(سولتۇستىك قازاقستانداعى ونوماستيكالىق زەرتتەۋلەر)         

«تۋعان جەردىڭ ءتۇتىنى دە ءتاتتى» دەگەندە ءتۇتىننىڭ تۋرا ماعناداعى ءدامى ەمەس، ونىڭ تۋعان جەردەن شىعىپ تۇرعانى ءتاتتى كورىنەدى ەكەن عوي. كىندىك قانىڭ تامعان جەردى ساعىنعاندىقتان، سابيلىك شاعىڭ وتكەن، بالا بولىپ ويناپ، ەس جيىپ، ەتەك جاپقان، وڭ قول-سول قولىڭدى تانىعان شاعىڭنىڭ كۋاگەرى بولعان سوڭ ءتاتتى كورىنەدى عوي. سولتۇستىك ولكەنىڭ سۇيىكتى ۇلى، جالىندى جىرشىسى بيىل تۋعانىنا 120 جىل تولىپ وتىرعان ءسابيت مۇقانوۆ اتامىزدىڭ تۋعان جەر تۋرالى تولعانىستارى، اتامەكەننىڭ ءار تاسى مەن توبەشىگى، ايناداي جارقىراعان كولدەرى مەن شوق-شوق توعايلارىنىڭ اتىن جاسىنان جاتتاپ وسكەن جەرشىل ازاماتتىڭ جازبالارى وتانسۇيگىشتىك وقۋلىعىنداي جەتەلەپ وتىرادى.

«پەتروپاۆلعا كەلە سۇراستىرسام،- دەيدى جازۋشى. - جامانشۇبار جەرىنىڭ قاي سوۆحوزعا قاراۋىن بىلەتىن ادام جوق ەكەن. ولاردى كىنالاۋعا دا بولمايدى، - گەوگرافيالىق كارتادا ونداي ات جوق. بىراق، مەن جامانشۇباردىڭ جولىن ەشكىم ايتپاي-اق تابام»، دەپ الادى دا باستاۋشى الماي-اق ءجۇرىپ كەتپەك بولادى [1].   ويشا قۇرعان جوسپارى بويىنشا تاس جولمەن جىلدامداتپاي، ساعىنىشىن باسىپ، كوكىرەك كەرە تىنىستاپ، قازاق دالاسىنىڭ وگەي ۇلدارى تۇسىنە بەرمەيتىن كوركەم كەلبەتىن تاعى تاماشالاپ قۇمارىنان شىققىسى  كەلگەن بولۋى كەرەك، ءوزى ەجەلدەن جاڭىلمايتىن جول سورابىن قاعازعا بىلايشا تۇسىرگەن: «...بىلەتىنىم، اۋىل اراسىنىڭ جولى. ەرتە كەزدە، ۇساق اۋىلداردى ارالاپ قيقاڭ-سيقاڭى كوپ بولاتىن بۇل جولمەن... پەتروپاۆل، ارحانگەلسك، بۇگىلىم (بوگوليۋبوۆكا), تالاپكەر، جەكەكول، ورتالىق، جەكەكول (بلاگوۆەششەنكا), مايبالىق. ودان ءارى جايلاۋ - جامانشۇبار». سابەڭ 1930 جىلى كەلگەندە: «مارشرۋتىم: بەسكول، نادەجەنكا، بوگوليۋبوۆ، ورنەك، التاي-مۇرات، قورجىنكول، جەكەكول، مايبالىق، ءوز اۋىلىم».  مىنە، بۇگىنگى زامانداستارىمىز كوڭىل اۋدارىپ، «ءسابيت جولى» دەپ ارنايى اتاپ، قۇجاتتاپ، حاتتاپ، تۋريستىك مارشرۋت جاسايتىن تاريحي ساپار جولى – وسىنداي-اق بولار. 

جازۋشى شىعارماسىندا جەر-سۋ اتاۋلارىن ءتۇسىندىرىپ، ەرەكشەلىگىن ەجەلگى قازاق تۇرمىسىمەن قابىستىرا بايانداپ كەتەدى: «بۇل ماڭايدا،  بۇرىن ءۇش اۋىلدىڭ قىستاۋى بولۋشى ەدى، جامانشۇبار، باتپاقكول جانە وتەي-ءداۋىش. جامانشۇباردا كول جوق، سۋدى قۇدىقتان ىشەتىن، بىراق قۇدىق سۋى تاپشى بولىپ، كەيبىر قىستا مالدارى دا، جاندارى دا قاردى ەرىتكەن سۋمەن كۇن كورەتىن. باتپاقكولدى قىستاعان مامەك پەن اڭداماسقا كولدىڭ سۋى كەيدە جەتىپ، كەي جىلدا تاپشى بولىپ، سوندىقتان، ولار دا قار ەرىتىپ كۇن كورەتىن».

قادىرلى قالامگەردىڭ قازاق تاريحىنا دا، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە، عىلىمىنا سالعان جولى ۇرپاقتار ساناسىندا  وسىلايشا جاڭعىرىپ، جارقىراپ جاتقاندىعىن كورسەتەتىن شاعىن مىسالدى كەلتىرە وتىرىپ، قىزىلجار قالاسىنىڭ ءبىر توپ زەرتتەۋشىلەرى وسى كۇندەرى «ءسابيت مۇقانوۆ شىعارمالارىنداعى توپونيمدەر» دەگەن تاقىرىپتا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جاتقانىن ايتپاقپىز. البەتتە، مۇنداي تالپىنىستار ءبىر جۇيەگە ءتۇسىپ، بۇكىل ەلىمىزدىڭ، ۇلى دالانىڭ مىڭ جىلدان بەرى جەر بەدەرى، تاۋى مەن تاسىندا، وزەنى مەن كولىندە، قامىسى مەن تومارىندا جازىلىپ قالىپ وتىرعان قاسيەتتى تاريحىنا ۇلاسادى. 

