(نەمەسە ماكسيم گوركيدىڭ اۆتوبيوگرافيالىق شىعارماسى جونىندە بىرەر ءسوز) 

نوبەل سىيلىعىنا بەس رەت ۇسىنىلعان ورىس جازۋشىسى ماكسيم گوركيدىڭ «دەتسۆو»، «ۆ ليۋدياح»، «موي ۋنيۆەرسيتەتى» دەگەن 3 پوۆەستەن تۇراتىن اۆتوبيوگرافيالىق شىعارماسىن وقىپ شىقتىم. جاقسى تۋىندى. وقىپ وتىرىپ، «بۇل كىسىنىڭ كورمەگەنى جوق ەكەن عوي» دەگەن ويعا كەلەسىڭ.

الدىمەن ونىڭ 1868 جىلى تومەنگى نوۆگورود (نيجني نوۆگورود) قالاسىندا تۋعانىن ايتا كەتەيىك. اكەسى ەرتە قايتىس بولعان الەكسەي ماكسيموۆيچ  پەشكوۆ (ماكسيم گوركيدىڭ شىن اتى-ءجونى) اتا-اجەسىنىڭ قولىندا وسەدى. وتە قاتال بولعان اتاسى كىشكەنتاي الەكسەيدى سوتقارلىعى ءۇشىن ءجيى-ءجيى شىقپىرتىپ ساباپ، جازالاۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ال اجەسى كەرىسىنشە وتە مەيىرىمدى كىسى بولىپتى. ماكسيم گوركي بالا كەزىندە ىزگىلىك پەن مەيىرىمدىلىككە تاربيەلەگەن عازيز اجەسىن قاتتى جاقسى كورىپ، اينالشىقتاپ جانىنان شىقپاي جۇرەدى ەكەن. 

اۆتوبيوگرافيالىق تۋىندىنىڭ كوپتەگەن ەپيزودى بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ «مەنىڭ اتىم – قوجاسىن» ەسكە تۇسىرەدى. مىسالى، بالا ماكسيم گوركيدىڭ دە، قوجانىڭ دا اكەلەرى ومىردەن ەرتە قايتقان; ەكەۋىنىڭ دە اكەلەرى جونىندە دە جۇرت جاقسى ەستەلىكتەر ايتادى. قوجا اناسىنىڭ قاراتايعا تۇرمىسقا شىعۋىنا قارسى بولعانى سەكىلدى، الەكسەي دە (ماكسيم گوركيدىڭ شىن اتى) شەشەسىنىڭ ەكىنشى رەت كۇيەۋگە تيگەنىن ۇناتپايدى. ءتىپتى، بالا ماكسيم وگەي اكەسى مەن وگەي اكەسىنىڭ اناسى وتىرعان وتىرعىشقا جەلىم جاعىپ قويىپ، كەيىن ەكەۋ ورىندارىنان تۇرا الماي اۋرەگە تۇسكەندە، ءماز بولىپ ، راحاتتانا كۇلەدى. ايتسە دە، وسى ءۇشىن اتاسىنان تاياق جەيدى. ال اناسى ونى قۇشاقتاپ، كوزدەرى جاسقا تولىپ، «نەگە اشۋلانىپ ءجۇرسىڭ؟ بۇل مەنىڭ جانىما باتىپ، جۇرەگىمدى اۋىرتاتىنىن بىلەسىڭ بە؟!» دەگەندە، اقىلدى بالانىڭ جۇرەگى ەلجىرەپ كەتىپ، شەشەسى جىلاماۋ ءۇشىن بۇدان كەيىن ونداي تەنتەكتىك جاساماۋعا بەل بۋادى. قوجا مەن الەكسەيدىڭ اراسىنداعى ۇقساستىقتاردى جازۋدى جالعاستىرايىق. ءبىرى مۇعالىمنىڭ سومكەسىنە باقا سالىپ قويسا، ال ءبىرى سىنىپ ەسىگىنىڭ جوعارعى جاعىنا جىپپەن قاربىزدىڭ كەسىلگەن جارتىسىن ءىلىپ قويىپ، ەسىك اشىلىپ-جابىلعاندا، ۇستازدىڭ تاقىر باسىنا قاربىزدىڭ جارتىسى كيىلە قالعانىن قىزىق كورەدى. وسى سەكىلدى تالاي سوتقارلىعى ءۇشىن ەكەۋى دە مەكتەپتەن قۋىلا جازدايدى. وزگە بالالارمەن سىيىسپاي، ءجيى-ءجيى توبەلەسىپ قالاتىندارى جانە بار. الايدا ەكەۋى دە – وتە زەرەك، زەيىندى بالالار، ياعني اقىلدى تەنتەكتەر. مۇعالىمدەرى ەكەۋىنىڭ دە قابىلەتتەرىنە تاڭعالادى.

