Кеше

Беріден ғана бастайық. Бізге мектепте И мен У таңбасы әрі дауыстыны, әрі әрі дауыссызды таңбалап, дауыстының жанында тұрса – дауыссыз болады, ал дауыссыздың жанында келсе - дауысты болады деп оқытты. 

-Неге? Неге біресе дауысты, біресе дауыссыз? - деп сұрақ қоятын едім. Ұстазымыз, мектеп директоры, Әбілда Ахметов ағай жауап орнына «Солай жазылады», - деп көзілдірігін жәйлап көтеруші еді. Содан үнсіз қалатынбыз. Бізге көп жаттығу жазғызатын, буынға бөліп талдатып кі –йім, о – құу деп айтуымызды талап етер еді.   

Кейін филология факультетіне оқуға түскенде, профессор С. Мырзабеков ағайдан дәріс тыңдадық. У мен И-дың неге екі түрлі қызмет атқарып жүргенін ұқтық. Сөйтсек, оның құрамында дауысты Ұ мен Ү, Ы мен І дыбыстары қосамжарланып жүр екен. Профессор біздің дұрыс сөйлей алмайтынымызды, В. Радлов айтқан әуезді тілдің құрып бара жатқанын айтып налитын. Кейін шәкірті С. Ақымбекке Вильгельм Радловты зерттеуді табыстады да. Неге Радлов дейсіз бе? Өйткені Радлов қазақ тілінің табиғатын терең таныған. 16 тілді (оның ішінде  араб тілі, парсы тілі, түрік тілі, татар тілі, моңғол, манчжур, қытай тілі бар) терең меңгерген Радлов (жаны жәннәтта болсын): Мен білетін тілдердің ішіндегі ең сұлу да әдемі, әуезді тілдер үшеу – ағылшын, қазақ және орыс тілдері деген екен. Байқайсыз ба, қазақ тілі екінші тұр. Әрі  қазақ тіліндегі У мен И-ды бөлек жазып шығу үшін дайын тұрған жұмысын (“Түркі тайпалары халық әдебиетінің үлгілері” 3-том) біраз уақытқа шегерген (Бұл туралы Қ. Қалыбаева жеке мақала жазды). 

И мен У-ға дауысты дыбыстарды қосып жазуды енгізген Кеңестік саясат еді. 1938 ж. 2 қаңтарда  “Қазақ тілінің орфографиясын өзгерту” туралы арнайы қаулы қабылданды. uv (ұy), уv (үу) қосар әріп u таңбасымен ауыстырылды: uvagьt-uаgьt, uvьq-uьq, yvәdе-yәdе, kеlуv-kеlu, quvus-quьs. Сонымен бірге ьj (ый), ij (ій) қосар дыбыстарының орнына бір ғана і  таңбасы алынды. Тек тый, сый сөздерінде бұрынғы емле сақталатыны туралы ескерту болды (Академик Н.Сауранбаевтың еңбектері. І -том. Алматы, 2000, -400 б.).  

Назар аударыңыз, бұл 1938 жылы болған-ды.

Кейін кеңестік жылымық уағы келді, ауыздағы «кісен» кеңіді. И мен У табиғатын тану үлкен ғылыми зерделеуді талап етті. Қазақ ғалымдары осы сала бойынша еңбек етті. Профессор С. Мырзабеков (Қазіргі қазақ тілі. Фонетика), профессор Ә. Жүнісбек (Гласные казахского языка.1972.) осы мәселені 70-жылдардан (мүмкін одан да бұрын) бастап зерттеді, зерделеді, таныды, танытты. Әсіресе, Әлімхан ағай Жүнісбек бүкіл ғұмырын дыбыстардың үндестік заңының табиғатын ашуға арнады. Жазды, ғылыми тұжырым жасады, нәтижелі болды. Әлемдік түркітанушылар мойындады. 

Ал бұл кезеңде бүкіл мектеп өздері біліп-білмей, түсініп-түсінбей Қазақ баласын 1938 жылғы өзгеріс бойынша оқытып, тілдің әуезді қалпынан айыруға, барынша «қызмет» етіп жатты. Ауызша дұрыс сөйлеуге еш көңіл бөлінбеді. Қалай жазылса, солай оқу күнделікті дағдыға айналды. Біз дағдыланып шықтық. Дағдыланып алдық.  

1938 жылдан кейінгі ҰРПАҚ сол тәртіппен оқып шықты, оқып жатыр. 

Бүгін

2017 жылы Елбасының атақты    «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласы жарияланды. Рухани жаңғыру жылдары басталды. Қуандық. Латын әліпбиіне көшу туралы әңгіме де қайта жанданды. Түсіндік, себебін ұқтық. Латын әліпбиіне көшу қажеттігі күн тәртібіне қойылды. Заңды шешімін тапты. 

Енді 38 жылғы енгізілген Ережеден қазақ тілін арашалаудың нақты мүмкіндігі туған еді. 

Ұ мен Ү, Ы мен І дауыстыларын И мен У дауыссыздарының ішіне қосып, «даралаудан» арылтып, дауыстыларды өздерінің заңды орнына қайтаруға тарихи мүмкіндік туды. Бұл тарихи шешім болуы тиіс. 

Алайда қазір дағды сіңген кей ағаларымыз, осы тарихи деректі қабылдай алмай жатыр. Тарихи санаға, тәуелсіз ЕЛдік санаға қайтуға бәлки, батылымыз жетпей жатыр ма?  

Біз  тәуелсіз елміз. Енді санамызды тәуелсіз ету үшін туған тілдің өзіндік төл заңдылығын қалпына келтіріп, тілдің ішкі заңдылықтарын қалпына келтіру қажет.  

Ия, қалыптасқан дағдыдан бірден бас тарту оңай болмайды. Үйреніп қалдық. Бірақ үйреніп қалдық деп құлдық санамен өмір сүре алмаймыз.  Анық. 

А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты ғалымдары ұжым боп «Латын графикасы негізіндегі қазақ әліпбиі: тарихы, тағылымы және болашағы» (Алматы: Арыс, 2007. 410б. 233-237бб.), «Жаңа ұлттық әліпби негізінде қазақ жазуын реформалау» (Алматы, 2016 ж. 395 б.) атты екі үлкен монографиялық зерттеу шығарды. Бірге жазды!  Оқыдық. Екі еңбекте де У мен И дыбыстары дауыссыз дыбыс ретінде танылған. Сендік. У мен И кешегі кеңестік кезеңдегідей бірде дауысты, бірде дауыссыз болмайды, өз орнына ғылыми тұрғыдан орнықты, салыстырылды, салғастырылды, зерттелді, зерделенді деп сендік. Оның құрамына «күштеп қосылған» Ұ, Ү, Ы, І дауыстылары өз орнына қайта орнығады деп сендік. 

Ендігі дау не үшін? Кім үшін? Оңға, дұрысқа көшу үшін, «менді» ҰЛТТЫҚ МҮДДЕГЕ, ТІЛДІҢ ІШКІ ЗАҢДЫЛЫҒЫ алдында тізе бүктірейік. 

Жолы – бар. У мен И дауыссыз дыбыстарын ДАУЫССЫЗ ТАҢБАМЕН белгілеу. Болды. 

Қорытындыны, ертеңгі тілдің болашағы үшін шешімді, Ұлттық комиссия, Үкімет, депутаттар, сосын Президент шешімі шығарады.    

Сенейік. ҮМІТ зор. 

Анар Салқынбай 

Әл Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры, филология ғылымдарының докторы.

Abai.kz