زەرتتەۋشىلەردىڭ ەسەبى بويىنشا   قازاقستاندا شامامەن 2,7-3 ملن. شاماسىندا ءارتۇرلى گەوگرافيالىق اتاۋ بار دەپ ەسەپتەلىنەدى.   حالقىمىزدىڭ وسىنداي رۋحاني قازىنا بايلىعىنا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اۋماعىنان قوسىلماق ۇلەس تە از ەمەس. سىرت كوز جەتە بىلمەگەندىكتەن، توسىن ءتۇسىنىپ، بايىبىنا بارماعاندىقتان، «ورىس ءتىلى باسىم، ورىسشا ويلاپ قالىپتانىپ قالعان» دەگەن ۇعىم تاراپ، ورتالىعىنىڭ اتاۋى پەتروپاۆل، قازاقشاسى كەمشىن دەگەن تۇسىنىك بار ەكەنى دە راس. سوعان قاراماستان، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ كۇشىمەن تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەڭ الدىمەن 13 اۋداننىڭ اتىن قازاقشالاپ، اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي، كەۋدە كەرىپ تىنىستاناتىنداي: شوقان ءۋاليحان، ماعجان جۇماباي، عابيت مۇسىرەپوۆ، جامبىل، قۇلەكەۇلى شال اقىن اتىنداعى، ودان ءارى اقجار، اققايىڭ، ەسىل، قىزىلجار، تايىنشا اۋداندارى دەپ اتادىق.

تولىپ جاتقان ەلدى مەكەندەردىڭ تاريحي اتاۋىن قالپىنا كەلتىرىپ جاتقان جايىمىز بار. جەر-سۋ اتاۋلارىن جيناقتاۋ، ولاردى رەتتەۋ، دۇرىس تاڭبالاۋ، تاريحي اتاۋلاردى قالپىنا كەلتىرۋ سياقتى توپونيميالىق، تەوريالىق جانە قولدانبالى ماسەلەلەرگە رەسپۋبليكا كولەمىندە  ۇلكەن ءمان بەرىلىپ، ءتيىستى باعدارلاما، زاڭنامالىق اكتىلەر قابىلداپ جاتقاندا، سولتۇستىكتىڭ زەرتتەۋشىلەرى بۇل ماسەلەنىڭ عىلىمي جاعىن تۇگەندەۋدەن سىرت قالعان جوق.

ارنايى قۇرىلعان زەرتتەۋشىلەر توبى  قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا قارايتىن اۋماقتىڭ جەر-سۋ، ەلدى مەكەندەر اتاۋلارى تاريحي  جانە ەتنولينگۆيستيكالىق تۇرعىدا زەرتتەۋدى قولعا الىپ وتىر. ۋاقىت جاعىنان العاندا، زەرتتەۋ دەرەكتەرى 1830-2020 جىلدار ارالىعىن قامتيدى. مونوگرافيا تۇرىندە دايىندالماق  ۇجىمدىق ەڭبەك سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى توپونيميالىق كەڭىستىگىن وسىنداي دەڭگەيدە عىلىمي-زەرتتەۋدىڭ باستاماسى، كەيىنگى بەرەكەلى ىزدەنىستەرگە جورالعى نۇسقا دەپ قابىلدانىپ وتىر. بۇل جۇمىسقا دەرەك كوزى رەتىندە وبلىس تاريحىنىڭ ءحۇىىى عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىنەن بەرى قاراي جارىق كورگەن ماتەريالدار الىنعان. 

ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە «اقمولا وبلىسىنىڭ ەستەلىك كىتاپشالارى» دەپ اتالاتىن رەسمي باسىلىمداردىڭ ءجونى بولەك. مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن، ارنايى ءبىلىمى بار قىزمەت ادامدارى جاساعان رەسمي ەسەپ-ساناق قۇجاتتارىن نەگىزگە الا وتىرىپ دايىنداعان جيناقتارداعى مالىمەتتەردى قورىتا سارالاۋدىڭ ماڭىزى زور. بۇل ارادا زەرتتەۋشىلەر توبى «اقمولا وبلىسىنىڭ ەستەلىك كىتاپشالارىنىڭ» 1887, 1913,1914,1915, 1916 جىلدارى شىققان نۇسقالارىن زەرتتەپ، كادەگە جاراتتى. بيلىك ورىندارىنىڭ جيناعان، سۇرىپتاعان ماتەريالدارى سونىڭ الدىنداعى جىلدارمەن سالىستىرىلىپ بەرىلۋى ەسەپ-ساناق دەرەكتەرىنىڭ ناقتىلىعىنا جەتەلەيدى. وسى ەڭبەكتەردەن ءسۇزىپ الىپ، دەرەكتانۋ تۇرعىسىنان ودان ءارى تەكسەرىلىپ، رەتكە كەلتىرىلىپ، قازاقشا تولىق  نۇسقاسى جاسالماق.    

قازاقشا تولىق اتاۋى: «جەرگە ورنالاستىرۋ جانە ەگىن شارۋاشىلىعى باس باسقارماسى.» اقمولا وبلىسىنداعى قازاق شارۋاشىلىعى. ءىىى ت.-پەتروپاۆل ۋەزى. 1901 جىلى جاسالىپ،  1908 جىلى قايتا تەكسەرىلگەن. سپب.-1910 جىل» [2],   دەپ اتالعان دەرەك قورىنا قوسا، ماعلۇماتتار تولىق بولۋى ءۇشىن سول كەزدەگى پەتروپاۆل ۋەزىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق بولىنىسىمەن شەكتەلىپ قالماي، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اۋماعىنىڭ قازىرگى جاعدايىن بەينەلەيتىندەي دارەجەدە، بۇرىنعى كوكشەتاۋ ۋەزىنە ءتيىستى بولعان، قازىرگى اقمولا جانە قوستاناي وبلىستارىنا قارايتىن  اۋماعىنان ءتيىستى ماعلۇماتتار الىندى. ءسويتىپ، ءوز وبلىسىمىزدىڭ قازىرگى توپونيميالىق كەڭىستىگى مۇمكىندىگىنشە تاريحي تۇردە قامتىلدى. زەرتتەۋشىلەر شارتتى تۇردە «تاريحي توپونيميكا» دەپ اتاعان دەرەكتەردىڭ تاريحي، تانىمدىق باعاسى قىمبات.

