(Солтүстік Қазақстандағы ономастикалық зерттеулер)         

«Туған жердің түтіні де тәтті» дегенде түтіннің тура мағнадағы дәмі емес, оның туған жерден шығып тұрғаны тәтті көрінеді екен ғой. Кіндік қаның тамған жерді сағынғандықтан, сәбилік шағың өткен, бала болып ойнап, ес жиып, етек жапқан, оң қол-сол қолыңды таныған шағыңның куәгері болған соң тәтті көрінеді ғой. Солтүстік өлкенің сүйікті ұлы, жалынды жыршысы биыл туғанына 120 жыл толып отырған Сәбит Мұқанов атамыздың туған жер туралы толғаныстары, атамекеннің әр тасы мен төбешігі, айнадай жарқыраған көлдері мен шоқ-шоқ тоғайларының атын жасынан жаттап өскен жершіл азаматтың жазбалары Отансүйгіштік оқулығындай жетелеп отырады.

«Петропавлға келе сұрастырсам,- дейді жазушы. - Жаманшұбар жерінің қай совхозға қарауын білетін адам жоқ екен. Оларды кіналауға да болмайды, - географиялық картада ондай ат жоқ. Бірақ, мен Жаманшұбардың жолын ешкім айтпай-ақ табам», деп алады да бастаушы алмай-ақ жүріп кетпек болады [1].   Ойша құрған жоспары бойынша тас жолмен жылдамдатпай, сағынышын басып, көкірек кере тыныстап, қазақ даласының өгей ұлдары түсіне бермейтін көркем келбетін тағы тамашалап құмарынан шыққысы  келген болуы керек, өзі ежелден жаңылмайтын жол сорабын қағазға былайша түсірген: «...білетінім, ауыл арасының жолы. Ерте кезде, ұсақ ауылдарды аралап қиқаң-сиқаңы көп болатын бұл жолмен... Петропавл, Архангельск, Бүгілім (Боголюбовка), Талапкер, Жекекөл, Орталық, Жекекөл (Благовещенка), Майбалық. Одан әрі жайлау - Жаманшұбар». Сәбең 1930 жылы келгенде: «Маршрутым: Бескөл, Надеженка, Боголюбов, Өрнек, Алтай-Мұрат, Қоржынкөл, Жекекөл, Майбалық, өз ауылым».  Міне, бүгінгі замандастарымыз көңіл аударып, «Сәбит жолы» деп арнайы атап, құжаттап, хаттап, туристік маршрут жасайтын тарихи сапар жолы – осындай-ақ болар. 

Жазушы шығармасында жер-су атауларын түсіндіріп, ерекшелігін ежелгі қазақ тұрмысымен қабыстыра баяндап кетеді: «Бұл маңайда,  бұрын үш ауылдың қыстауы болушы еді, Жаманшұбар, Батпақкөл және Өтей-Дәуіш. Жаманшұбарда көл жоқ, суды құдықтан ішетін, бірақ құдық суы тапшы болып, кейбір қыста малдары да, жандары да қарды еріткен сумен күн көретін. Батпақкөлді қыстаған Мәмек пен Аңдамасқа көлдің суы кейде жетіп, кей жылда тапшы болып, сондықтан, олар да қар ерітіп күн көретін».

Қадірлі қаламгердің қазақ тарихына да, әдебиеті мен мәдениетіне, ғылымына салған жолы ұрпақтар санасында  осылайша жаңғырып, жарқырап жатқандығын көрсететін шағын мысалды келтіре отырып, Қызылжар қаласының бір топ зерттеушілері осы күндері «Сәбит Мұқанов шығармаларындағы топонимдер» деген тақырыпта зерттеу жүргізіп жатқанын айтпақпыз. Әлбетте, мұндай талпыныстар бір жүйеге түсіп, бүкіл еліміздің, Ұлы даланың мың жылдан бері жер бедері, тауы мен тасында, өзені мен көлінде, қамысы мен томарында жазылып қалып отырған қасиетті тарихына ұласады. 