قوجادان ايىرماشىلىعى – الەكسەيدىڭ اناسى ەكىنشى رەت تۇرمىس قۇرىپ، ەندى ولار بىرگە تۇرا باستايدى. كوپ ۇزاماي وگەي اكەسى جات مىنەز شىعارىپ، وزگە ايەلدەرگە بارىپ، ءجيى-ءجيى ءىشىپ كەلىپ، ۇيدەگى ۇرىس-جانجال كوبەيەدى. ءتىپتى، بالانىڭ كوزىنشە اناسىنا قول كوتەرەتىن بولادى. وسىنىڭ ءبارى كىشكەنتاي الەكسەيدىڭ جادىندا وشپەستەي ساقتالىپ قالىپتى. بىردە شەشەسىنىڭ كەۋدەسىنەن اياماي تەۋىپ جىبەرگەنىنە شىداي الماي، ىزالانىپ كەتكەن بالا وگەي اكەسىنە پىشاق الا جۇگىرىپ، ولتىرمەككە ۇمتىلادى. بىراق اناسى قولىن قاعىپ جىبەرىپ، ويلاعانى جۇزەگە اسپايدى. بالا دا بولسا، شەشەسىن قورعاماق بولعان ارەكەتىن كورمەيسىز بە! بۇل ءىسى ونىڭ جاستايىنان شولگە بىتكەن سەكسەۋىلدەي مىنەزدى، وجەت بولعانىن كورسەتەتىندەي. جوعارىدا جازىلعان ءجايتتار «دەستۆو» پوۆەسىندە ءسوز بولسا، ال كەلەسى ءبولىم «ۆ ليۋدياح» شىعارماسىندا نە جازىلعانىنا تومەندە توقتالدىق.

ماكسيم گوركيدىڭ ءومىرى قاسىرەت پەن قايعىعا تولى. اكەسى ەرتە كوز جۇمعانى ازداي، شەشەسى وگەي اكەسىنەن تۋعان كىشكەنتاي ءىنىسى جانە كوپ ۇزاماي اناسىنىڭ ءوزى دە اۋىرىپ، اجال قۇشادى. قارتايىپ، الجي باستاعان اتاسى دۇنيە-مۇلكىن ءوز نەمەرەسىنەن قىزعانىپ، ونى 11 جاسىنان باستاپ ءوز نانىن ءوزى تابۋعا ماجبۇرلەيدى. سول كەزدەن بەرى بالا الەكسەيدىڭ ىستەمەگەن جۇمىسى جوق! دالادان ءجۇن-جۇرقا، تەمىر-تەرسەك جيناپ، وتكىزەدى; اجەسىمەن بىرگە ورماننان ساڭىراۋقۇلاق، جەمىس-جيدەك تەرەدى جانە ونىڭ قاسىندا ءجۇرىپ جۇرتتان قايىر دا سۇرايدى; توعايداعى قۇستارعا تور قۇرىپ، ۇستاعاندارىن ساتادى; كەمەدە ىدىس جۋشى بولادى; الىس تۋىسىنا ءۇي شارۋاسىن ىستەيتىن مالاي بولىپ جالدانادى; ناۋبايحانادا، شەبەرحانادا، دۇكەندە دە جۇمىس ىستەيدى! بىراق قانشا تاڭ اتقاننان كۇن باتقانعا دەيىن تىنىم تاپپاي، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جۇرسە دە، ونىڭ ەش قول ۇزبەگەن، ءتىپتى تۇندە ۇيىقتاماسا دا، قويا الماعان ءبىر سۇيىكتى ءىسى بولدى. بۇل – كىتاپ وقۋ ەدى. اينالاسىنداعى كەي نادان ادامدار «كىتاپ وقىپ، قايبىر جەتىسەم دەيسىڭ، تاستا مۇنى» دەپ كەلەكە قىلعانمەن، جولىندا جولىققان كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ جاندار بالانىڭ بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىن قۇپتاپ، دۇرىس باعىت-باعدار بەرەدى. سونداي قامقور كىسىلەردەن الەكسەي جاقسى كىتاپتاردى سۇراپ الىپ، وقىپ جۇرەدى.