زەرتتەۋ ناتيجەلەرى وبلىستىق «سولتۇستىك قازاقستان» گازەتى بەتىندە جانە  «قىزىلجار» تەلەارناسى ارقىلى جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىلىپ، ءتيىستى پىكىر-ۇسىنىستار جيناقتالۋدا. عىلىمدىق ءارى تاربيەلىك ءمانى زور  وسىناۋ باستامالار مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا قولداۋ تاپقانى دا قۋانتادى. وبلىس ورتالىعىنداعى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ شاكىرتتەرى توپونيمكا قۇبىلىستارىن تالداعان قىزىقتى بايانداماعا ءوزىمىز كۋا بولدىق.

ەكى-ءۇش عاسىر ءوتىپ كەتكەن جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ بايىرعى قالپىن كوزگە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس. دەمەك، مۇنداي جاعدايدا الىس-جاقىندا ساقتالىپ قالعان ارحيۆ دەرەكتەرىنىڭ قۇنىنا باعا جەتپەيدى. 1918 جىلدان بەرگى وقيعالاردى وبلىستىق ارحيۆتەن تابامىز، ال، ءارى قاراي ىزدەنسەك، ومبى قالاسىنداعى تاريحي ءارحيۆتىڭ قورىندا  جاتقان كونە كومبەلەردى اقتارۋعا مۇمكىندىگىمىز بار.

ايتالىق، 1901 جىلى قاعازعا ءتۇسىپ، 1908 جىلى قايتا تۇسىرىلگەن جەر پايدالانۋ جاعدايىنىڭ تىزبەسى (بۇدان بىلاي، قىسقاشا «تاريحي توپونيميكا») سول كەزدەگى رەسەيدىڭ وتارلاۋشى اكىمشىلىگىنىڭ جاساعان كەستەسىنە سايكەس، بىرنەشە باعاندارعا ءبولىنىپ جازىلعان. الدىمەن جەر يەسىنىڭ، ياعني شاڭىراق يەسىنىڭ اتى مەن اكەسىنىڭ اتى (كەيدە «وۆ» قوسىلىپ، كەيدە قوسىلماي بەرىلگەن), ودان كەيىن قىستاۋ-مەكەنىنىڭ اتالۋى، جەردىڭ كاداسترلىك ساپاسى، كولەمى، قانداي زوناعا جاتاتىنى، اقىرعى باعاندا، قازىرگى ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى «مەكەن-جايى» دەگەندى بىلدىرەتىن بولسا كەرەك، «اۋىل كىمنىڭ اتىمەن اتالادى، رۋى نەمەسە اۋىل اقساقالى» دەگەن مالىمەت بەرىلگەن. وسىلاردىڭ ىشىنەن عىلىمي-زەرتتەۋ مۇددەسى ءۇشىن: 1) قىستاۋ-مەكەن يەسىنىڭ اتى-ءجونىن (انتروپونيم), 2) قىستاۋ-مەكەنىنىڭ اتاۋىن (ويكونيم) جانە 3) رۋىن نەمەسە اۋىل اقساقالىنىڭ اتى (ەتنونيم)  جەكە جازىلعان. 

اتالعان مالىمەتتەردى عىلىمي سۇرىپتاعان كەزىمىزدە: كىسى ەسىمدەرىنىڭ سانى  4590 بولدى، مۇنىڭ ىشىندە قايتالاپ كەلەتىندەرىنىڭ ەسەبىن جاقشا ىشىندە كورسەتىپ،  (مىسالى ەكى احمەت، ءتورت ومار، ون وسپاننان ءبىر-بىردەن عانا) تەك جالقى ەسىمدەردى عانا العاندا، بارلىعى 2544 ەسىم (انتروپونيم) بولدى; قىستاق-مەكەندەردىڭ اتاۋلارى دا سولاي جاسالدى – ساناپ شىققاندا 2255 قىستاۋ، نەمەسە شاڭىراق (تۇندىك-جەكە شارۋاشىلىق) بولسا، قايتالانىپ كەلگەندەرىن ەسەپتەمەگەندە 1356  اتاۋ (ويكونيم) ىرىكتەلدى. تىزبەنىڭ سوڭعى باعانىنداعى «رۋ-تايپا اتاۋلارى نەمەسە اۋىل اقساقالىنىڭ اتى» دەگەن 764 ەتنونيم ەسەپكە الىندى. بۇلارعا قوسا 1833 جىلدان 1917 جىلعى رەۆوليۋتسياعا دەيىن، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە، دالىرەك ايتقاندا اقمولا گۋبەرنياسى، قىزىلجار وكرۋگى، قاراعاندى وبلىسى، ەڭ اياعى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى قۇرامىنداعى اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىس تاريحىن كەڭىنەن كورسەتۋ ماقساتىمەن، رەسەي قۇرامىنداعى قازاق جانە ورىس بولىستارىنىڭ، كازاك ستانيتسالارىنىڭ،  56 اۋداننىڭ، اۋىلدىق، سەلولىق جانە پوسەلكەلىك سوۆەتتەر مەن سەلولىق وكرۋگتەردىڭ 481 اتاۋى ءتىزىلىپ، بۇگىنگە دەيىنگى جاعداي قامتىلدى.