Зерттеушілердің есебі бойынша   Қазақстанда шамамен 2,7-3 млн. шамасында әртүрлі географиялық атау бар деп есептелінеді.   Халқымыздың осындай рухани қазына байлығына Солтүстік Қазақстан облысы аумағынан қосылмақ үлес те аз емес. Сырт көз жете білмегендіктен, тосын түсініп, байыбына бармағандықтан, «орыс тілі басым, орысша ойлап қалыптанып қалған» деген ұғым тарап, орталығының атауы Петропавл, қазақшасы кемшін деген түсінік бар екені де рас. Соған қарамастан, жергілікті биліктің, зиялы қауым өкілдерінің күшімен Тәуелсіздік жылдарында ең алдымен 13 ауданның атын қазақшалап, ауыз толтырып айтарлықтай, кеуде керіп тыныстанатындай: Шоқан Уәлихан, Мағжан Жұмабай, Ғабит Мүсірепов, Жамбыл, Құлекеұлы Шал ақын атындағы, одан әрі Ақжар, Аққайың, Есіл, Қызылжар, Тайынша аудандары деп атадық.

Толып жатқан елді мекендердің тарихи атауын қалпына келтіріп жатқан жайымыз бар. Жер-су атауларын жинақтау, оларды реттеу, дұрыс таңбалау, тарихи атауларды қалпына келтіру сияқты топонимиялық, теориялық және қолданбалы мәселелерге республика көлемінде  үлкен мән беріліп, тиісті Бағдарлама, заңнамалық актілер қабылдап жатқанда, Солтүстіктің зерттеушілері бұл мәселенің ғылыми жағын түгендеуден сырт қалған жоқ.

Арнайы құрылған зерттеушілер тобы  қазіргі Солтүстік Қазақстан облысына қарайтын аумақтың жер-су, елді мекендер атаулары тарихи  және этнолингвистикалық тұрғыда зерттеуді қолға алып отыр. Уақыт жағынан алғанда, зерттеу деректері 1830-2020 жылдар аралығын қамтиды. Монография түрінде дайындалмақ  ұжымдық еңбек Солтүстік Қазақстан облысы топонимиялық кеңістігін осындай деңгейде ғылыми-зерттеудің бастамасы, кейінгі берекелі ізденістерге жоралғы нұсқа деп қабылданып отыр. Бұл жұмысқа дерек көзі ретінде облыс тарихының ХҮІІІ ғасырдың екінші ширегінен бері қарай жарық көрген материалдар алынған. 

Оның ішінде, әсіресе «Ақмола облысының Естелік кітапшалары» деп аталатын ресми басылымдардың жөні бөлек. Мемлекеттік тапсырыспен, арнайы білімі бар қызмет адамдары жасаған ресми есеп-санақ құжаттарын негізге ала отырып дайындаған жинақтардағы мәліметтерді қорыта саралаудың маңызы зор. Бұл арада зерттеушілер тобы «Ақмола облысының Естелік кітапшаларының» 1887, 1913,1914,1915, 1916 жылдары шыққан нұсқаларын зерттеп, кәдеге жаратты. Билік орындарының жинаған, сұрыптаған материалдары соның алдындағы жылдармен салыстырылып берілуі есеп-санақ деректерінің нақтылығына жетелейді. Осы еңбектерден сүзіп алып, деректану тұрғысынан одан әрі тексеріліп, ретке келтіріліп, қазақша толық  нұсқасы жасалмақ.    

Қазақша толық атауы: «Жерге орналастыру және егін шаруашылығы бас басқармасы.» Ақмола облысындағы қазақ шаруашылығы. ІІІ т.-Петропавл уезі. 1901 жылы жасалып,  1908 жылы қайта тексерілген. СПб.-1910 жыл» [2],   деп аталған дерек қорына қоса, мағлұматтар толық болуы үшін сол кездегі Петропавл уезінің әкімшілік-аумақтық бөлінісімен шектеліп қалмай, Солтүстік Қазақстан облысы аумағының қазіргі жағдайын бейнелейтіндей дәрежеде, бұрынғы Көкшетау уезіне тиісті болған, қазіргі Ақмола және Қостанай облыстарына қарайтын  аумағынан тиісті мағлұматтар алынды. Сөйтіп, өз облысымыздың қазіргі топонимиялық кеңістігі мүмкіндігінше тарихи түрде қамтылды. Зерттеушілер шартты түрде «тарихи топонимика» деп атаған деректердің тарихи, танымдық бағасы қымбат.

