(nemese Maksim Gorikiyding avtobiografiyalyq shygharmasy jóninde birer sóz) 

Nobeli syilyghyna bes ret úsynylghan orys jazushysy Maksim Gorikiyding «Detsvo», «V ludyah», «Moy uniyversiytety» degen 3 povesten túratyn avtobiografiyalyq shygharmasyn oqyp shyqtym. Jaqsy tuyndy. Oqyp otyryp, «búl kisining kórmegeni joq eken ghoy» degen oigha kelesin.

Aldymen onyng 1868 jyly Tómengi Novgorod (Nijniy Novgorod) qalasynda tughanyn aita keteyik. Ákesi erte qaytys bolghan Aleksey Maksimovich  Peshkov (Maksim Gorikiyding shyn aty-jóni) ata-әjesining qolynda ósedi. Óte qatal bolghan atasy kishkentay Alekseydi sotqarlyghy ýshin jiyi-jii shyqpyrtyp sabap, jazalaudy әdetke ainaldyrghan. Al әjesi kerisinshe óte meyirimdi kisi bolypty. Maksim Gorikiy bala kezinde izgilik pen meyirimdilikke tәrbiyelegen ghaziz әjesin qatty jaqsy kórip, ainalshyqtap janynan shyqpay jýredi eken. 

Avtobiografiyalyq tuyndynyng kóptegen epizody Berdibek Soqpaqbaevtyng «Mening atym – Qojasyn» eske týsiredi. Mysaly, bala Maksim Gorikiyding de, Qojanyng da әkeleri ómirden erte qaytqan; ekeuining de әkeleri jóninde de júrt jaqsy estelikter aitady. Qoja anasynyng Qarataygha túrmysqa shyghuyna qarsy bolghany sekildi, Aleksey de (Maksim Gorikiyding shyn aty) sheshesining ekinshi ret kýieuge tiygenin únatpaydy. Tipti, bala Maksim ógey әkesi men ógey әkesining anasy otyrghan otyrghyshqa jelim jaghyp qoyyp, keyin ekeu oryndarynan túra almay әurege týskende, mәz bolyp , rahattana kýledi. Áytse de, osy ýshin atasynan tayaq jeydi. Al anasy ony qúshaqtap, kózderi jasqa tolyp, «Nege ashulanyp jýrsin? Búl mening janyma batyp, jýregimdi auyrtatynyn bilesing be?!» degende, aqyldy balanyng jýregi eljirep ketip, sheshesi jylamau ýshin búdan keyin onday tentektik jasamaugha bel buady. Qoja men Alekseyding arasyndaghy úqsastyqtardy jazudy jalghastyrayyq. Biri múghalimning sómkesine baqa salyp qoysa, al biri synyp esigining jogharghy jaghyna jippen qarbyzdyng kesilgen jartysyn ilip qoyyp, esik ashylyp-jabylghanda, ústazdyng taqyr basyna qarbyzdyng jartysy kiyile qalghanyn qyzyq kóredi. Osy sekildi talay sotqarlyghy ýshin ekeui de mektepten quyla jazdaydy. Ózge balalarmen syiyspay, jiyi-jii tóbelesip qalatyndary jәne bar. Alayda ekeui de – óte zerek, zeyindi balalar, yaghny aqyldy tentekter. Múghalimderi ekeuining de qabiletterine tanghalady.

Qojadan aiyrmashylyghy – Alekseyding anasy ekinshi ret túrmys qúryp, endi olar birge túra bastaydy. Kóp úzamay ógey әkesi jat minez shygharyp, ózge әielderge baryp, jiyi-jii iship kelip, ýidegi úrys-janjal kóbeyedi. Tipti, balanyng kózinshe anasyna qol kóteretin bolady. Osynyng bәri kishkentay Alekseyding jadynda óshpestey saqtalyp qalypty. Birde sheshesining keudesinen ayamay teuip jibergenine shyday almay, yzalanyp ketken bala ógey әkesine pyshaq ala jýgirip, óltirmekke úmtylady. Biraq anasy qolyn qaghyp jiberip, oilaghany jýzege aspaydy. Bala da bolsa, sheshesin qorghamaq bolghan әreketin kórmeysiz be! Búl isi onyng jastayynan shólge bitken sekseuildey minezdi, ójet bolghanyn kórsetetindey. Jogharyda jazylghan jәittar «Destvo» povesinde sóz bolsa, al kelesi bólim «V ludyah» shygharmasynda ne jazylghanyna tómende toqtaldyq.