جۇمىستىڭ تاقىرىپ اياسىنا سايكەس، تەك قانا توپونيمدەر زەرتتەلدى، ولاردىڭ جاسالۋ جولدارى، سەمانتيكاسى، اپەللياتيۆتىك قىزمەتى قاراستىرىلدى، جەكەلەگەن تيپتەرگە ءبولىندى.كىسى ەسىمدەرى مەن ەتنونيمدەر جەكە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىندىكتەن، ولار تەك قانا انتروتوپونيمدەردە كەزدەسكەن جاعدايدا عانا قارالدى. 

زەرتتەۋ تاقىرىبىنا سيمايتىندىقتان، «تاريحي توپونيميكا» تىزىمىندەگى كوپتەگەن اتاۋلاردىڭ قازىرگى جاعدايىن تولىق تەكسەرۋ كەلەشەكتىڭ ءىسى، ال قازىر  كەيبىر تۇستاردا عانا ەسكە الۋعا تۇرارلىق فاكت رەتىندە كوڭىل اۋداردىق. زەرتتەۋشىلەر توبى قولداعى انتروپونيمدەر مەن ەتنونيمدەردىڭ، باسقا دا جالقى ەسىمدەردىڭ وبلىس اۋماعىنان جيناقتالعان قورى كەلەشەكتە تالاي قىزىقتى زەرتتەۋلەرگە ارقاۋ بولارىنا سەنەدى. جوعارىدا اتالعان توپتىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جوسپارىنا سايكەس: وبلىس اۋماعىنداعى توپونيمدەردىڭ   سالا-سالا بويىنشا ەلەكتروندىق قورىن جاساۋ، عىلىمي انىقتامالىقتار مەن سوزدىكتەر ءتۇزىپ شىعارۋ، دالالىق ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرۋ تۋرالى وبلىستىق جانە كەيبىر اۋداندىق اكىمدىكتەرگە ءتيىستى ۇسىنىس دايىندالدى.

وسى تاقىرىپتى زەرتتەپ،  ەڭبەك رەتىندە قالىپتاۋ بارىسىندا وبلىسىمىزدىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسىنىڭ وزگەرۋ تاريحىنا، تيىسىنشە، ونوماستيكالىق قۇبىلىستارعا دا ەداۋىر ورىن بەرىلدى. وسى تۇرعىداعى تۇڭعىش تالپىنىس بولعاندىقتان، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل، بۇرىنعى پەتروپاۆل ۋەزىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولىپ وتىرعاندا، ەلىمىزدىڭ وتكەن تاريحىن ءبىر شولىپ قايتۋدى ارتىق كورمەدىك. سوندىقتان، حح عاسىردىڭ باسىنداعى كۇردەلى قوعامدىق-ساياسي سىلكىنىستەردىڭ سالدارىنان، زامان وزگەرىپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ بيلىگى  ورنادى. وسىدان كەيىن قازاق اۆتونوميا رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىندا اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ قالاي قۇرىلعانىنا، سول گۋبەرنيانىڭ، ودان كەيىن قاراعاندى وبلىسىنىڭ ورتالىعى بولعان پەتروپاۆل قالاسىنىڭ جانە تاۋەلسىز قازاقستان ەكونوميكاسى مەن ءوندىرىسىنىڭ، مادەنيەتى مەن عىلىمىنىڭ اسا ماڭىزدى ايماعىنداعى ءاربىر ەلدى مەكەن مەن اۋداننىڭ قالاي قالىپتاسىپ، دامىعانىن كورسەتپەككە نيەت ەتتىك. 99 جىل ىشىندەگى ءىرىلى-ۋاقتى وزگەرىستەر، ءبارى ءبىزدىڭ وتكەن تاريحىمىز بولعاندىقتان، ارقايسىنىڭ سەبەبى مەن سالدارى ناقتى قۇجات تۇرىندە كورسەتىلدى.

جەر-سۋ اتاۋلارىنا زەر سالا قاراعان ادام، سول اتاۋلاردىڭ استارىنداعى عاجايىپ سىرلاردى تانىپ، قايران قالار ەدى. ءاربىر حالىقتىڭ ساناسىندا بۇل اتاۋلار عاسىرلار قويناۋىنداعى قازىنا رەتىندە باعالانادى. قازاق حالقى ەجەلدەن ەلدى مەكەندەردىڭ، جەر، سۋ، وزەن، كول اتاۋلارىنىڭ ءمان-ماعىناسىنا، تاريحىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن. ءار ءداۋىردىڭ ەسكەرتكىشى رەتىندە حالىق تاريحىنىڭ، ۇعىم-نانىمنىڭ دەرەگى سانالىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىسىپ وتىراتىن تاريحي جادىگەرلەردى قۇرمەتتەپ، ايالاپ ساقتاي ءبىلۋ – ازاماتتىق  بورىش بولۋعا ءتيىس. وسى ماقساتتا، وبلىس توپونيميكاسىنىڭ وسىدان 100-200 جىلعى جاعدايىن قاراپ وتىرساڭىز، جۇرەك تەبىرەنەدى. اتا-بابامىزدىڭ اسىل مۇراسىنداي نەتۇرلى عاجايىپتار دەۋگە تۇرارلىق اسەم دە تاپقىر اتاۋلار، قازاق تاريحىنان، ەتنوگرافياسى مەن مادەنيەتىنەن حابار بەرەتىن زەردەي كوركەم ەسىمدەردىڭ جوعالىپ كەتكەنى وبال-اق. زەرتتەۋشىلەر وسى وكىنىشىن بىلدىرە وتىرىپ، سول تاريحي اتاۋلاردى قالپىنا كەلتىرۋ جونىندەگى ۇسىنىستارىن ورتاعا سالعان. 