Зерттеу нәтижелері облыстық «Солтүстік Қазақстан» газеті бетінде және  «Қызылжар» телеарнасы арқылы жұртшылық назарына ұсынылып, тиісті пікір-ұсыныстар жинақталуда. Ғылымдық әрі тәрбиелік мәні зор  осынау бастамалар мектеп оқушылары арасында қолдау тапқаны да қуантады. Облыс орталығындағы Әл-Фараби атындағы қазақ орта мектебінің шәкірттері топонимка құбылыстарын талдаған қызықты баяндамаға өзіміз куә болдық.

Екі-үш ғасыр өтіп кеткен жер-су атауларының байырғы қалпын көзге елестетудің өзі оңай емес. Демек, мұндай жағдайда алыс-жақында сақталып қалған архив деректерінің құнына баға жетпейді. 1918 жылдан бергі оқиғаларды облыстық архивтен табамыз, Ал, әрі қарай ізденсек, Омбы қаласындағы тарихи архивтің қорында  жатқан көне көмбелерді ақтаруға мүмкіндігіміз бар.

Айталық, 1901 жылы қағазға түсіп, 1908 жылы қайта түсірілген жер пайдалану жағдайының тізбесі (бұдан былай, қысқаша «Тарихи топонимика») сол кездегі Ресейдің отарлаушы әкімшілігінің жасаған кестесіне сәйкес, бірнеше бағандарға бөлініп жазылған. Алдымен жер иесінің, яғни шаңырақ иесінің аты мен әкесінің аты (кейде «ов» қосылып, кейде қосылмай берілген), одан кейін қыстау-мекенінің аталуы, жердің кадастрлік сапасы, көлемі, қандай зонаға жататыны, ақырғы бағанда, қазіргі біздің түсінігіміздегі «мекен-жайы» дегенді білдіретін болса керек, «ауыл кімнің атымен аталады, руы немесе ауыл ақсақалы» деген мәлімет берілген. Осылардың ішінен ғылыми-зерттеу мүддесі үшін: 1) қыстау-мекен иесінің аты-жөнін (антропоним), 2) қыстау-мекенінің атауын (ойконим) және 3) руын немесе ауыл ақсақалының аты (этноним)  жеке жазылған. 

Аталған мәліметтерді ғылыми сұрыптаған кезімізде: кісі есімдерінің саны  4590 болды, мұның ішінде қайталап келетіндерінің есебін жақша ішінде көрсетіп,  (мысалы екі Ахмет, төрт Омар, он Оспаннан бір-бірден ғана) тек жалқы есімдерді ғана алғанда, барлығы 2544 есім (антропоним) болды; қыстақ-мекендердің атаулары да солай жасалды – санап шыққанда 2255 қыстау, немесе шаңырақ (түндік-жеке шаруашылық) болса, қайталанып келгендерін есептемегенде 1356  атау (ойконим) іріктелді. Тізбенің соңғы бағанындағы «ру-тайпа атаулары немесе ауыл ақсақалының аты» деген 764 этноним есепке алынды. Бұларға қоса 1833 жылдан 1917 жылғы революцияға дейін, Кеңес өкіметі кезінде, дәлірек айтқанда Ақмола губерниясы, Қызылжар округі, Қарағанды облысы, ең аяғы Солтүстік Қазақстан облысы құрамындағы әкімшілік-аумақтық бөлініс тарихын кеңінен көрсету мақсатымен, Ресей құрамындағы қазақ және орыс болыстарының, казак станицаларының,  56 ауданның, ауылдық, селолық және поселкелік советтер мен селолық округтердің 481 атауы тізіліп, бүгінге дейінгі жағдай қамтылды.