Maksim Gorikiyding ómiri qasiret pen qayghygha toly. Ákesi erte kóz júmghany azday, sheshesi ógey әkesinen tughan kishkentay inisi jәne kóp úzamay anasynyng ózi de auyryp, ajal qúshady. Qartayyp, aljy bastaghan atasy dýniye-mýlkin óz nemeresinen qyzghanyp, ony 11 jasynan bastap óz nanyn ózi tabugha mәjbýrleydi. Sol kezden beri bala Alekseyding istemegen júmysy joq! Daladan jýn-júrqa, temir-tersek jinap, ótkizedi; әjesimen birge ormannan sanyrauqúlaq, jemis-jiydek teredi jәne onyng qasynda jýrip júrttan qayyr da súraydy; toghaydaghy qústargha tor qúryp, ústaghandaryn satady; kemede ydys juushy bolady; alys tuysyna ýy sharuasyn isteytin malay bolyp jaldanady; naubayhanada, sheberhanada, dýkende de júmys isteydi! Biraq qansha tang atqannan kýn batqangha deyin tynym tappay, jarghaq qúlaghy jastyqqa tiymey jýrse de, onyng esh qol ýzbegen, tipti týnde úiyqtamasa da, qoya almaghan bir sýiikti isi boldy. Búl – kitap oqu edi. Aynalasyndaghy key nadan adamdar «kitap oqyp, qaybir jetisem deysin, tasta múny» dep keleke qylghanmen, jolynda jolyqqan kózi ashyq, kókiregi oyau jandar balanyng bilimge degen qúshtarlyghyn qúptap, dúrys baghyt-baghdar beredi. Sonday qamqor kisilerden Aleksey jaqsy kitaptardy súrap alyp, oqyp jýredi.

Kitap oqugha qúmarlyqtan bólek Jaratushy jetim balanyng boyyna meyirimdilik, parasattylyq, tazalyq, namysqoylyq, arlylyq sekildi qasiyetterdi de darytypty. Ol ainalasyna әrdayym oily kózben qarap, kýshtining әlsizge istegen qiyanatyn, alayaqtyng ittigin, pasyqtyng qaraulyghyn, opasyzdyng satqyndyghyn, suayttyng ótirigin, ósekshining jalasyn kórip, jany týrshigedi. Adamdar múnday las isterge ne ýshin baratyndyghyn týsine almay dal bolady, qansha oilansa da, aqyly jetpeydi. Shynayy ómirde pendeler әdeby shygharmalardaghy qaharmandarmen salystyrghanda, qanshalyqty tómen dengeyde ekenine kóz jetkizip, qoghamnan jerinedi. Dýnie boq ýshin bir-birin júlyp jep, qasqyrday talap jatqan kisilerding qylyghyn úgha almaydy. Óitkeni, ol ýshin kitaptan asqan baylyq, bilimnen joghary qúndylyq joq edi.

