• 30-ншы тамыз - ҚР Конституция күні

Мемлекеттік тарих - 1465 жылы Қазақ хандығының құрылуынан басталады. Сондықтан да қазақтың мемлекеті, территориясы, шекарасы, ата заңы, мемлекеттік санасы әуелден бар. Оған куә - Тәуке ханның «Жеті жарғысы,» Есім ханның ескі жолы, Қасым ханның қасқа жолы.

Бодандықтың бұғауын бұзып, азаттыққа ұмтылған Алаш қозғалысының алтын дәуірінде Әлихан Бөкейханның тапсыруымен заңгер Барлыбек Сырттанов «Қазақ елінің уставы» деп аталатын еңбек жазған. Бұл - жаңа заманға сай жазылған тұңғыш қазақ заңы. Биыл «Қазақ елінің уставына» 100 жыл, оның авторы Барлыбек Сырттановтың туғанына 145 жыл толып отыр.

Контитуция күніне орай, қалың қазақ кешегі мен бүгінгіні салыстыра отырып, ой түйсін деген ниетпен Барлыбек Сырттановтың «Қазақ елінің уставын» қайталай ұсынып отырмыз.

«Абай-ақпарат»

Кіріспе сөз

• 30-ншы тамыз - ҚР Конституция күні

Мемлекеттік тарих - 1465 жылы Қазақ хандығының құрылуынан басталады. Сондықтан да қазақтың мемлекеті, территориясы, шекарасы, ата заңы, мемлекеттік санасы әуелден бар. Оған куә - Тәуке ханның «Жеті жарғысы,» Есім ханның ескі жолы, Қасым ханның қасқа жолы.

Бодандықтың бұғауын бұзып, азаттыққа ұмтылған Алаш қозғалысының алтын дәуірінде Әлихан Бөкейханның тапсыруымен заңгер Барлыбек Сырттанов «Қазақ елінің уставы» деп аталатын еңбек жазған. Бұл - жаңа заманға сай жазылған тұңғыш қазақ заңы. Биыл «Қазақ елінің уставына» 100 жыл, оның авторы Барлыбек Сырттановтың туғанына 145 жыл толып отыр.

Контитуция күніне орай, қалың қазақ кешегі мен бүгінгіні салыстыра отырып, ой түйсін деген ниетпен Барлыбек Сырттановтың «Қазақ елінің уставын» қайталай ұсынып отырмыз.

«Абай-ақпарат»

Кіріспе сөз

Қазақ елі көне ұлттардың бірі. Оның тарихының тамыры тереңге жайылған. Жеке ел болып өмір сүрді, елін, жерін қорғады. Ұрпақ жалғастырудан жеті миллионға жетті. Санымен Россияда үшінші орында. «Ақтабан шұбырынды,алқакөл сұлама» жылдарда қалмақтардың күшті һәм көп әскеріне ауызбірлік жоқтығынан қарсы тұра алмады. Бірақ Үш жүздің ақылды ұлдары бір байрақтың астына жиналуға уәде беріп, бас қосып, қалмақтарды күл-талқан жасады.Әбілхайыр хан асығыстық жасаумен Кіші жүздің қазақтарын Россияға бағынышты етті. Орыс патшасы жасалған шартты бұзып, қазақ жеріне бекіністер орнатты,жаулап алуды күштіледі,қара шекпенділерді қаптатты, қазақтың жерін, жеген нанын, ішкен суын тартып алды. Байғұс қазақтар өз жеріне ие болудан айрылды һәм айдалаға, құмға ығыстырылды.

Жаңа заманда атыссыз, соғыссыз, қан төкпей бейбіт жолмен жерімізде хүкіметі өз қолында ел болу мақсатында, барлық елдермен достықта болу үшін жеке Қазақ елі республикасын құрамыз.Қазақ елі республикасында жоғарғы билік жүргізуді бүкіл қазақ және басқа нәсілдердің өкілдері дауыс беру арқылы іске асырады. Сайланатындар елдің ең сүйікті, білімді, ел ұшін жан беретін адамдар.

Өз алдына ел болуды көздеумен дүниеде өзін-өзі билеген нәсілдер сияқты жеке ел болу мақсатында һәм елді бақытты, теңдік, бостандық өміріне жеткізу үшін осы уставты кіргізеді.

І. Қазақ елі республикасының жеке болуы турасында

1.Қазақ елі халық билейтін һәм қазақи ерекшелітері бар ел.

2.Қазақ елінің жеке туы бар.Ту жасыл, қызыл һәм сары көлденең жолақтардан жасалады.Басындағы бұрышта ай һәм жұлдыздың суреті бар.Жасыл түс-елдің исламға берілгендігінің белгісі, қызыл-ел қорғауда төгілген қан, сары-қазақтың кең даласы, еркіндіктің белгісі.