كىتاپ وقۋعا قۇمارلىقتان بولەك جاراتۋشى جەتىم بالانىڭ بويىنا مەيىرىمدىلىك، پاراساتتىلىق، تازالىق، نامىسقويلىق، ارلىلىق سەكىلدى قاسيەتتەردى دە دارىتىپتى. ول اينالاسىنا ءاردايىم ويلى كوزبەن قاراپ، كۇشتىنىڭ السىزگە ىستەگەن قياناتىن، الاياقتىڭ يتتىگىن، پاسىقتىڭ قاراۋلىعىن، وپاسىزدىڭ ساتقىندىعىن، سۋايتتىڭ وتىرىگىن، وسەكشىنىڭ جالاسىن كورىپ، جانى تۇرشىگەدى. ادامدار مۇنداي لاس ىستەرگە نە ءۇشىن باراتىندىعىن تۇسىنە الماي دال بولادى، قانشا ويلانسا دا، اقىلى جەتپەيدى. شىنايى ومىردە پەندەلەر ادەبي شىعارمالارداعى قاھارماندارمەن سالىستىرعاندا، قانشالىقتى تومەن دەڭگەيدە ەكەنىنە كوز جەتكىزىپ، قوعامنان جەرىنەدى. دۇنيە بوق ءۇشىن ءبىر-ءبىرىن جۇلىپ جەپ، قاسقىرداي تالاپ جاتقان كىسىلەردىڭ قىلىعىن ۇعا المايدى. ويتكەنى، ول ءۇشىن كىتاپتان اسقان بايلىق، بىلىمنەن جوعارى قۇندىلىق جوق ەدى.

سول بىلىمقۇمارلىعى الەكسەيدى 16 جاسىندا، ياعني 1884 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇسەمىن دەگەن ۇمىتپەن قازان قالاسىنا جەتەكتەپ اكەلگەنى ءۇشىنشى ءبولىم «موي ۋنيۆەرسيتەتى» پوۆەسىندە جازىلادى. جاس تالاپكەردى اجەسى ءبىر قولىمەن شوقىنىپ، ءبىر قولىمەن ورامالىنىڭ شەتىمەن كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ تۇرىپ، شىعارىپ سالادى. «الىس ولكەگە كەتىپ باراسىڭ، جاقىن ارادا كەلمەيسىڭ. ەندى كورىسپەيتىن شىعارمىز. مەنىڭ عۇمىرىم از قالدى» دەگەن ءسوزدى ەستىگەن الەكسەي دە جانىنداي جاقسى كورەتىن اجەسىن راسىندا دا ەڭ سوڭعى رەت كورىپ تۇرعانىن سەزىپ، جۇرەگى ورتەنەدى. ايتسە دە، وقيمىن دەگەن ارمانمەن اتتانىپ كەتە بارادى. الايدا ورتا ءبىلىمى بار جونىندەگى اتتەستاتى بولماعاندىقتان (ول بالا كەزىندە سىرقاتىنا بايلانىستى مەكتەپتەن وقۋدان شىعىپ كەتكەن), سونداي-اق، كەدەي وتباسىنان شىققاندارعا ارنالعان ورىن سانى قىسقارتىلعاندىقتان، وقۋعا تۇسە المايدى. مۇندا دا تۇرمىس اۋىرتپاشىلىعى قيناپ، كۇن كورۋ ءۇشىن ءارتۇرلى جەردە جۇمىس ىستەيدى. قازاندا رەۆوليۋتسيالىق كوزقاراستاعى جاستارمەن، ستۋدەنتتەرمەن تانىسىپ، ولاردىڭ قۇپيا جيىندارىنا قاتىسا باستايدى. ءسويتىپ جۇرگەندە، 1887 جىلى بىرىنەن سوڭ ءبىرى اتاسى مەن اجەسى قايتىس بولادى. اسىرەسە، اجەسىنىڭ قازاسى الەكسەيگە اۋىر تيگەن ەدى. ول مەيىرىمدى دە پاراساتتى جاننىڭ ساناسىنداعى جارقىن بەينەسى جونىندە ەستەلىكتەر ايتىپ، ىشتەگى زىلدەي زاپىران مەن قورعاسىنداي قۇسانى ءسال دە بولسا شىعارعىسى كەلگەنمەن، سىرلاسارعا جان تاپپاي، الاسۇرادى. قايعى-قاسىرەت ونى ىشتەي ءمۇجي بەرەدى. ارادا كوپ جىل وتكەن سوڭ، ۇلى ولگەنى جايلى اتىنا مۇڭ شاققان ادام تۋرالى انتون چەحوۆتىڭ شىعارماسىن وقىپ، سول كەزدە ءوزى جۇمىس ىستەگەن ناۋبايحانادا قاپتاپ جۇرگەن ەگەۋقۇيرىقتارعا اقتارىلا سىر اشپاعانىنا وكىنەدى. جالعىزدىق پەن جوقشىلىق ابدەن جانىنا باتقان الەكسەي كۇيزەلىسكە ءتۇسىپ، ءوز-ءوزىن ولتىرمەككە بەل بۋادى. تاپانشا ساتىپ الىپ، جۇرەگىن كوزدەپ، كەۋدە تۇسىن اتقانمەن، وق وكپەسىنە ءتيىپ، ول امان قالادى. بىراق كەيىن وسى ارەكەتى جازۋشىنىڭ وكپە اۋرۋىنا شالدىعۋىنا سەبەپ بولىپتى. 

