستان، ءتا­جىكستان، تۇرىكمەنستان جانە ءوز­بەكستان بىرلەسە وتىرىپ تمد-عا كىرۋگە كەلىسىم بەردى. وسى كەز­دەسۋدە قازاقستان ەلباسى مەملە­كەت باسشىلارىن الماتىدا باس قوسىپ، ارنايى قۇجات قابىلداۋ جونىندە ۇسىنىس جاسادى. جانە ول قابىل الىندى. ناتيجەسىندە 1991 جىلى 21 جەلتوقساندا ال­ما­تى دەكلاراتسياسىنا قول قويىلدى. وعان كەڭەستىك 11 رەسپۋبليكا ء(ازىر­بايجان، ارمەنيا، بەلورۋس­سيا، قازاقستان، قىرعىزستان، مول­دوۆا، رەسەي، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان، وزبەكستان جانە ۋك­راينا، 1993 جى­لى گرۋزيا قوسىل­دى) باسشى­لارى قول قويدى. دوس­تاستىقتىڭ ال­عا قويعان نەگىزگى ءمىن­دەتى - سايا­سي، ەكونوميكالىق، گۋ­ما­نيتار­لىق، مادەني جانە ءوز­گە دە سالالار بويىنشا ىن­تى­ماق­تاستىق ورناتۋ ەدى. سونداي-اق قۇ­جاتتا دوستاس­تىق­قا مۇشە ەل­دەردىڭ قۇقىعى تەڭ ءدا­رەجەدە ەكەنى ناق­تى كورسە­تىل­گەن. دەگەنمەن بۇل دوس­تاستىقتا رە­سەيدىڭ ورنى ەرەك­شە باسىم ەكە­نى انىق اڭعارىلىپ تۇر. قۇرىل­عالى بەرى اتالمىش دوس­تاستىق ءجو­نىندە ءتۇرلى اڭگى­مەلەر ءار دەڭ­گەي­دە ايتىلعانىمەن، تمد قۇرىپ كەت­كەن جوق، ءالى كۇنگە ەل مەن ەل ارا­سىندا دانەكەر قىزمەتىن ات­قارىپ كەلەدى.

ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمى
ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمىن قۇرۋ - بۇل دوستاستىق ەل­دەرىنىڭ سىرتقى اگرەسسيادان ءوز­دەرىن بىرلەسە قورعاۋ نيەتىنەن تۋىن­داعان. 1992 جىلى 15 ما­مىردا تاشكەنتتە ارمەنيا، قا­زاق­ستان، قىرعىزستان، رەسەي، ءتا­جىك­ستان جانە وزبەكستان ۇجىم­دىق قاۋىپسىزدىك شارتىنا (ۇقش) قول قويدى. ال 1993 جىلى بۇل شارتقا گرۋزيا، ءازىربايجان جانە بەلارۋس قوسىلدى. كەلىسىمشارت 1994 جىلى 20 ساۋىردە كۇشىنە ەندى. كەلىسىم مەرزىمى - بەس جىل. سو­سىن قۇجاتتا كورسەتىلگەندەي ۇزار­­تىلىپ وتىرادى. الايدا 1999 جى­لى ۇقش-تان ءازىربايجان، گرۋ­زيا جانە وزبەكستان ء(وز­بەك­ستان 2006 جىلى ۇقشۇ-عا قايتا كىردى) باس تارتتى. 2002 جىلى ۇقش-تىڭ ماسكەۋلىك ءسامميتىن­دە قاۋىپسىزدىك شارتىنىڭ اتىنا تولىقتىرۋ ەنگىزىلىپ، ۇجىمدىق قاۋىپ­سىزدىك شارتى ۇيىمى دەگەن ات­پەن اتالدى ءھام حالىقارالىق ۇيىم دەگەن مارتەبە بەرىلدى. كەيىن­­نەن ۇيىم اياسىنا تمد-نىڭ ءبى­رىك­كەن اۋە قورعانىس كۇشتەرى ەن­گىزىلدى. ال 2009 جىلدىڭ 4 اقپا­نىن­دا ۇقشۇ شەڭبەرىندە جەدەل ءىس-ارەكەت كۇشتىك قۇرىلىمدارىن قۇرۋعا قول قويىلدى. بۇل جەدەل ءىس-ارەكەت بولىمدەرى اسكەري اگرەس­سيادان قورعانۋ، حالىقارالىق لاڭكەستىك، ەكسترەميزم، ترانسۇلت­ت­ىق ۇيىمداسقان قىلمىسپەن كۇ­رەس، ەسىرتكى تاسىمال جولدارىن جويۋ جانە توتەنشە جاعدايدا ءبىر­لە­­سە كومەك بەرۋ قىزمەتىن اتقار­ماق.

شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى
شىۇ - ايماقتىق، حالىقارا­لىق ۇيىم. ول 2001 جىلى قىتاي، رەسەي، قازاقستان، تاجىكستان، ءوز­بەك­ستان جانە قىرعىزستان رەسپۋب­لي­كا­سى نەگىزىندە قۇرىلدى. دە­گەن­مەن ۇيىم جۇمىسى 1996-1997 جىل­داردان باستاۋ الادى. ول كەز­دەگى شانحايلىق «بەستىك» ء(وز­بەك­ستاننان وزگە) اراسىندا شەكارا ماڭىن­داعى قارۋلى كۇشتەردى قىس­قارتۋ جونىندە كەلىسىم بولعان ەدى. كەيىننەن كەلىسىمگە وزبەكستان قوسىلعان سوڭ ۇيىمنىڭ ماقساتى مەن اتقارار قىزمەتىنە وزگەرىستەر ەن­گىزىلىپ، شانحاي ىنتىماق­تاس­تىق ۇيىمى دەگەن جاڭا نىس­پىعا يە بولدى.
ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ 61 پايى­زى مەن جەر بەتىندەگى ادام­زاتتىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى تۇراتىن اي­ماقتى قامتيتىن ۇيىمنىڭ ءمۇم­­­­كىندىگى ۇلكەن. رەسەي ۇيىم­دا­عى قىتاي سەكىلدى الپاۋىت ەلدى پاي­دالانىپ، شىۇ-نى اسكەري بلوك رەتىندە پايدالانۋعا تىرىس­تى. ويتكەنى بۇگىنگى كۇنى رەسەي شە­كاراسىنا ءتونىپ تۇرعان ناتو كۇش­تەرىنە قارسى تۇراتىن بىردەن-ءبىر اسكەري وداق دەپ وسى شىۇ-نى كورسەتۋگە ۇمتىلعان. الايدا قى­تاي جاعى ىنتىماقتاستىقتىڭ ءاس­كەري ماقساتتا ەمەس، ەكونو­مي­كا­لىق ماقساتتا دامىعانىن ءجون كور­دى. جانە سوعان ءالى دە كۇش سالۋ­دا. ال ورتالىق ازيالىق رەس­پۋبليكالار ءۇشىن دە ۇيىمنىڭ ءاس­كەريلىگىنەن گورى، ساۋدا-ساتتىق­تى ارتتىرۋعا ارنالعاندىعى ءتيىم­دى. ويتكەنى رەسەيدەي يادرولىق مەم­لەكەتتىڭ سويىلىن سوعامىز دەپ باتىستىڭ الپاۋىت ەلدەرىمەن تە­كە تىرەس كەلۋ - بۇل ەلدەر ءۇشىن قيىن. ونىڭ ۇستىنە وسى ەلدەرگە اعى­لىپ كەلىپ جاتقان ينۆەس­تيتسيانىڭ 85 پايىزى باتىستان كەلەتىنى انىق. كەشە عانا (15-16 ماۋسىمدا) ەكاتەرينبۋرگ قالا­سىن­دا وتكەن شىۇ-نىڭ كەزەكتى سام­ميتىندا دا ۇيىمنىڭ اسكەري-سايا­سي جاعىنان گورى، ونىڭ ەكو­نو­ميكالىق-مادەني تارماعىنا كو­بىرەك كوڭىل ءبولىندى. ءتىپتى قازاق­ستان ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن، ۇيىم ەلدەرى اراسىندا ەسەپ ايى­رىسۋ قۇرالى رەتىندە وزىندىك ۆاليۋ­تا بولۋ كەرەك دەگەن ماسە­لە­لەر دە قارالدى.

ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىق
تمد كەڭىستىگىندەگى ەلدەرگە ار­نالعان تازا ەكونوميكالىق ساۋ­دا-ساتتىق ۇيىمىنىڭ ىرگەتاسى 2000 جىلى 10 قازاندا قازاق­ستان­نىڭ باس ورداسى استانا قالاسىن­دا قالاندى. قاۋىمداستىققا بە­لا­رۋس، قازاقستان، رەسەي، ءتا­جىك­ستان جانە وزبەكستان (بۇل ەل 2008 جى­لى ۇيىمداعى ءوز مۇشەلىگىن توق­تاتتى) كىردى. ارمەنيا، مول­دوۆا جانە ۋكريانا باقىلاۋشى مەملەكەتتەر قىزمەتىن اتقارۋدا. قاۋىمداستىقتىڭ العا قويعان نەگىزگى مىندەتى اتالمىش مەملە­كەت­تەر اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق قىز­مەتىن ارتتىرۋ، كەدەندىك وداق­قا قول جەتكىزۋ، ءبىرتۇتاس ەكونو­مي­كالىق كەڭىستىك قۇرۋ ەدى.