3.Бұдан былай Қазақ елі Россиямен достастық, яғни доминион дәрежесіндегі қарым-қатынаста болып тұрады.

4.Қазақ елінде ең басшы орыны-Ұлт мәжілісі.Оған дауыспен өткендер Қазақ елінің басшысы Президентті төрт жылға сайлайды.

5. Бір Президент екі реттен асып ел билеуге хұқы жоқ;

6. Президент Қазақ елін министрлер арқылы басқарады. Министрлерді Президент өзі таңдайды, бірақ Ұлт мәжілісі дауыспен шешеді.

7. Министрлер өздері басқарған жұмыстарымен Президенттің һәм Ұлт мәжілісінің алдында есеп беріп тұрады.

8. Қазақ елі президентінің орынбасары - Вице-президент. Ол президент жоқ болғанда орнын басады, бар кезде оның айтқанымен жұмыс істейді.

9. Қазақ жерінде билік жүргізу закон шығаратын, орындайтын һәм сот болып тұрады. Үш билік бір-біріне бағынбайды, бассыздыққа жол бермеудің белгісі болып тұрады.

ІІ. Адам баласының хұқы туралы

10. Қазақ елінде адам баласының бәрі тең хұқылы. Дініне, қанына, тегіне, нәсіліне қарап адамды қорлауға жол жоқ. Адам тек закон һәм құдай алдында жауап береді.

11. Қазақ елінде адам балалары бостандықта, теңдікте һәм бақытты өмір сүруге хұқы бар.

12. Қазақ елінде ер адам мен әйел теңді. Қазақи ерекшеліктер әйелдерді қорламайды, әйел келісімімен іске асады.

13. Қазақ елінде адам баласының еркін сөйлеуге, ұйым құруға һәм партияларға кіруіне тиым жоқ.

14. Нәсілдерді бір-біріне қарсы итеретін ұйымның, партияның, адам баласының істеріне тиым салынады. Кінәлілер законға жауапты.

15. Қазақ елінде соттың рұқсатынсыз адам баласы ұсталмайды, абақтыға қамалмайды. Ұсталғандарға сот 24 сағатта хұкім беруі шарт, болмаса қамаудан босатылады. Законды бұзумен қамаған сот алдында сазайын тартады.

16. Қазақ елінде адам баласының хат-хабарын ашуға рұқсат жоқ. Рұқсат беру - соттың мойнында.

17. Адам баласының мүліктің барлық түріне ие болуға хұқы бар. Мүлікке ие болу, пайдалану һәм билеуден адам баласына зиян болмауы шарт. Мүлік хұқынан ауыру законмен, құнын төлеу арқылы болады.

ІІІ. Қазақ жері турасында

18. Қазақ жері оның меншігінде болады.

19. Қазақ елінің жері саудаға түспейді, құдай оны адам баласына пайдалану үшін жаратты.

20. Жердің кені, орман, суы, көлі һәм тауарлары қазақ елінің иесінде. Мал жаю, егін өсіру, жерді өңдеу һәм жерді пайдалы іс мақсатында қазынаға қайтару хүкмет рұқсатымен болады.

IV. Сот турасында

21. Сот билігі өз еркімен іске асады.

22. Соттың хүкімі законға һәм сот ережелеріне жүгінеді.

23. Судьялар дау шешкенде хүкметке яки адам баласына бағынбай, закон һәм сот ережелеріне сүйеніп хүкім шығарулары шарт. Субьяларға әсер жасағандарға соттың хүкімі кесіледі.

24. Қазақ еліндегі бар судьялар Ұлт мәжілісінде өмір бойы сайланады. Законды бұзған һәм орындамаған судьялар орындарынан алынады.

25. Орнынан алуды адам баласының арызы негізінде һәм Қазақ елі сотының Председателінің хүкімімен Ұлт мәжілісінде көп дауыспен растайды. Олай болмаса судья өз атына қайтарылады.

26. Судьялар қазақ тілін білуі шарт. Басқа нәсілдердің сотта өз тілдерінде сөйлеуге хұқы бар.

27. Пристяжный соты ауыр қылмыстарды шешуге хұқылы. Присяжный саны 7 адам.

28. Сот орнында партиялар болмауы шарт. Судьялар партияға кіру хұқынан айырылады. Жасырын мүше болса, орнынан алады.

1912 жылы жазылған тұңғыш қазақ

Конституциясынан үзінді Сәкен

Өзбекұлының «Барлыбек Сыртанов»

атты еңбегінен алынып отыр

Петерборда  оқыған, білімді заңгер Барлыбек Сырттанов тұңғыш рет 1911 жылы Әлихан Бөкейханның тапсырмасымен «Қазақ елінің уставы» деген еңбек жазған.  Ол кезде Барлыбек Сыртанов небары 25 жаста болған.  Ол 1914 жылы құрт ауруынан көз жұмған.

Суреттер stan.tv сайтынан алынды

«Абай-ақпарат»