سولتۇستىك ولكەدە جەر-سۋ اتتارىنىڭ ورىنسىز وزگەرۋى، شامامەن وسىدان 230-250 جىل بۇرىن باستالعان بولاتىن. ايتالىق، وتارلانعان  ەلدى مەكەندەردىڭ قازاقشا اتاۋلارىن ورىسشامەن ايىرباستاۋ تۋرالى اسكەري گۋبەرناتور گ. مەنشيكوۆتىڭ بۇيرىعى 1774 جىلعى 1 قاڭتاردان ورىندالا باستادى. اكىمشىلىكتىڭ زورلىق كۇشىمەن وزگەرگەن العاشقى اتاۋلار، مىسالى، مىنالار ەكەنىن ەسكە سالايىق:

ومبى ۋەزىندەگى اتقى-مونتىك-سارى قاراۋىل بولىسىنىڭ اتاۋى نيكولاەۆ بولىسى، پەتروپاۆل ۋەزىندەگى ماتاقاي-سىبان-كەرەي بولىسىنىڭ اتاۋى پرەسنوگوركوۆسكايا بولىپ وزگەرتىلدى [3, 4-6پپ]. بۇل اتاۋلار كۇنى بۇگىنگە دەيىن وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ەسكەرتكىشىندەي ساقتالىپ قالدى. بۇل ءۇردىس توقتالماي، جالعاسا بەردى.

مىسالى، 1830 جىلعى گەوگرافيالىق كارتانىڭ بەتىندەگى كولدەر مەن ەلدى مەكەندەر اتتارىنىڭ جاپپاي ورىسشالانۋى دا كوپ نارسەدەن حابار بەرگەندەي. 1832 جىلى ومبى وبلىسىنىڭ ايماعىن اسكەري-توپوگرافيالىق كارتاعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن پودپولكوۆنيك بۋتكوۆسكيدىڭ باسشىلىعىمەن ارنايى ەكسپەديتسيا قۇرىلدى. ەكسپەديتسيانىڭ 1833 جىلى دايىنداعان ەسەپ-ساناق سيپاتتاماسىندا كوكشەتاۋ وكرۋگىندە (قازىرگى سقو ايماعىن دا قامتيدى –اۆت.) تۇراتىن حالىقتىڭ اكىمشىلىك بولىستارعا بولىنگەندەگى جاعدايى كورسەتىلدى [4,101 ب.].  

پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتى اۋماقتىق جانە ساياسي-الەۋمەتتىك بىرلىگى تۇتاس، ىنتىماقتاسا ۇيىپ وتىرعان  قازاق رۋلارىن بولشەكتەپ، ءاربىر اكىمشىلىك بولىسكە تاراتىپ جىبەرۋگە باعىتتالعانى وسى قۇجاتتان كورىنىپ تۇر. جوعارىداعى كەستەدە ءبىر رۋدىڭ ادامدارى ءارتۇرلى بولىستاردا قايتالانىپ كەلە بەرۋىنىڭ ءمانىسىن ساناق جۇرگىزۋشىلەر ءوز الىنشە تۇسىندىرگەن: «قازاق رۋلارىنىڭ ۇساق توپتارعا ءبولىنىپ، ارالاسىپ كەتۋى وكرۋگتىك پريكاز قۇرۋ، اكىمشىلىك بولىستارعا ءبولۋ سالدارىنان. وسىلايشا، تاريحي  رۋلاردىڭ بۇرىنعى اتاۋلارى ءوز ءمانىن جويدى» [4, 103 ب.].   بۇل ايتىلعاندار 1822 جىلعى رەفورمانىڭ ناتيجەلەرىنە قاتىستى مالىمەتتەر جانە كەيىن وبلىس، اۋدان، سوۆحوز قۇرۋ كەزىندە مۇلدە اسقىنىپ، تۇتاس قازاقتى تاس-تالقان ەتىپ بىتىراتىپ، شاشىپ جىبەردى. ءبىر رۋدىڭ، ءبىر اتانىڭ ۇرپاقتارى ءبىرىن-ءبىرى تانىماي، سۋىسىپ كەتۋىنىڭ تامىرى وسىنداي تاريحي قۇبىلىستا جاتىر. 

راس، قازاق جەرلەرىنىڭ رەسەيمەن ىرگەلەسە ەكەنى، ەكى مەملەكەتتىڭ حالىقتارى توسەكتە باسى، توسكەيدە مالى قوسىلىپ، كوپ ۋاقىت ارالاسىپ كەلگەن. ءتىپتى، ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن رەسەيدىڭ جاريالانىپ، تاراعان گەوگرافيالىق كارتالارىندا «ەسىل شەبى» نەمەسە «اششى كولدەر شەبى» دەپ اتالىپ كەلگەن بولىكتەن وڭتۇستىككە قاراي «قازاقتاردىڭ جەرى» ەكەنى تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنەدى. 1752 جىلى رەسەيدىڭ وڭتۇستىك  شەكاراسىن قازاقتاردان  قاۋىپسىز ەتۋ ماقساتىندا ەرتىستەن باعلانعا دەيىن تىزبەكتەلە تارتىلعان قورعانىس بەكىنىستەرىنىڭ ءبىرى – پەتروپاۆل بەكىنىسى بولۋىنا بايلانىستى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىنىڭ اكىمشىلىك-ساياسي، ەكونوميكالىق ورتالىعىنا اينالدى.

سودان بەرى سولتۇستىك قازاقستاننىڭ اكىمشىلىك باعىنىشتىلىعى، قوعامدىق-ساياسي احۋال وزگەرگەن سايىن، مەنشىك يەسىنىڭ ۇرپاقتارى جاڭارعان سايىن جەر-سۋ اتاۋلارى توقتاۋسىز وزگەرىپ وتىرعانى جانە بۇل وزگەرىستەردىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق  زەردەسىنە قيانات ەكەندىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بۇل ارادا، اتا-بابالارىمىزدىڭ ۇلى دالاسىن باسا-كوكتەپ، كۇشپەن يەلەنگەندەر تۋرالى اڭگىمە، ءوز الدىنا. ءاربىر كەلىمسەك وزىمەن بىرگە ءتىلىن، ءدىنىن، سالتى مەن ساناسىنداعى جەر-سۋ اتاۋلارىن الا كەلىپ، ورنىعا بەرگەن. 