Жұмыстың тақырып аясына сәйкес, тек қана топонимдер зерттелді, олардың жасалу жолдары, семантикасы, апеллятивтік қызметі қарастырылды, жекелеген типтерге бөлінді.Кісі есімдері мен этнонимдер жеке зерттеуді қажет ететіндіктен, олар тек қана антротопонимдерде кездескен жағдайда ғана қаралды. 

Зерттеу тақырыбына симайтындықтан, «тарихи топонимика» тізіміндегі көптеген атаулардың қазіргі жағдайын толық тексеру келешектің ісі, ал қазір  кейбір тұстарда ғана еске алуға тұрарлық факт ретінде көңіл аудардық. Зерттеушілер тобы қолдағы антропонимдер мен этнонимдердің, басқа да жалқы есімдердің облыс аумағынан жинақталған қоры келешекте талай қызықты зерттеулерге арқау боларына сенеді. Жоғарыда аталған топтың ғылыми-зерттеу жоспарына сәйкес: облыс аумағындағы топонимдердің   сала-сала бойынша электрондық қорын жасау, ғылыми анықтамалықтар мен сөздіктер түзіп шығару, далалық экспедициялар ұйымдастыру туралы облыстық және кейбір аудандық әкімдіктерге тиісті ұсыныс дайындалды.

Осы тақырыпты зерттеп,  еңбек ретінде қалыптау барысында облысымыздың әкімшілік-аумақтық бөлінісінің өзгеру тарихына, тиісінше, ономастикалық құбылыстарға да едәуір орын берілді. Осы тұрғыдағы тұңғыш талпыныс болғандықтан, Қазақстан Тәуелсіздігіне 30 жыл, бұрынғы Петропавл уезінің құрылғанына 100 жыл толып отырғанда, еліміздің өткен тарихын бір шолып қайтуды артық көрмедік. Сондықтан, ХХ ғасырдың басындағы күрделі қоғамдық-саяси сілкіністердің салдарынан, заман өзгеріп, Кеңес өкіметінің билігі  орнады. Осыдан кейін Қазақ автономия Республикасының құрамында Ақмола губерниясының қалай құрылғанына, сол губернияның, одан кейін Қарағанды облысының орталығы болған Петропавл қаласының және Тәуелсіз Қазақстан экономикасы мен өндірісінің, мәдениеті мен ғылымының аса маңызды аймағындағы әрбір елді мекен мен ауданның қалай қалыптасып, дамығанын көрсетпекке ниет еттік. 99 жыл ішіндегі ірілі-уақты өзгерістер, бәрі біздің өткен тарихымыз болғандықтан, әрқайсының себебі мен салдары нақты құжат түрінде көрсетілді.

Жер-су атауларына зер сала қараған адам, сол атаулардың астарындағы ғажайып сырларды танып, қайран қалар еді. Әрбір халықтың санасында бұл атаулар ғасырлар қойнауындағы қазына ретінде бағаланады. Қазақ халқы ежелден елді мекендердің, жер, су, өзен, көл атауларының мән-мағынасына, тарихына ерекше көңіл бөлген. Әр дәуірдің ескерткіші ретінде халық тарихының, ұғым-нанымның дерегі саналып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын тарихи жәдігерлерді құрметтеп, аялап сақтай білу – азаматтық  борыш болуға тиіс. Осы мақсатта, облыс топонимикасының осыдан 100-200 жылғы жағдайын қарап отырсаңыз, жүрек тебіренеді. Ата-бабамыздың асыл мұрасындай нетүрлі ғажайыптар деуге тұрарлық әсем де тапқыр атаулар, қазақ тарихынан, этнографиясы мен мәдениетінен хабар беретін зердей көркем есімдердің жоғалып кеткені обал-ақ. Зерттеушілер осы өкінішін білдіре отырып, сол тарихи атауларды қалпына келтіру жөніндегі ұсыныстарын ортаға салған. 