Sol bilimqúmarlyghy Alekseydi 16 jasynda, yaghny 1884 jyly Qazan uniyversiytetine týsemin degen ýmitpen Qazan qalasyna jetektep әkelgeni ýshinshi bólim «Moy uniyversiytety» povesinde jazylady. Jas talapkerdi әjesi bir qolymen shoqynyp, bir qolymen oramalynyng shetimen kózining jasyn sýrtip túryp, shygharyp salady. «Alys ólkege ketip barasyn, jaqyn arada kelmeysin. Endi kórispeytin shygharmyz. Mening ghúmyrym az qaldy» degen sózdi estigen Aleksey de janynday jaqsy kóretin әjesin rasynda da eng songhy ret kórip túrghanyn sezip, jýregi órtenedi. Áytse de, oqimyn degen armanmen attanyp kete barady. Alayda orta bilimi bar jónindegi attestaty bolmaghandyqtan (ol bala kezinde syrqatyna baylanysty mektepten oqudan shyghyp ketken), sonday-aq, kedey otbasynan shyqqandargha arnalghan oryn sany qysqartylghandyqtan, oqugha týse almaydy. Múnda da túrmys auyrtpashylyghy qinap, kýn kóru ýshin әrtýrli jerde júmys isteydi. Qazanda revolusiyalyq kózqarastaghy jastarmen, studenttermen tanysyp, olardyng qúpiya jiyndaryna qatysa bastaydy. Sóitip jýrgende, 1887 jyly birinen song biri atasy men әjesi qaytys bolady. Ásirese, әjesining qazasy Alekseyge auyr tiygen edi. Ol meyirimdi de parasatty jannyng sanasyndaghy jarqyn beynesi jóninde estelikter aityp, ishtegi zildey zapyran men qorghasynday qúsany sәl de bolsa shygharghysy kelgenmen, syrlasargha jan tappay, alasúrady. Qayghy-qasiret ony ishtey mýjy beredi. Arada kóp jyl ótken son, úly ólgeni jayly atyna múng shaqqan adam turaly Anton Chehovtyng shygharmasyn oqyp, sol kezde ózi júmys istegen naubayhanada qaptap jýrgen egeuqúiryqtargha aqtaryla syr ashpaghanyna ókinedi. Jalghyzdyq pen joqshylyq әbden janyna batqan Aleksey kýizeliske týsip, óz-ózin óltirmekke bel buady. Tapansha satyp alyp, jýregin kózdep, keude túsyn atqanmen, oq ókpesine tiyip, ol aman qalady. Biraq keyin osy әreketi jazushynyng ókpe auruyna shaldyghuyna sebep bolypty. 

Ýshinshi povesti «Moy uniyversiytety» tuyndysynda meni sýisintken әri tebirentken bir epizod bar. Aleksey búryn aidauda bolghan revolusioner Romasiqa erip, Qazangha juyq mandaghy auylgha kóship kelgen son, ondaghy nadan mújyqtar búlargha qastyq qylyp, ýilerine órt qoyady. Sonda qyzyl jalyngha oranyp, janyp jatqan túrghynjaydyng shatyryndaghy kitaptaryn shygharyp alu ýshin Aleksey ómirin qaterge tigip, órtting qúshaghyna qoyyp ketedi. Oilaghany bolyp, biraz kitabyn tilsiz jaudyng otty aranynan aman alyp qalghanmen, ózining denesin de kýiik shalyp, jaraqat alady. Mine, kitapqa degen qúrmet! Mine, bilimge degen qúshtarlyq! Búl kitaptary keleshekte kýlli әlemge taraytyn bolashaq klassik qalamgerding әreketi emes pe?! Tótenshe jaghdayda múnday qauipti әreketke bar dep eshkimge kenes bermeymiz. Biraq jazushynyng bozbala kezindegi isine eriksiz qayran qalasyn.

Maksim Gorikiyding «Detsvo», «V ludyah», «Moy uniyversiytety» degen ýsh povesten túratyn shygharmasynda osynday jәittar sóz bolady. Áriyne, 700 betten asatyn tuyndyny shaghyn maqalada tolyqtay taldau mýmkin emes. Degenmen, shamamyz jetkenshe, әserimizben bólisuge tyrystyq. Biz kitaptyng mazmúnyn ghana jetkizgenimizdi aita keteyik. Negizi, shygharmanyng kórkemdigin qarastyratyn bolsaq, onyng ózi bólek kólemdi maqalagha ainalar edi! Yaghni, M. Gorikiyding atalghan kitabynda әdemi teneuler men kórkem suretteuler óte kóp. Maghan únaghan búl tuyndyny oqyghan ózge jandar pikir bildiremin dese, marhabat.           

Alpamys Fayzolla

Abai.kz