مىسالى، قازىرگى جەر-سۋ اۋماعىمىز اۋەلدە  1803 جىلى رەسەيدە قۇرىلعان ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا قارادى. ءسىبىردىڭ باس گۋبەرناتورى بولىپ 1819 جىلى  م.م. سپەرانسكي تاعايىندالدى. رەسەيدىڭ وسىناۋ كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرىن ەسكە الىپ وتىرعانىمىز، قازاق دالاسىندا حاندىق بيلىكتى جويىپ، «ءسىبىر قازاقتارىنىڭ جارعىسى» دەپ اتالاتىن قۇجات نەگىزىندە مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ جاڭا ءتۇرىن ەنگىزگەن وسى گۋبەرناتور بولاتىن. ول 1821 جىلى كەتىپ بولدى. سول جىلى ابىلايۇلى ءۋالي حان قايتىس بولدى.  حاندىق بيلىك ايعانىمدا قالدى، ءتىپتى ول شىڭعىسۇلى تورتاي سۇلتانعا تۇرمىسقا شىقسا دا، رەسەي پاتشاسى ونىڭ قولىنداعى بيلىكتى العان جوق. 

1822 جىلى  ءسىبىر ەكىگە ءبولىندى دە، قازاقستاننىڭ سولتۇستىگى باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورلىعىنا قارادى.  اتالعان اكىمشىلىك ءبولىنىس توبىل جانە توم گۋبەرنيالارى مەن ومبى وبلىسىن قامتىدى. اكىمشىلىك مەكەمەلەر توبىل قالاسىندا بولسا دا، وسىنىڭ ىشىندە ورتا ءجۇزدىڭ قازاقتارىنىڭ بيلىگى ومبى وبلىسىندا قالدى. بۇل وبلىس ىشتەي ومبى، پەتروپاۆل، سەمەي جانە وسكەمەن وكرۋگتەرى بولىپ جىكتەلدى..

وسىلايشا، قازاقتاردى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىنەن ءبىرجولا ايىرىپ، ناعىز وتارلاۋعا كىرىسكەن پاتشا ۇكىمەتى بيلىك جۇيەسىن وزگەرتتى.  ءبىزدىڭ وبلىستىڭ اۋماعىنا، ءيا سونىمەن قاتار كوكشەتاۋ اتىرابىنا ەل اۋزىندا قازاق-ورىس دەپ اتالعان كوزاكتاردىڭ (نەگىزى شىن اتاۋى «كوزاك» بولعان، «كازاك» دەگەننىڭ قايدان شىققانىنا نازار اۋدارعان جان بار ما؟-اۆت.) ارنايى جىبەرىلىپ، قونىستانۋى 1826 جىلدان باستالادى.

1875 جىلعى مالىمەت بويىنشا قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا قارايتىن اۋماقتاعى بولىستىق بولىنىستەردىڭ اتاۋلارى تۇگەلدەي وزگەرتىلدى. بۇل وزگەرتۋلەرگە نەگىز بولعان سەبەپ، قازاق رۋلارى مەن اتالارىنىڭ ەسىمدەرى بولىس اتاۋىندا  ايقىن كورىنبەي، ۇمىتىلسىن دەگەن ماقسات ەكەنى تانىلىپ-اق تۇر. ەندى وسى وزگەرىستەرىمەن قاعازعا 1889 جىلى تۇسكەن «ۆەدوموست و چيسلە كيرگيزسكيح ۆولوستەي، اۋلوۆ ي كيبيتوك ۆ اكمولينسكوي وبلاستي (نا ترەحلەتيە 1887-89 گگ.) دەگەن قۇجاتتا كىسى قىزىعارلىق قۇندى دەرەكتەر بارشىلىق. 

قازاقستانعا سىرتتان اۋىپ كەلگەندەر تۋرالى ارنايى زەرتتەۋ ەڭبەگىن جازعاندار، مىسالى، 1891 جىلى رەسەيدىڭ ەۋروپا جاعىندا قاتتى قۋاڭشىلىق بولىپ، ورال تاۋلارى ىرگەسىندەگى، باتىس سىبىردەگى اش-ارىقتار قازاقستانعا جاپپاي اعىلعانىن، جول ۇستىندە قىس ەرتە ءتۇسىپ، كەزدەسەكەن كوزاك ستانيتسالارى مەن ورىس پوسەلكەلەرىنە بەي-بەرەكەت قىستاپ قالعانىن جازادى. بوسقىنداردىڭ ايانىشتى ءحالىن ەسكەرگەن ۇكىمەت تارپىنان ولارعا كومەك كورسەتىلىپ، «بوس جەرلەرگە» ورنالاسۋعا رۇقسات ەتىلگەن.

ءسىبىر تەمىرجولى تۋرالى  1893 جىلعى 4 ناۋرىزدا پاتشا بەكىتكەن ەرەجەگە سايكەس، بۇرىنعى قونىسىن تاستاپ، اۋا كوشكەندەرگە تەمىرجول جەلىسى بويىنا ورنىعۋعا رۇقسات ەتىلگەن. ول زامانداعى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ بەينەسى قالاي وزگەرگەنى دە ءوزگەشە ءبىر اڭگىمە.