قازاقستان جانە تمد كەڭىستىگىندەگى ۇيىمدار
قازاقستان - جوعارىداعى اتال­مىش ۇيىمداردىڭ بارلىعىنا مۇشە. ءتىپتى ەۋرازيالىق ەكونو­مي­كالىق قاۋىمداستىقتى قۇرۋ - قا­زاقستان ەلباسىنىڭ باستاما­سى­مەن تۋعان دۇنيە. شىندىعى كە­رەك، استانا تمد-نىڭ ءومىر­شەڭ­دىگى ۇشىندە كۇرەسىپ كەلەدى. وسى ۇيىم­داردىڭ قايسىسى بىزگە ءتيىم­دى، قايسىسى باسى ارتىق دۇنيە دەگەن­گە كەلسەك، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شار­تى ۇيىمى تەك قازاقستانعا ەمەس، الپاۋىت رەسەيگە دە كەرەك. ويتكەنى قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى - كەز كەلگەن مەملەكەت ءۇشىن باستى ءما­سەلە. شىندىعى كەرەك، ورتالىق ازيا­دا جاتقان قازاقستان ءۇشىن جە­رىنىڭ تۇتاستىعى، تاۋەل­سىز­دىگى­نىڭ باياندى بولۋى قىمبات. نەگە دەسەڭ، تاياق تاستام جەردە جاتقان اۋعانستانداعى جاعدايدىڭ تىم ۋشى­عا ءتۇسۋى، لاڭكەستىكتىڭ اسقى­نىپ بارا جاتقاندىعى، ول ەلدەگى ءتۇر­­لى قارۋلى كۇشتەردىڭ وزگە ەل­دىڭ تۇتاستىعىنا قاۋىپ توندىرە­تىن­دەي اسەرى، ەسىرتكى تاسىمالى، ودان قال­سا، پاكستانداعى ءتۇرلى اعىمدار ارا­سىنداعى تولقۋ، مۇنىڭ ءبارى اي­م­اقتا جاتقان ەلدەرگە اسەرى زور. ال وسىنىڭ الدىن الۋ جانە سىرت­قى اگرەسسيادان قورعانۋ ءۇشىن ۇقشۇ-نىڭ ءرولى ۇلكەن. سودان بولار، ۇقشۇ-نىڭ اياسىندا قۇرىلىپ جاتقان ورتاق اسكەر - جەدەل ءىس-قيمىل قۇرىلىمدارىنا قازاقستان ءبىر دەسانتتىق بريگادا (سانى ءتورت مىڭ ادام) ءبولۋى. سول سەكىلدى شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى - قازاقستان ءۇشىن ماڭىزدى. ويتكەنى ەكى ءىرى ەلدىڭ (رەسەي، قى­تاي) ورتاسىندا جاتقان قازاقستان ءوز جەرىندە بار شيكىزاتتى ساۋدا­لاۋ ارقىلى ەكونوميكاسىنا تىڭ سەر­پىن بەرە الماق. وعان قوسا، يادرو­لىق قىتاي جانە رەسەيمەن ىن­تىماقتاسا وتىرىپ، وسى تاراپ­تاردان بولار قاۋىپتىڭ الدىن الۋ. ال ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىققا كەلەر بولساق، بۇل ۇيىم - تمد كەڭىستىگىندە ورنالاس­قان ەلدەر اراسىنداعى كەدەندىك تا­ريفتەردى تەڭەستىرۋ، ساۋدا-سات­تىق اينالىمىن وركەندەتۋدىڭ باس­تى كىلتى. دەمەك، ەكونوميكاسى ءوز­گەلەرگە قاراعاندا، الدەقايدا قار­قىندى دامىپ كەلە جاتقان قا­زاقستان ءۇشىن قاۋپسىزدىگىن قام­تاماسىز ەتەتىن ۇقشۇ قانداي قا­جەت بولسا، ەۋرازەق، ياعني ەكو­نوميكالىق ۇيىم دا ەلىمىزگە وتە كە­رەك-اق.

سەيسەن امىربەكۇلى

"ايقىن" گازەتى 18 ماۋسىم 2009 جىل