Солтүстік өлкеде жер-су аттарының орынсыз өзгеруі, шамамен осыдан 230-250 жыл бұрын басталған болатын. Айталық, отарланған  елді мекендердің қазақша атауларын орысшамен айырбастау туралы әскери губернатор Г. Меньшиковтың бұйрығы 1774 жылғы 1 қаңтардан орындала бастады. Әкімшіліктің зорлық күшімен өзгерген алғашқы атаулар, мысалы, мыналар екенін еске салайық:

Омбы уезіндегі Атқы-Мөнтік-Сары Қарауыл болысының атауы Николаев болысы, Петропавл уезіндегі Матақай-Сыбан-Керей болысының атауы Пресногорьковская болып өзгертілді [3, 4-6пп]. Бұл атаулар күні бүгінге дейін отарлау саясатының ескерткішіндей сақталып қалды. Бұл үрдіс тоқталмай, жалғаса берді.

Мысалы, 1830 жылғы географиялық картаның бетіндегі көлдер мен елді мекендер аттарының жаппай орысшалануы да көп нәрседен хабар бергендей. 1832 жылы Омбы облысының аймағын әскери-топографиялық картаға түсіру үшін подполковник Бутковскийдің басшылығымен арнайы экспедиция құрылды. Экспедицияның 1833 жылы дайындаған есеп-санақ сипаттамасында Көкшетау округінде (қазіргі СҚО аймағын да қамтиды –авт.) тұратын халықтың әкімшілік болыстарға бөлінгендегі жағдайы көрсетілді [4,101 б.].  

Патшалық Ресейдің отарлау саясатының негізгі бағыты аумақтық және саяси-әлеуметтік бірлігі тұтас, ынтымақтаса ұйып отырған  қазақ руларын бөлшектеп, әрбір әкімшілік бөліске таратып жіберуге бағытталғаны осы құжаттан көрініп тұр. Жоғарыдағы кестеде бір рудың адамдары әртүрлі болыстарда қайталанып келе беруінің мәнісін санақ жүргізушілер өз әлінше түсіндірген: «Қазақ руларының ұсақ топтарға бөлініп, араласып кетуі округтік приказ құру, әкімшілік болыстарға бөлу салдарынан. Осылайша, тарихи  рулардың бұрынғы атаулары өз мәнін жойды» [4, 103 б.].   Бұл айтылғандар 1822 жылғы реформаның нәтижелеріне қатысты мәліметтер және кейін облыс, аудан, совхоз құру кезінде мүлде асқынып, тұтас қазақты тас-талқан етіп бытыратып, шашып жіберді. Бір рудың, бір атаның ұрпақтары бірін-бірі танымай, суысып кетуінің тамыры осындай тарихи құбылыста жатыр. 

Рас, қазақ жерлерінің Ресеймен іргелесе екені, екі мемлекеттің халықтары төсекте басы, төскейде малы қосылып, көп уақыт араласып келген. Тіпті, ХІХ ғасырдың ортасына дейін Ресейдің жарияланып, тараған географиялық карталарында «Есіл шебі» немесе «Ащы көлдер шебі» деп аталып келген бөліктен оңтүстікке қарай «қазақтардың жері» екені тайға таңба басқандай көрінеді. 1752 жылы Ресейдің оңтүстік  шекарасын қазақтардан  қауіпсіз ету мақсатында Ертістен Бағланға дейін тізбектеле тартылған қорғаныс бекіністерінің бірі – Петропавл бекінісі болуына байланысты Қазақстанның солтүстік аймағының әкімшілік-саяси, экономикалық орталығына айналды.

Содан бері Солтүстік Қазақстанның әкімшілік бағыныштылығы, қоғамдық-саяси ахуал өзгерген сайын, меншік иесінің ұрпақтары жаңарған сайын жер-су атаулары тоқтаусыз өзгеріп отырғаны және бұл өзгерістердің қазақтың ұлттық  зердесіне қиянат екендігі айтпаса да түсінікті. Бұл арада, ата-бабаларымыздың ұлы даласын баса-көктеп, күшпен иеленгендер туралы әңгіме, өз алдына. Әрбір келімсек өзімен бірге тілін, дінін, салты мен санасындағы жер-су атауларын ала келіп, орныға берген. 