بۇرىنعى پەتروپاۆل ۋەزى ەجەلدەن اقمولا وبلىسىنىڭ قۇرامىندا بولعانى ءمالىم. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قازىرگى شەگى تۇتاسىمەن پەتروپاۆل ۋەزىن جانە كوكشەتاۋ،  ومبى ۋەزدەرىنىڭ ءبىراز ايماعىن قامتيدى. سوندىقتان، زەرتتەۋشىلەر ولكە توپونيميكاسى تۋرالى ءسوز بولعاندا، جەر اۋماعىن قازىرگى وبلىس شەگىنەن كەڭىرەك قامتۋعا تۋرا كەلەتىنىن ەسكەرتكەنى دۇرىس بولعان.

جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا قازاقتار باستان كەشىرگەن تاريحي وقيعالار مەن قوعامدىق قۇبىلىستاردىڭ سولتۇستىك ولكەنىڭ بەينەسىنە تۇسىرگەن بەدەرلەرى ناقتى مىسالدارمەن دايەكتەلگەن.

1919 جىلعى   27 تامىزدا ءسىبىر توڭكەرىس كوميتەتى، قىسقاشا سيبرەۆكوم قۇرىلدى. ورتالىعى  پەتروپاۆل بولعان اقمولا جانە ورتالىعى سەمەي بولعان سەمەي گۋبەرنيالارىنا دا  ءسىبىر رەۆكومىنىڭ بيلىگى ءجۇردى. تيىسىنشە، 1919 جىلعى 23 قاراشادا پەتروپاۆل ۋەزدىك رەۆكومى، ال، 8 جەلتوقساندا اقمولا جانە سەمەي ۋەزدىك رەۆكومدارى قۇرىلدى. 

1921 جىلعى 21 ءساۋىر كۇنى پەتروپاۆل قالاسىنداعى لۋناچارسكي اتىنداعى تەاتردىڭ ۇيىندە پەتروپاۆل قالا-ۋەزدىك ءىى پارتيا كونفەرەنتسياسى بولدى. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە پەتروپاۆل ۋەزىنىڭ رەسەي مەملەكەتىنەن ءبولىنىپ، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن كۇنىن ول ءدال وسى 1921 جىلعى 21 ءساۋىر دەپ سالتاناتتى تۇردە اتاپ وتۋگە بولادى. ءتىپتى، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قۇرامىنا  پەتروپاۆل قالاسىنىڭ، وبلىس ايماعىنىڭ، قازىرگى اقمولا جانە قاراعاندى وبلىستارىنىڭ كىرگەن كۇنى وسى. وعان 2020 جىلى 99 جىل تولادى.

پارتيا كونفەرەنتسياسىن ورىنبورداعى قازاق وبلىستىق پارتيا كوميتەتى اتىنان قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، قازىرگىشە رەسپۋبليكانىڭ   ۆيتسە-پرەزيدەنتى سماعۇل سادۋاقاسوۆ قۇتتىقتادى. سول مىنبەدەن «قازاق رەسپۋبليكاسى جانە قازاقتار اراسىنداعى جۇمىس تۋرالى» بايانداما جاسادى. جاڭا قۇرىلعان گۋبەرنياداعى بۇكىل اكىمشىلىك بيلىك ءابدىراحمان ايتيەۆ باسقارعان گۋبەرنيالىق توڭكەرىس كوميتەتىنە (گۋبرەۆكوم) بەرىلدى.  1921 جىلى 26 ساۋىردە پەتروپاۆلدا شىعاتىن «مير ترۋدا» گازەتىندە قازتسيك توتەنشە وكىلەتتى كوميسسياسى مەن بۇكىلقازاقتىق كەڭەستەردىڭ ءبىرىنشى سەزىنىڭ قاۋلىلارى جانە ءسىبىر رەۆكومىمەن كەلىسىم-شارت جارىق كوردى. بۇل قۇجات بويىنشا:

1.«پەتروپاۆل، كوكشەتاۋ، اقمولا جانە اتباسار ۋەزدەرى ومبى گۋبەرنياسىنىڭ قۇرامىنان شىعىپ، روسسيا سوۆەتتىك فەدەراتسياسىنىڭ قازاق سوتسياليستىك سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىنا كىرەتىن اقمولا گۋبەرنياسىن قۇرايدى.

2.جاڭا قۇرىلعان اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ ورتالىعى پەتروپاۆل قالاسى بولىپ تابىلادى».

1921 جىلعى 28 ءساۋىر كۇنى قواك توراعاسى س.مەڭدەشەۆتىڭ «پەتروپاۆل قالاسىنىڭ ەڭبەكشى جۇرتشىلىعىنا» دەگەن ۇندەۋ-حاتى «مير ترۋدا» گازەتىنە باسىلىپ شىقتى.

سوۆەت وداعىندا 1924, 1936, 1977 جىلدارى ءۇش كونستيتۋتسيا قابىلدانعان سايىن وبلىستاردىڭ، اۋدانداردىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق بولىنىسىنە  ايتارلىقتاي وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ وتىراتىن. 

1988-1991 جىلدارى، تاريحتا «قايتا قۇرۋ» دەگەن اتپەن قالعان وتپەلى كەزەڭدە سوۆەت وداعىندا قابىلدانعان جاڭا زاڭداردىڭ نەگىزىندە مەملەكەتتىك بيلىك: سسسر حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ سەزى، سسسر جوعارعى سوۆەتى، سسسر پرەزيدەنتى تۇرىندە، تيىسىنشە  قازاقستاندا دا: قازاق سسر حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ سەزى، قازاق سسر جوعارعى سوۆەتى، قازاق سسر پرەزيدەنتى تۇرىندە قالىپتاستى.