ءۇشىنشى پوۆەست «موي ۋنيۆەرسيتەتى» تۋىندىسىندا مەنى سۇيسىنتكەن ءارى تەبىرەنتكەن ءبىر ەپيزود بار. الەكسەي بۇرىن ايداۋدا بولعان رەۆوليۋتسيونەر روماسقا ەرىپ، قازانعا جۋىق ماڭداعى اۋىلعا كوشىپ كەلگەن سوڭ، ونداعى نادان مۇجىقتار بۇلارعا قاستىق قىلىپ، ۇيلەرىنە ءورت قويادى. سوندا قىزىل جالىنعا ورانىپ، جانىپ جاتقان تۇرعىنجايدىڭ شاتىرىنداعى كىتاپتارىن شىعارىپ الۋ ءۇشىن الەكسەي ءومىرىن قاتەرگە تىگىپ، ءورتتىڭ قۇشاعىنا قويىپ كەتەدى. ويلاعانى بولىپ، ءبىراز كىتابىن ءتىلسىز جاۋدىڭ وتتى ارانىنان امان الىپ قالعانمەن، ءوزىنىڭ دەنەسىن دە كۇيىك شالىپ، جاراقات الادى. مىنە، كىتاپقا دەگەن قۇرمەت! مىنە، بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىق! بۇل كىتاپتارى كەلەشەكتە كۇللى الەمگە تارايتىن بولاشاق كلاسسيك قالامگەردىڭ ارەكەتى ەمەس پە؟! توتەنشە جاعدايدا مۇنداي قاۋىپتى ارەكەتكە بار دەپ ەشكىمگە كەڭەس بەرمەيمىز. بىراق جازۋشىنىڭ بوزبالا كەزىندەگى ىسىنە ەرىكسىز قايران قالاسىڭ.

ماكسيم گوركيدىڭ «دەتسۆو»، «ۆ ليۋدياح»، «موي ۋنيۆەرسيتەتى» دەگەن ءۇش پوۆەستەن تۇراتىن شىعارماسىندا وسىنداي ءجايتتار ءسوز بولادى. ارينە، 700 بەتتەن اساتىن تۋىندىنى شاعىن ماقالادا تولىقتاي تالداۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن، شامامىز جەتكەنشە، اسەرىمىزبەن بولىسۋگە تىرىستىق. ءبىز كىتاپتىڭ مازمۇنىن عانا جەتكىزگەنىمىزدى ايتا كەتەيىك. نەگىزى، شىعارمانىڭ كوركەمدىگىن قاراستىراتىن بولساق، ونىڭ ءوزى بولەك كولەمدى ماقالاعا اينالار ەدى! ياعني، م. گوركيدىڭ اتالعان كىتابىندا ادەمى تەڭەۋلەر مەن كوركەم سۋرەتتەۋلەر وتە كوپ. ماعان ۇناعان بۇل تۋىندىنى وقىعان وزگە جاندار پىكىر بىلدىرەمىن دەسە، مارحابات.           

الپامىس فايزوللا

Abai.kz