Мысалы, қазіргі жер-су аумағымыз әуелде  1803 жылы Ресейде құрылған Сібір генерал-губернаторлығына қарады. Сібірдің бас губернаторы болып 1819 жылы  М.М. Сперанский тағайындалды. Ресейдің осынау көрнекті мемлекет қайраткерін еске алып отырғанымыз, қазақ даласында хандық билікті жойып, «Сібір қазақтарының жарғысы» деп аталатын құжат негізінде мемлекеттік басқарудың жаңа түрін енгізген осы губернатор болатын. Ол 1821 жылы кетіп болды. Сол жылы Абылайұлы Уәли хан қайтыс болды.  Хандық билік Айғанымда қалды, тіпті ол Шыңғысұлы Тортай сұлтанға тұрмысқа шықса да, Ресей патшасы оның қолындағы билікті алған жоқ. 

1822 жылы  Сібір екіге бөлінді де, Қазақстанның солтүстігі Батыс Сібір губернаторлығына қарады.  Аталған әкімшілік бөлініс Тобыл және Том губерниялары мен Омбы облысын қамтыды. Әкімшілік мекемелер Тобыл қаласында болса да, осының ішінде Орта жүздің қазақтарының билігі Омбы облысында қалды. Бұл облыс іштей Омбы, Петропавл, Семей және Өскемен округтері болып жіктелді..

Осылайша, қазақтарды мемлекеттік тәуелсіздігінен біржола айырып, нағыз отарлауға кіріскен патша үкіметі билік жүйесін өзгертті.  Біздің облыстың аумағына, иә сонымен қатар Көкшетау атырабына ел аузында қазақ-орыс деп аталған козактардың (негізі шын атауы «козак» болған, «казак» дегеннің қайдан шыққанына назар аударған жан бар ма?-авт.) арнайы жіберіліп, қоныстануы 1826 жылдан басталады.

1875 жылғы мәлімет бойынша қазіргі Солтүстік Қазақстан облысына қарайтын аумақтағы болыстық бөліністердің атаулары түгелдей өзгертілді. Бұл өзгертулерге негіз болған себеп, қазақ рулары мен аталарының есімдері болыс атауында  айқын көрінбей, ұмытылсын деген мақсат екені танылып-ақ тұр. Енді осы өзгерістерімен қағазға 1889 жылы түскен «Ведомость о числе киргизских волостей, аулов и кибиток в Акмолинской области (на трехлетие 1887-89 гг.) деген құжатта кісі қызығарлық құнды деректер баршылық. 

Қазақстанға сырттан ауып келгендер туралы арнайы зерттеу еңбегін жазғандар, мысалы, 1891 жылы Ресейдің Еуропа жағында қатты қуаңшылық болып, Орал таулары іргесіндегі, Батыс Сібірдегі аш-арықтар Қазақстанға жаппай ағылғанын, жол үстінде қыс ерте түсіп, кездесекен козак станицалары мен орыс поселкелеріне бей-берекет қыстап қалғанын жазады. Босқындардың аянышты халін ескерген үкімет тарпынан оларға көмек көрсетіліп, «бос жерлерге» орналасуға рұқсат етілген.

Сібір теміржолы туралы  1893 жылғы 4 наурызда патша бекіткен Ережеге сәйкес, бұрынғы қонысын тастап, ауа көшкендерге теміржол желісі бойына орнығуға рұқсат етілген. Ол замандағы жер-су атауларының бейнесі қалай өзгергені де өзгеше бір әңгіме.

Бұрынғы Петропавл уезі ежелден Ақмола облысының құрамында болғаны мәлім. Солтүстік Қазақстан облысының қазіргі шегі тұтасымен Петропавл уезін және Көкшетау,  Омбы уездерінің біраз аймағын қамтиды. Сондықтан, зерттеушілер өлке топонимикасы туралы сөз болғанда, жер аумағын қазіргі облыс шегінен кеңірек қамтуға тура келетінін ескерткені дұрыс болған.

