Keshe

Beriden ghana bastayyq. Bizge mektepte Y men U tanbasy әri dauystyny, әri әri dauyssyzdy tanbalap, dauystynyng janynda túrsa – dauyssyz bolady, al dauyssyzdyng janynda kelse - dauysty bolady dep oqytty. 

-Nege? Nege birese dauysty, birese dauyssyz? - dep súraq qoyatyn edim. Ústazymyz, mektep diyrektory, Ábilda Ahmetov aghay jauap ornyna «Solay jazylady», - dep kózildirigin jәilap kóterushi edi. Sodan ýnsiz qalatynbyz. Bizge kóp jattyghu jazghyzatyn, buyngha bólip taldatyp ki –yim, o – qúu dep aituymyzdy talap eter edi.   

Keyin filologiya fakulitetine oqugha týskende, professor S. Myrzabekov aghaydan dәris tyndadyq. U men IY-dyng nege eki týrli qyzmet atqaryp jýrgenin úqtyq. Sóitsek, onyng qúramynda dauysty Ú men Ý, Y men I dybystary qosamjarlanyp jýr eken. Professor bizding dúrys sóiley almaytynymyzdy, V. Radlov aitqan әuezdi tilding qúryp bara jatqanyn aityp nalityn. Keyin shәkirti S. Aqymbekke Viligelim Radlovty zertteudi tabystady da. Nege Radlov deysiz be? Óitkeni Radlov qazaq tilining tabighatyn tereng tanyghan. 16 tildi (onyng ishinde  arab tili, parsy tili, týrik tili, tatar tili, monghol, manchjur, qytay tili bar) tereng mengergen Radlov (jany jәnnәtta bolsyn): Men biletin tilderding ishindegi eng súlu da әdemi, әuezdi tilder ýsheu – aghylshyn, qazaq jәne orys tilderi degen eken. Bayqaysyz ba, qazaq tili ekinshi túr. Ári  qazaq tilindegi U men IY-dy bólek jazyp shyghu ýshin dayyn túrghan júmysyn (“Týrki taypalary halyq әdebiyetining ýlgileri” 3-tom) biraz uaqytqa shegergen (Búl turaly Q. Qalybaeva jeke maqala jazdy). 

Y men U-gha dauysty dybystardy qosyp jazudy engizgen Kenestik sayasat edi. 1938 j. 2 qantarda  “Qazaq tilining orfografiyasyn ózgertu” turaly arnayy qauly qabyldandy. uv (úy), uv (ýu) qosar әrip u tanbasymen auystyryldy: uvagit-uagit, uviq-uiq, yvәde-yәde, keluv-kelu, quvus-quis. Sonymen birge ij (yi), ij (iy) qosar dybystarynyng ornyna bir ghana i  tanbasy alyndy. Tek tyi, syi sózderinde búrynghy emle saqtalatyny turaly eskertu boldy (Akademik N.Sauranbaevtyng enbekteri. I -tom. Almaty, 2000, -400 b.).  

Nazar audarynyz, búl 1938 jyly bolghan-dy.

Keyin kenestik jylymyq uaghy keldi, auyzdaghy «kisen» kenidi. Y men U tabighatyn tanu ýlken ghylymy zerdeleudi talap etti. Qazaq ghalymdary osy sala boyynsha enbek etti. Professor S. Myrzabekov (Qazirgi qazaq tili. Fonetika), professor Á. Jýnisbek (Glasnye kazahskogo yazyka.1972.) osy mәseleni 70-jyldardan (mýmkin odan da búryn) bastap zerttedi, zerdeledi, tanydy, tanytty. Ásirese, Álimhan aghay Jýnisbek býkil ghúmyryn dybystardyng ýndestik zanynyng tabighatyn ashugha arnady. Jazdy, ghylymy tújyrym jasady, nәtiyjeli boldy. Álemdik týrkitanushylar moyyndady. 

Al búl kezende býkil mektep ózderi bilip-bilmey, týsinip-týsinbey Qazaq balasyn 1938 jylghy ózgeris boyynsha oqytyp, tilding әuezdi qalpynan aiyrugha, barynsha «qyzmet» etip jatty. Auyzsha dúrys sóileuge esh kónil bólinbedi. Qalay jazylsa, solay oqu kýndelikti daghdygha ainaldy. Biz daghdylanyp shyqtyq. Daghdylanyp aldyq.  

1938 jyldan keyingi ÚRPAQ sol tәrtippen oqyp shyqty, oqyp jatyr. 

Býgin

2017 jyly Elbasynyng ataqty    «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty maqalasy jariyalandy. Ruhany janghyru jyldary bastaldy. Quandyq. Latyn әlipbiyine kóshu turaly әngime de qayta jandandy. Týsindik, sebebin úqtyq. Latyn әlipbiyine kóshu qajettigi kýn tәrtibine qoyyldy. Zandy sheshimin tapty. 

Endi 38 jylghy engizilgen Erejeden qazaq tilin arashalaudyng naqty mýmkindigi tughan edi. 

Ú men Ý, Y men I dauystylaryn Y men U dauyssyzdarynyng ishine qosyp, «daralaudan» aryltyp, dauystylardy ózderining zandy ornyna qaytarugha tarihy mýmkindik tudy. Búl tarihy sheshim boluy tiyis. 

Alayda qazir daghdy singen key aghalarymyz, osy tarihy derekti qabylday almay jatyr. Tarihy sanagha, tәuelsiz ELdik sanagha qaytugha bәlki, batylymyz jetpey jatyr ma?  

Biz  tәuelsiz elmiz. Endi sanamyzdy tәuelsiz etu ýshin tughan tilding ózindik tól zandylyghyn qalpyna keltirip, tilding ishki zandylyqtaryn qalpyna keltiru qajet.  

Iya, qalyptasqan daghdydan birden bas tartu onay bolmaydy. Ýirenip qaldyq. Biraq ýirenip qaldyq dep qúldyq sanamen ómir sýre almaymyz.  Anyq. 

A. Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi instituty ghalymdary újym bop «Latyn grafikasy negizindegi qazaq әlipbiyi: tarihy, taghylymy jәne bolashaghy» (Almaty: Arys, 2007. 410b. 233-237bb.), «Jana últtyq әlipby negizinde qazaq jazuyn reformalau» (Almaty, 2016 j. 395 b.) atty eki ýlken monografiyalyq zertteu shyghardy. Birge jazdy!  Oqydyq. Eki enbekte de U men Y dybystary dauyssyz dybys retinde tanylghan. Sendik. U men Y keshegi kenestik kezendegidey birde dauysty, birde dauyssyz bolmaydy, óz ornyna ghylymy túrghydan ornyqty, salystyryldy, salghastyryldy, zertteldi, zerdelendi dep sendik. Onyng qúramyna «kýshtep qosylghan» Ú, Ý, Y, I dauystylary óz ornyna qayta ornyghady dep sendik. 

Endigi dau ne ýshin? Kim ýshin? Ongha, dúrysqa kóshu ýshin, «mendi» ÚLTTYQ MÝDDEGE, TILDING IShKI ZANDYLYGhY aldynda tize býktireyik. 

Joly – bar. U men Y dauyssyz dybystaryn DAUYSSYZ TANBAMEN belgileu. Boldy. 

Qorytyndyny, ertengi tilding bolashaghy ýshin sheshimdi, Últtyq komissiya, Ýkimet, deputattar, sosyn Preziydent sheshimi shygharady.    

Seneyik. ÝMIT zor. 

Anar Salqynbay 

Ál Faraby atyndaghy QazÚU professory, filologiya ghylymdarynyng doktory.

Abai.kz