سوۆەت وداعىنىڭ تاريحىندا كوممۋنيستىك جەكە يدەولوگياعا نەگىزەلگەن توتاليتارلىق جۇيەنىڭ اسەرىنەن قوعام دامۋىن تەجەگەن، حالىق باسىنا نەقيلى اۋىرتپالىقتار اكەلگەن وقيعالار مەن قۇبىلىستار ورىن الدى. وسىلاردىڭ ارقايسىسى مەملەكەتتىك اكىمشىلىك-اۋماقتىق بولىنىسىڭنە، تيىسىنشە، ەلدى مەكەندەردىڭ، ولار يەمدەنگەن جەر بەدەرى مەن سۋ كوزدەرىنىڭ، ورمان-توعايلارىنىڭ اتاۋلارىن وزگەرتۋگە قالايشا  سەبەپ بولعانىن زەرتتەپ، جازدىق.

ەلدى  يندۋستريالاندىرۋ (1925 ج.) جانە كوللەكتيۆتەندىرۋ (1928 ج.) ناۋقاندارى تاپ كۇرەسى دەگەن جەلەۋمەن جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن، ويدان شىعارىلعان «حالىق جاۋلارىمەن» كۇرەس مىڭداعان ادامداردى ورنى تولماس قايعى-قاسىرەتكە سالدى، جازىقسىز جانداردىڭ ءومىرىن قيدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ورنى تولماس كوپ شىعىنمەن ەلدى باسقىنشىلاردان ساقتاپ قالعان حالىق ەرلىگى تاريح بەتىندە قالاي ساقتالسا، سولتۇستىك ولكەنىڭ جەر-سۋ اتتارىندا دا سولاي تاڭبالانعان.       

تاپتىق يدەولوگيا، ءبىر عانا كوممۋنيستىك دۇنيەتانىمعا نەگىزدەلگەن ويلاۋ ماشىعىنا كۇشپەن بەيىمدەلگەن سوۆەت قوعامى جاعدايىندا      قازاقستان ءۇشىن، اسىرەسە ونىڭ اۋىلشارۋاشىلىقتى ايماعى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى ءۇشىن مەملەكەتتىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى باسشىسى نيكيتا حرۋششەۆتىڭ كەۋدەمسوق ساياساتى كوپ قيىندىق كەلدى. جەدەلدەتىپ، تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ دەگەن جەلەۋمەن اۋماقتىڭ قۇنارلى قىرتىسى از جىلدا جاپپاي جىرتىلىپ، جەل ەروزياسىنا ۇشىراي باستادى. «تىڭ ناۋقانى» سالدارىنان  سولتۇستىك ايماقتىڭ دەموگرافيالىق جاعدايى مۇلدە ۋشىعىپ، از ۋاقىتتا قازاق حالقى ءوزىنىڭ تۋعان وتانىندا ازشىلىققا اينالدى. قازاق ءتىلىنىڭ قۇرىپ كەتۋ قاۋپى ءتوندى. الدىمەن، قازاق مەكتەپتەرى، قازاقشا گازەتتەر وسى سولتۇستىكتە جابىلا باستادى. مەكتەپتەر مەن ارناۋلى وقۋ ورىندارى جەرگىلىكتى ۇلت تىلىندە مامان دايارلاي المايتىن دارەجەگە جەتتى. وسىنداي سويقاننىڭ ىزدەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىلدىڭ قىزىلجار وڭىرىندە سايراپ جاتىر. كەيبىرەۋلەر ونى ماقتان كورىپ، قازاق حالقىنىڭ كوپ ەرلىكتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە رەتى كەلگەندە اتاپ ءوتىپ، اۋىز جىلىتسا دا، قوي دەيتىن قوجا جوق.

ادامزات قوعامىنىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىن اياققا باسىپ، كەۋدە سوققان مەنمەندىكتىڭ سالدارىنان سوۆەتتىك قوعامنىڭ وزىندە جىلدار بويى قالىپتاسقان جۇيە مەن ۇدەرىسكە سوققى بەرىلدى. اكىمشىلىك، ساياسي باسقارۋ تەتىكتەرى مۇلدە شاتاستى. جىلدا ءبىر «جاڭالىق ەنگىزۋدىڭ» سالدارى مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ تيىمدىلىگىن اقساتتى. مۇنى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسىنىڭ  كەڭەس زامانىداعى وزگەرۋ تاريحىنان ايقىن كورۋگە بولادى. 

مىسالى، 1925 جىلى قالالىق، گۋبەرنيالىق سايلامىشتى بيلىك دەڭگەيىندە قاۋلى الىنىپ، وزگەرتىلەگەن، قازاق اۆتونوميالى سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى بەكىتكەن قۇجات بويىنشا وزگەرگەن قىزىلجار اتاۋى ماسكەۋدەن قولداۋ تاپپاۋىنىڭ سەبەبى بەلگىسىز. ءدال سونداي، 1928 جىلعى 17 قاڭتاردا بولعان كازتسيك-ءتىڭ ەكىنشى  سەسسياسىندا قىزىلجار وكرۋگى قۇرىلدى دا، سول 1928 جىلدىڭ  مامىر ايىنىڭ 10-جۇلدىزىندا پەتروپاۆل ۋەزى دەپ وزگەرتىلگەنىن دە  تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ وتىز جىلدىق مۇشەلى قارساڭىندا ەلىمىزدىڭ ەسىنە تاعى ءبىر سالىپ قويساق، ارتىق بولماس...

قولدانىلعان ادەبيەتتەر:

1. مۇقانوۆ س. ءومىر مەكتەبى.  «جازۋشى» الماتى،1970, 3 تومدىق.

2.   كيرگيزسكوە حوزيايستۆو ۆ اكمولينسكوي وبلاستي. پەتروپاۆلوۆسكي ۋەزد.1908 .سانك پەتەربۋرگ،       «سلوۆو»1910.
3.   ووما. 3-قور، 1-تىزبە، 11863-ءىس.
4. اريستوۆ ن.ن. زامەتكي وب ەتنيچەسكوم سوستاۆە تيۋركسكيح پلەمەن. سپب.، 1897.

كۇلنار احمەتجانوۆا, 

ساۋلە مالىكوۆا،

 زارقىن تايشىباي

Abai.kz