Жиырмасыншы ғасырдың басында қазақтар бастан кешірген тарихи оқиғалар мен қоғамдық құбылыстардың солтүстік өлкенің бейнесіне түсірген бедерлері нақты мысалдармен дәйектелген.

1919 жылғы   27 тамызда Сібір төңкеріс комитеті, қысқаша Сибревком құрылды. Орталығы  Петропавл болған Ақмола және орталығы Семей болған Семей губернияларына да  Сібір ревкомының билігі жүрді. Тиісінше, 1919 жылғы 23 қарашада Петропавл уездік ревкомы, ал, 8 желтоқсанда Ақмола және Семей уездік ревкомдары құрылды. 

1921 жылғы 21 сәуір күні Петропавл қаласындағы Луначарский атындағы театрдың үйінде Петропавл қала-уездік ІІ партия конференциясы болды. Солтүстік Қазақстан облысының, оның ішінде Петропавл уезінің Ресей мемлекетінен бөлініп, Қазақ республикасының құрамына енген күнін ол дәл осы 1921 жылғы 21 сәуір деп салтанатты түрде атап өтуге болады. Тіпті, тәуелсіз Қазақстанның құрамына  Петропавл қаласының, облыс аймағының, қазіргі Ақмола және Қарағанды облыстарының кірген күні осы. Оған 2020 жылы 99 жыл толады.

Партия конференциясын Орынбордағы Қазақ облыстық партия комитеті атынан Қазақстан Орталық Атқару Комитеті төрағасының орынбасары, қазіргіше Республиканың   вице-президенті Смағұл Сәдуақасов құттықтады. Сол мінбеден «Қазақ республикасы және қазақтар арасындағы жұмыс туралы» баяндама жасады. Жаңа құрылған губерниядағы бүкіл әкімшілік билік Әбдірахман Әйтиев басқарған губерниялық төңкеріс комитетіне (губревком) берілді.  1921 жылы 26 сәуірде Петропавлда шығатын «Мир труда» газетінде ҚазЦИК төтенше өкілетті комиссиясы мен Бүкілқазақтық кеңестердің бірінші съезінің қаулылары және Сібір ревкомымен келісім-шарт жарық көрді. Бұл құжат бойынша:

1.«Петропавл, Көкшетау, Ақмола және Атбасар уездері Омбы губерниясының құрамынан шығып, Россия Советтік федерациясының Қазақ Социалистік Советтік Республикасына кіретін Ақмола губерниясын құрайды.

2.Жаңа құрылған Ақмола губерниясының орталығы Петропавл қаласы болып табылады».

1921 жылғы 28 сәуір күні ҚОАК төрағасы С.Меңдешевтің «Петропавл қаласының еңбекші жұртшылығына» деген Үндеу-хаты «Мир труда» газетіне басылып шықты.

Совет Одағында 1924, 1936, 1977 жылдары үш Конституция қабылданған сайын облыстардың, аудандардың әкімшілік-аумақтық бөлінісіне  айтарлықтай өзгерістер енгізіліп отыратын. 

1988-1991 жылдары, тарихта «қайта құру» деген атпен қалған өтпелі кезеңде Совет Одағында қабылданған жаңа заңдардың негізінде мемлекеттік билік: СССР халық депутаттарының сьезі, СССР Жоғарғы Советі, СССР Президенті түрінде, тиісінше  Қазақстанда да: Қазақ ССР халық депутаттарының сьезі, Қазақ ССР Жоғарғы Советі, Қазақ ССР Президенті түрінде қалыптасты.

Совет Одағының тарихында коммунистік жеке идеологияға негізелген тоталитарлық жүйенің әсерінен қоғам дамуын тежеген, халық басына неқилы ауыртпалықтар әкелген оқиғалар мен құбылыстар орын алды. Осылардың әрқайсысы мемлекеттік әкімшілік-аумақтық бөлінісіңне, тиісінше, елді мекендердің, олар иемденген жер бедері мен су көздерінің, орман-тоғайларының атауларын өзгертуге қалайша  себеп болғанын зерттеп, жаздық.

Елді  индустриаландыру (1925 ж.) және коллективтендіру (1928 ж.) науқандары тап күресі деген желеумен жаппай қуғын-сүргін, ойдан шығарылған «халық жауларымен» күрес мыңдаған адамдарды орны толмас қайғы-қасіретке салды, жазықсыз жандардың өмірін қиды. Екінші дүниежүзілік соғыста орны толмас көп шығынмен елді басқыншылардан сақтап қалған халық ерлігі тарих бетінде қалай сақталса, солтүстік өлкенің жер-су аттарында да солай таңбаланған.       

Таптық идеология, бір ғана коммунистік дүниетанымға негізделген ойлау машығына күшпен бейімделген Совет қоғамы жағдайында      Қазақстан үшін, әсіресе оның ауылшаруашылықты аймағы Солтүстік Қазақстан облысы үшін мемлекеттің сол кездегі бірінші басшысы Никита Хрущевтің кеудемсоқ саясаты көп қиындық келді. Жеделдетіп, Тың және тыңайған жерлерді игеру деген желеумен аумақтың құнарлы қыртысы аз жылда жаппай жыртылып, жел эрозиясына ұшырай бастады. «Тың науқаны» салдарынан  Солтүстік аймақтың демографиялық жағдайы мүлде ушығып, аз уақытта қазақ халқы өзінің туған Отанында азшылыққа айналды. Қазақ тілінің құрып кету қаупі төнді. Алдымен, қазақ мектептері, қазақша газеттер осы Солтүстікте жабыла бастады. Мектептер мен арнаулы оқу орындары жергілікті ұлт тілінде маман даярлай алмайтын дәрежеге жетті. Осындай сойқанның іздері күні бүгінге дейін Есілдің Қызылжар өңірінде сайрап жатыр. Кейбіреулер оны мақтан көріп, қазақ халқының көп ерліктерінің бірі ретінде реті келгенде атап өтіп, ауыз жылытса да, қой дейтін қожа жоқ.

Адамзат қоғамының даму заңдылықтарын аяққа басып, кеуде соққан менмендіктің салдарынан Советтік қоғамның өзінде жылдар бойы қалыптасқан жүйе мен үдеріске соққы берілді. Әкімшілік, саяси басқару тетіктері мүлде шатасты. Жылда бір «жаңалық енгізудің» салдары мемлекеттік құрылымның тиімділігін ақсатты. Мұны Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік-аумақтық бөлінісінің  кеңес заманыдағы өзгеру тарихынан айқын көруге болады. 

Мысалы, 1925 жылы қалалық, губерниялық сайламышты билік деңгейінде қаулы алынып, өзгертілеген, Қазақ автономиялы Советтік социалистік республикасының Орталық атқару комитеті бекіткен құжат бойынша өзгерген Қызылжар атауы Мәскеуден қолдау таппауының себебі белгісіз. Дәл сондай, 1928 жылғы 17 қаңтарда болған КазЦИК-тің екінші  сессиясында Қызылжар округі құрылды да, сол 1928 жылдың  мамыр айының 10-жұлдызында Петропавл уезі деп өзгертілгенін де  Тәуелсіздігіміздің отыз жылдық мүшелі қарсаңында еліміздің есіне тағы бір салып қойсақ, артық болмас...

Қолданылған әдебиеттер:

1. Мұқанов С. Өмір мектебі.  «Жазушы» Алматы,1970, 3 томдық.

2.   Киргизское хозяйство в Акмолинской области. Петропавловский уезд.1908 .Санк Петербург,       «Слово»1910.
3.   ООМА. 3-қор, 1-тізбе, 11863-іс.
4. Аристов Н.Н. Заметки об этническом составе тюркских племен. СПб., 1897.

Күлнәр Ахметжанова, 

Сәуле Мәлікова,

 Зарқын Тайшыбай

Abai.kz